Holarktiso: Malsamoj inter versioj

La '''holarktiso''', '''holarktisa ekozono'''<ref group="noto">Tute neNe temas pri tute [[Arkto|arkta]] regiono, ĉar la ekozono enhavas ankaŭ vastegajn mezvarmajn, mediteraneajn kaj eĉ varmegajn-dezertajn partojn; tial laŭvorta traduko estas erariga kaj senenhava; la Esperanta nomo, senpere derivataderivita de la 1919a-a jarcenta scienca-latina nomo ''Holarctis'' estas laŭfundamenta (15-a regulo : ''La tiel nomataj vortoj fremdaj, t.e. tiuj, kiujn la plimulto de la lingvoj prenis el unu fonto, estas uzataj en la lingvo Esperanto sen ŝanĝo, ricevante nur la ortografion de tiu ĉi lingvo'') kaj ne kreas konfuzojn pri ties signifo. Tio kio jam estas internacia inter fakuloj, restu evidente prefere tiele. <!--En neniu alia lingvo oni estas tradukinta la terminon laŭvorte.--> </ref>, aŭ '''holarktiko'''<ref>http://cindymckee.com/librejo/zoo-geog.pdf [[Carl Støp-Bowitz|Støp-Bowitz]] "Elementa Zoogeografio", 1976. </ref> estas [[biogeografio|biogeografia]] koncepto ariganteariganta la [[Palearktiso|palearktisan]] kaj la [[Nearktiso|nearktisan]] ekozonojn. Tiu [[ekozono]] tute ne estas ''[[Arkto|arkta]]'' laŭ la ĝenerala kaj nuntempa [[Geografio|geografia]] [[signifo]]. Ĝi kovras [[Nordameriko]]n, [[Nordafriko]]n kune kun [[Saharo]], kaj [[Eŭrazio]]n norde de [[Himalajo]]. Ĝenerale ĝi rilatas al teritorioj de la tersupraĵotersurfaco norde de la [[Tropiko de Kankro]]. Ĝi estas partigita en variadon de [[ekoregiono]]j. Certa [[taksono]], ĉu de [[plantoj|planto]] ĉu de [[bestoj|besto]], estas nomata ''holarktisa''<ref group="noto">Da Lage, Antoine & Georges Métailié e.a. 2000 : Dictionnaire de biogéographie végétale, CNRS Éditions, Paris, 580 p., p. 269-270, ISBN 2-271-05816-3 {{fr}} <br>

1) Indikas la [[Fitogeografio|fitogeografian]] aŭ la [[Flaŭro|flaŭran]] teritorion respondanta al la ''Holarctis''. 2) Diriĝas pri la flaŭro (aŭ la faŭno) aŭ speciale pri taksono ĉeestanta en tuta tiu parto de la mondo aŭ kiu estas origina de tie. 3) En difinita flaŭro, diriĝas pri la elemento konstituitakonsistanta deel tiaj taksonoj. 4) Diriĝas pri la [[arealo]] de tiaj taksonoj. ] </ref> se ĝi originas el tiu [[ekozono]].

== PrecipajĈefaj biomoj ==

La [[biomo]]tipo kiun oni trovas en difinita areo dependas de la [[latitudo]] kaj de la loka [[geografio]]. En la alta [[nordo]], zono de [[Arkto|arkta]] [[tundro]] ĉirkaŭas la [[marbordo]]n de la [[Arkta Oceano|Arktan Oceanon]]. La [[grundo]] sub tiu teritorio estas [[Multjare frostiĝinta tero|ĉiamfrosto]]. En tiuj malfacilaj kreskadcirkonstancoj, malmultaj plantoj povas postvivisupervivi. Sude de la [[tundro]], transetra Nordameriko kaj Eŭrazio, etendiĝas la [[tajgo]] etendiĝas. Tiu ĉi karakteriziĝas je [[koniferarbaro]]. SudenSude ekdede tie ĉitio, la biomoj iĝas pli diversaj. Kelkaj areoj kovriĝas kunper [[Klimato|klimate]] mezvarmaj [[prerio]]j aŭ [[stepo]]j, dum aliaj portas [[Mezvarmaj foliaj kaj miksaj arbaroj|mezvarmajn foliajn kaj miksajn arbarojn]]. La [[Sudo|suda]] parto de la holarktiso ĝislimas la [[dezerto]]n, kiukiun estas dominata dedominas plantoj kaj bestoj akomodiĝantaj al la sekaj cirkonstancoj <ref>Schultz, J. 2007 </ref>.

Diverseco deDiversaj [[Bestoj|bestbesto]][[specio]]j estas disvastigitadisvastigitaj transetra [[kontinento]]j trade granda parto de la holarktiso. Iuj de iliIli inkluzivis la [[Bruna urso|brunan urson]], la [[lupo]]n, la [[Ruĝa vulpo|ruĝan vulpon]], la [[gulo]]n, la [[alko]]n, la [[boaco]]n kaj la [[korako]]n.

La bruna urso (''Ursus arctos'') vivas en montaraj kaj duonmalfermajduonmalfermitaj areoj tra la holarktiso. Iam ĝi okupis multe pli grandajn areojn, sed estas forpelita kaŭze depro homa disvolviĝo kaj rezultanta habitatfragmentiĝo. Nuntempe ĝi nur troviĝas en restantaj sovaĵejojsovaĝejoj.

La lupoLupo (''Canis lupus'') troviĝas en grandatre variado dediversaj vivmedioj ekde tundro ĝis dezerto, kun diferencaj [[populacio]]j adaptitaj poral ĉiu medio. Ĝia historia [[arealo]] ampleksas la tutan holarktison, kvankam homaj agadoj kiel disvolviĝo kaj aktiva ekstermo estas forigintaj la specion ekdeel multo de ĝiesĝia teritorio.

La ruĝa vulpo (''Vulpes vulpes'') estas tre adaptaĝema [[karnomanĝulo]]. Ĝia arealo estas la plej granda el tiuj de ĉiuj tersupraĵajtersurfacaj karnovorojkarnomanĝantoj. La ruĝa vulpo adaptiĝas al larĝavasta [[gamo]] de vivmedioj, inkluzive de areoj kun intensa homa disvolviĝo. Kiel la lupo, ĝi disvastiĝis tra plejparto de la holarktiso, sed ĝi estas eskapintaevitis ekstermon.

La guloGulo (''Gulo gulo'') estas granda membro el lade [[musteledoj]] precipe vivanta precipe en la [[Arkto|arktaj]] teritorioj kaj en [[tajgo]]j, kaj pli sudensude en [[Montaro|montaraj]] regionoj. Ĝi estas disvastigita en tiaj areoj tra Eŭrazio kaj Nordameriko.

La alkoAlko (''Alces alces'') estas la plej granda membro el lade [[cervedoj]]. Ĝi troviĝas traen plejparto de la tajgo ekde [[Skandinavujo]] tra Eŭrazio kaj ĝis Nordameriko. En iuj areoj ĝi puŝasetendiĝas suden en la foliarbaron.

La boacoBoaco (''Rangifer tarandus'') troviĝas en tundroj kaj tajgoj de la nordaj partoj de la holarktiso. En Eŭrazio la besto estas [[Aldomigo|aldomigita]]. Ĝi konstituasĜihavas plurajn [[subspecio]]jn, kiuj estas adaptitaj al diferencaj vivmedioj kaj geografiaj areoj.

La korakoKorako (''[[Korako|Corvus corax]]'') estas la plej larĝe disvastiĝitadisvastiĝinta el la [[korvedoj]], kaj unu el la plej grandaj. Ĝi estas trovitatrovebla en variado dediversaj vivmedioj, sed primareĉxefe en [[Arbaro|arbaraj]] nordaj areoj. LaOni korakokonstatas, estaske pruvintakorako havihavas grandan adaptiĝemon al homaj vivejoj. Ĝia disvastiĝo do ampleksas plejparton de la holarktiso.

Pluraj [[biomo]]j, kaj la bestaj kaj [[Planta komunumo|plantaj komunumoj]] kiuj dependas de ili, estastroviĝas trovataj transetra pluraj [[kontinento]]j en grandaj partoj de tiu [[ekozono]]. La kontinueco de tiuj makro[[Ekologia sistemo|ekosistemoj]] rezultas el la komuna [[Glaciepoko|glaciepoka]] [[historio]] de tiu vastega teritorio. Dum la [[Plejstoceno]], tiuj areoj estis submetatajsubmetiĝis al ripetaj glaciiĝoj. Glacikovraĵoj plivastiĝis, forbalaante la vivon de la tersupraĵotersurfaco kaj metamorfozante ĝian topografion. Dum la glaciiĝoj, [[specio]]j postvivis en [[Relikvo (biologio)|rifuĝejoj]], malgrandaj areoj kiuj konservis aptantaŭganan klimaton danke al loka [[geografio]]. Tiuj rifuĝejoj estasestis supozataj troviĝi unueĉefe en sudaj regionoj, sed iuj [[Genetiko|genetikaj]] kaj [[Paleontologio|paleontologiaj]] pruvojatestaĵoj indikas la ekzistadonekziston de kromaj ŝirmitaj [[areo]]j deen la [[nordo]] <ref> Stewart, J.R. and A.M. Lister 2001 ,608-613 </ref>.

Kie ajn tiuj areoj estas trovitajtroviĝis, ili estas estiĝintajiĝis fontoj de [[populacio]]j dum interglacialojinterglaciaj epokoj <ref> Taberlet, P. e.a. 2002 </ref>. Kiam la [[glaĉero]]j retiriĝis, plantoj kaj bestoj rapide disvastiĝis en la nove malfermitajn areojn. Diferencaj [[taksono]]j diferencemalsame reagis al tiuj rapide ŝanĝantajŝanĝiĝantaj cirkonstancoj. Arbospecioj disvastiĝis ekde rifuĝejoj dum interglacialojinterglaciaj epokoj, sed laŭ diversajmalsamaj [[Modelo (abstrakto)|modeloj]], kun malsamaj arboj dominantedominantaj dum malsamaj periodoj <ref> Taberlet, P. e.a. 2002 </ref>. [[Insektoj]], aliflanke, forŝovisŝanĝis siajn arealojn samtempe kun la klimatoklimatŝanĝo, kun tre altgrade persistante en kunteniĝo de specioj dum la epoko <ref> Coope, G. R. e.a. 1994 </ref>. Ilia altgrada moviĝemo permesis al ili permesis moviĝi kiam la glaĉeroj progresis aŭ regresis, konservante ekvivalentan vivmedion spite al klimatj fluktuaĵojfluktuoj. Malgraŭ ilia ŝajna manko de moviĝemo, ankaŭ plantoj sukcese kolonigiskoloniigis novajn areojn. Studaĵoj pri [[Fosilio|fosilia]] [[poleno]] indikas la [[Arbo|arban]] rekolonigonrekoloniigon de tiuj terenoj je [[Eksponenta funkcio|eksponencialaeksponenta]] rapideco. <ref> Bennet K. D. e.a. 1986, 523-531 </ref>. [[Mamuloj]] rekoloniigis je ŝanĝeblajvariemaj rapidecoj. Brunaj ursoj, ekzemple, rapidi moviĝis ekde rifuĝejoj kiam la glaĉeroj retiriĝis, estiĝanteiĝante unu el la unuaj grandaj mamuloj kiu rekoloniigis la teron <ref> Sommer, R. S. & N. Benecke 2005, 156-164 </ref>. La lasta glaciepoko finiĝis antaŭ ĉirkaŭ 10 000 jaroj, el kio rezultis la nuntempa [[distribuo]] de la ekoregionoj.

Ĉar la holarktiso estas enorma areego, ĝi estas submetatasubmetiĝas al mondskalaj mediaj problemoj. La primarajunuarangaj minacoj tra la ekozono rezultas el [[tutmonda varmiĝo]] kaj [[Habitato (ekologio)|habitatfragmentiĝo]]. La transaunua precipefenomeno gravas precipe en la nordo, kie la ekosistemoj estas adaptitaj al la malvarmo. La dua pli observiĝas en la sudo, kie disvolviĝo superas.

Tutmonda varmiĝo estas minaco por la tutaĵotuto de la [[ekosistemo]]j de la tero, sed ĝi estas pli tuja minaco por tiuj trovitajtrovataj ĉeen malvarmaj klimatoj. La komunumoj de specioj kiuj vivas je tiuj [[latitudo]]j estas adaptitaj al la malvarmo. Tiel, ĉiu signifikasignifa varmiĝo povas perturbi la ekvilibron. Ekzemple, [[insekto]]j penas por postvivi la malvarmajn vintrojn kiuj estas tipikajtipaj en la tajgo. MultojMultaj ne sukcesas en tiutio, precipe dum tre severaj vintroj. Tamen, freŝdatelastatempe la vintroj iĝis pli varme estas fariĝantajvarmj, kaj tiutio havas drastan efikon sural la arbaro. Vintra mortokvanto de iuj insektoj draste malkreskis, permesante al la [[populacio]] de ĉiam pligrandiĝi dum la sinsekvajsekvaj jaroj. En iuj areoj la efikoj graveiĝis estas estiĝintajgravaj. Membro de la arboŝel[[koleopteroj]] (subfamilio ''Scolytinae'') sukcesis en la detruo dedetrui naŭdek pocentojelcentojn de la [[Piceo|piceaj]] arboj de la Kenai-[[duoninsulo]] ([[Alasko]]); tiuntion oni imputas al serio de neordinare varmaj jaroj ekde 1987 <ref> Logan, J. e.a. 2003, 1:3:130-137 </ref>. En tiu ĉi okazo, enlanda specio estas kaŭzinta masivan perturbon de vivloko kiel rezulto de klimata ŝanĝo. Pli varmaj [[temperaturo]]j povas permisipermesi al [[damaĝbesto|damaĝspecioj]] de pligrandigi siajn arealojn, moviĝante en [[biotopo]]jn kiuj antaŭe estis netaŭgaj. StudaĵojStudoj pri potencajpotencialaj areoj por pululojpululado de arboŝelkoleopteroj indikas ke, tuj kiam la klimato forŝoviĝasmodifiĝas, tiuj koleopteroj disvastiĝosdisvastiĝas al pli nordaj kaj pli altaj regionoj ol tiujn kiujn ili antaŭe afekciistuŝis <ref> {{en}} Williams, D. W. A. M. & Liebhold, A.M. 2002 : Climate change and the outbreak ranges of two North American bark beetles. ''Agricultural and Forest Entomology'' 4:2:87–99 </ref>. Kun pli varmaj temperaturoj, insektaj atakoj estiĝosiĝos pli grava problemo tra la nordaj partoj de la Holarktoholarktiso.

Alia potencapotenciala efiko de tutmonda varmiĝo sur nordaj ekosistemoj estas la fandiĝo de la multjare frostiĝinta tero. TiuTio povas signifikesignife efiki sural la plantaj komunumoj kiuj estas adaptitaj al la frostiĝinta grundo, kaj ankaŭ havas implikaĵojnimplicaĵojn por plia klimata ŝanĝoŝanĝiĝo. Kiam la ĉiamfrosto fandiĝas, ĉiuj arboj kreskantekreskantaj sur ĝi povas morti, kaj la tajgo enmarĉiĝas. En la ekstrema nordo, [[arbusto]]j kaj [[arbedo]]j poste povas transpreni tiuntion kiukio antaŭe estis [[tundro]]. La precizaj efikoj dependas de la faktotio, ĉu la akvo kiu estisantaŭe enfermita, povas dreniĝifordreniĝi aŭ ne. En ĉiu okazo, la vivloko ŝanĝigos. Fandiĝanta ĉiamfrosto povaspovos plirapidigi klimatan ŝanĝon estonteceŝanĝiĝon. Ene de la multjare frostiĝinta tero, grandaj kvantoj deda [[karbono]] estas enfermitaj. Se tiu grundo fandiĝas, la karbono povas esti liberigita en la aeron aŭ kiel [[karbondioksido]] aŭ kiel [[metano]]. AmbaŭTiuj tiujestas ĉi estasambaŭ forcejaj gasoj <ref> {{en}} Stokstad, E. 2004 : Defrosting the Carbon Freezer of the North. ''Science'' 304:5677:1618-1620 </ref>.

Habitatfragmentiĝo minacas grandan variadongamon da vivejoj tra la mondo, kaj la Holarktiso ne estas escepto. Fragmentiĝo havas variadondiversajn danegativajn negativajefikojn efikoj sural [[populacio]]j. Ĉar populacioj iĝas detranĉitaj, ilia genetika diverseco suferas kaj ili iĝas vundeblajdifekteblaj rilate al abruptaj katastrofoj kaj [[formorto]]. Dum la nordaj partoj de la Holarktiso prezentasenhavas iujn el la plej vastaj sovaĝejajsovaĝaj areoj kiuj postrestas sur la tero, la sudaj partoj estas tre disvolviĝintaj jeen iuj lokoj. Tiu ekozono ampleksas plimulton de la evoluintaj landoj, inkluzive de [[Usono]] kaj la landoj de [[Okcidenta Eŭropo]]. Mezvarmaj arbaroj estis la primara ekosistemo en multaj el la plej evoluintaj areoj nuntempe. Tiuj areoj nuntempe estas uzataj por intensa [[agrikulturo]] aŭ estas iĝintaj urbanizadajurbiĝis. Ĉar areoj estas disvolviĝitajdisvolviĝintaj por agrikulturaj uzadoj kaj homa okupado, naturaj vivlokoj plejparte estas iĝintajplejparte limigitajlimiĝintaj al areoj konsiderataj netaŭgaj por homa uzado, kiel [[deklivo]]j aŭ [[Roko|rokaj]] areoj. Tiu modelo de disvolviĝo limigas la eblecojeblecojn de bestoj, precipe de la grandaj, por migri.

La endanĝerigoj pri la holarktiso ne estas sen esti rimarkitajnerimarkitaj. Multaj strebadoj estas faritaj por mildigi tiujn minacojn, esperante la konservadon de la [[biodiverseco]] de la teritorio. Internaciaj [[konvencio]]j por kontraŭbatali la tutmondan varmiĝon povas helpi por malpliigi la efikojn de [[klimata ŝanĝo|klimatŝanĝiĝo]] sur tiu areo. Samtempe oni estas penantaklopodas kontraŭagi habitatfragmentiĝon, kaj je loka, kaj je ekozona skalojniveloj.

La holarktiso reprezentas grandegan areon, konsistantekonsistantan el variado dediversaj vivmedioj. Tiuj ĉi estas diversajmalsamaj, sed havas iujn kolektivajnkomunajn trajtojn kiuj etendiĝas transtra la kontinentoj. Ankaŭ multaj samaj plantaj kaj bestaj specioj estas trovitajtroviĝas transtra kontinentoj. Tiuj similecoj rezultas el la komuna glaciepoka historio de tiuj teritorioj. HabitatfragmentiĝonHabitatfragmentiĝo kaj tutmondantutmonda varmiĝonvarmiĝo prirespondaskaŭzas demultajn multajminacojn minacoj deal tiuj ekosistemoj, sed oni agadas celante mildigi tiujn endanĝerigojn.