Kiel registrite je 17:57, 16 maj. 2016 redakti LLarson (diskuto \| kontribuoj) Mempatrolatoj, Patrolantoj 1 198 redaktoj →‎Disvastigo: Ke la tabelo estu ordigita laŭ nombro (kaj fariĝu ordigebla) ← Iru al antaŭa ŝanĝo		Kiel registrite je 19:05, 11 sep. 2016 redakti malfari Robin van der Vliet (diskuto \| kontribuoj) Mempatrolatoj, Patrolantoj 13 846 redaktoj eNeniu resumo de redakto Iru al sekvanta ŝanĝo →
Linio 1: {{Informkesto lingvo \| Lingvo = Turkmena lingvo \| Propra nomo = Türkmençe \| Landoj = [[Turkmenio]] \| Denaske = \| Fremdlingve = \| Parolantoj = 6,4 milionoj \| Klasifiko = [[Altaja lingvaro\|Altaja]] (diskutata) \| Fam2 = [[Tjurkaj lingvoj]] \| Fam3 = [[Oguzaj lingvoj]] \| Oficiala lingvo = {{~~Turkmenio~~TKM}} \| Reguligita de = \| Skribo = [[Latina alfabeto]] \| Koloro = Altaja \| ISO1 = tk \| ISO2B = \| ISO2T = tuk \| SIL = \| vikipedio = tk }} '''Turkmena lingvo''' (turkmene: ''Türkmen dili'', ''Түркмен дили'') estas lingvo el [[oguzaj lingvoj\|oguza]] grupo de [[tjurka lingvaro]]. Ĝi estas [[ŝtata lingvo]] de [[Turkmenio]] kaj ankaŭ havas [[regiona lingvo\|regionan statuson]] en [[Afganistano]]. Krome, signifaj kvantoj de parolantoj loĝas en [[Irano]], [[Turkio]], [[Taĝikio]], [[Kazaĥio]], [[Uzbekio]] kaj [[Rusio]] ([[Stavropola regiono]] kaj [[Astraĥana provinco]]).▼ == Historio ==▼ ▲'''Turkmena lingvo''' (turkmene: ''Türkmen dili'', ''Түркмен дили'') estas lingvo el [[oguzaj lingvoj\|oguza]] grupo de [[tjurka lingvaro]]. Ĝi estas [[ŝtata lingvo]] de [[Turkmenio]] kaj ankaŭ havas [[regiona lingvo\|regionan statuson]] en [[Afganistano]]. Krome, signifaj kvantoj de parolantoj loĝas en [[Irano]], [[Turkio]], [[Taĝikio]], [[Kazaĥio]], [[Uzbekio]] kaj [[Rusio]] ([[Stavropola regiono]] kaj [[Astraĥana provinco]]). Bazo de la turkmena lingvo estis lingvo de [[oguzoj]], kiuj loĝis ĉe [[Aralo]] en la fino de la unua jarmilo de [[komuna erao]]. La plej malnova skriba memoraĵo en la turkmena venas el la [[14-a jarcento]], sed la literatura turkmena lingvo elformiĝis en [[18-a jarcento\|18-a]] — [[19-a jarcento\|19-a]] jarcentoj dum ora epoko de turkmena poezio kiam aktivis gravaj poetoj [[Döwletmämmet Azady]], [[Magtymguly Pyragy]], [[Seýitnazar Seýdi]], [[Gurbandurdy Zelili]], [[Mollanepes]], [[Mämmetweli Kemine]] kaj aliaj. En tiu tempo la popola turkmena lingvo ne estis rekordata kaj nun ni ne povas diri kiom simila ĝi estis al la skriba lingvo. ▼ ▲==Historio== ▲Bazo de la turkmena lingvo estis lingvo de [[oguzoj]], kiuj loĝis ĉe [[Aralo]] en la fino de la unua jarmilo de [[komuna erao]]. La plej malnova skriba memoraĵo en la turkmena venas el la [[14-a jarcento]], sed la literatura turkmena lingvo elformiĝis en [[18-a jarcento\|18-a]] — [[19-a jarcento\|19-a]] jarcentoj dum ora epoko de turkmena poezio kiam aktivis gravaj poetoj [[Döwletmämmet Azady]], [[Magtymguly Pyragy]], [[Seýitnazar Seýdi]], [[Gurbandurdy Zelili]], [[Mollanepes]], [[Mämmetweli Kemine]] kaj aliaj. En tiu tempo la popola turkmena lingvo ne estis rekordata kaj nun ni ne povas diri kiom simila ĝi estis al la skriba lingvo. Ĉar Turkmenio estis parto de [[Rusa Imperio]], en komenco de la [[20-a jarcento]] rusaj lingvistoj komencis esplori ĝian lingvon. Unuaj vortaroj de turkmena lingvo aperis en [[1913]], kaj la unua priskribo de gramatiko en [[1915]]. Gravaj rusaj esploristoj pri turkmena lingvo estis [[Aleksandr Samojloviĉ]], [[Aleksandr Pocelujevskij]] kaj aliaj. Ĝuste tiam formiĝis la moderna turkmena lingvo. El turkmenaj dialektoj, la plej grandaj estis la tekina kaj la jomuda, kaj ankaŭ ekzistis mil malgrandaj: la ersarina, la golkena, la salira, la sarika ktp. La moderna literatura normo de turkmena lingvo estas plejparte bazita je la tekina dialekto. Linio 29 ⟶ 28: En [[2016]] unuafoje ekde sendependiĝo de Turkmenio eldoniĝis oficiala vortaro de turkmena lingvo havanta ĉ. 50 mil vortojn kaj ortografia vortaro kun ĉ. 110 mil vortoj.<ref>[http://turkmenistan.gov.tm/?id=10306 Туркменистан: золотой век]</ref> == Disvastigo == Entute estas ĉ.ĉirkaŭ 6.,6 milionoj da parolantoj de la turkmena lingvo en la mondo. La plej granda grupo estas en Turkmenio kie ĝi estas oficiala lingvo. {\| class="wikitable sortable" \|+Kvanto de turkmenparolantoj en la mondo \|- ! Regiono !! Kvanto !! Dato de censo \|- \| [[Turkmenio]] \|\|data-sort-value="3430000"\|{{formatnum:3430000}}<ref name="Report for language code: tuk">Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International. Online: [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tuk Report for language code: tuk]</ref> \|\| 1995 Linio 45 ⟶ 44: \| [[Uzbekio]] \|\|data-sort-value="152137"\|{{formatnum:152137}}<ref>[http://www.library.cjes.ru/files/pdf/ethno-atlas-uzb.pdf Etnic Atlas of Uzbekistan (2000 census)]</ref> \|\| 2000 \|- \| [[Taĝikio]] \|\|data-sort-value="90000"\|{{ĉ.\|90 mil}} \|\| \|- \| [[Kazaĥio]] \|\|data-sort-value="90000"\|{{ĉ.\|90 mil}} \|\| \|- \| [[Rusio]], [[Stavropola regiono]] kaj [[Astraĥana provinco]] \|\|data-sort-value="90000"\|{{ĉ.\|90 mil}} \|\| \|- \| [[Turkio]] \|\|data-sort-value="920"\|{{formatnum:920}}<ref name="Report for language code: tuk"/> \|\| 1982 \|} == Klasado kaj dialektoj == La turkmena lingvo apartenas al [[oguzaj lingvoj\|orienta oguza]] branĉo de [[tjurka lingvaro]]. Ĝi estas plej parenca al la [[turka lingvo\|turka]] kaj la [[azerbajĝana lingvo\|azerbajĝana]], kun kiuj ĝi estas interkomprenebla. Linio 63 ⟶ 62: La dialekto de turkmenoj de [[Stavropola regiono]] estas ĝenerale konsiderata aparta [[truĥmena lingvo]].<ref name="les">[http://tapemark.narod.ru/les/524e.html Лингвистический энциклопедический словарь. Институт языкознания АН СССР. М. — «Советская энциклопедия», 1990, с. 524—525]</ref> == Skribo == {{ĉefa\|Turkmena skribo}} Tradicia skribo de turkmena lingvo, samkiel de ĉiuj [[Meza Azio\|mezaziaj]] lingvoj, estis adaptaĵo de la [[araba skribo]].<ref name="les" /> En [[1928]] oni enkondukis novan latinidan skribon surbaze de [[janalifo]]. Tiu alfabeto estis uzata en Turkmenio ĝis [[1940]], kiam oni decidis ŝanĝi ĝin al la nova, [[cirila skribo\|cirilida]] skribsistemo.<ref name="les" /> Tiu lasta estis oficiala dum la tempo de [[Soveta Unio]]. Post disfalo de Sovetunio kaj sendependiĝo de Turkmenio, nova alfabeto estis kreita por la nova ŝtato. Ĝi nomiĝas Täze Elipbiý (laŭlitere "Nova alfabeto) kaj enhavas 30 literojn: Linio 71 ⟶ 70: La malnova, "Soveta" cirilida alfabeto estas ankoraŭ iom uzata, aparte de tiuj kiuj havas nostalgion por sovetaj tempoj kaj volas distanciĝi de diktatoro [[Saparmurat Nijazov]], kiu estis reganto de Turkmenio dum enkonduko de la nova alfabeto, kaj de lia [[totalismo\|totalisma]] politiko. == Sonoj == Fonetiko de la turkmeno havas kelkajn diferencojn de la aliaj tjurkaj lingvoj: longaj kaj mallongaj vokaloj, okaze havantajn sencdistingan rolon (~~ekz.~~ekzemple ōt — fajro / ot — herbaro, ata — patro / atā — al patro ktp); s kaj z en ĉiu pozicio prononciĝas kiel {{IPA\|θ}} kaj {{IPA\|ð}}; lipa asimilo de vastaj vokaloj en la unua silabo (~~ekz.~~ekzemple dogan (frato) prononciĝas kiel [doga°n]) ktp. En la tekina dialekto ekzistas tiel nomata "interna fleksio" kiam konsonanto inter vokaloj de antaŭlasta silabo englutiĝas, ~~ekz.~~ekzemple dūr (~~ŝli~~ĝi staras) anstataŭ durar, gēr (~~ŝli~~ĝi venas) anstataŭ geler ktp. Per engluto de j-sono oni transformas "neperfektajn" [[participo]]jn (~~ekz.~~ekzemple alýān — prenanta, berýēn — donanta) al la "perfektaj" (alan — preninta, beren — doninta). Turkmena lingvo havas jenajn [[fonemo]]jn (montratajn ĉi-sube en [[Internacia Fonetika Alfabeto\|IFA]] kaj ankaŭ en latinida (Täze Elipbiý) kaj cirilida turkmenaj alfabetoj): Linio 172 ⟶ 171: Vortoj de netjurka deveno, kiuj en la turkmena lingvo plejparte venis el la [[rusa]], la [[persa]] aŭ la [[araba]], ne sekvas vokalan harmonion. == Gramatiko == === Verboj === Verboj [[konjugacio\|konjugacias]] je [[singularo]] kaj [[pluralo]] kaj ankaŭ je la 1-a, 2-a kaj 3-a [[persono (gramatiko)\|persono]]. La turkmena lingvo enhavas 11 [[verbotempo]]jn: simpla [[prezenco]] (longa kaj mallonga formoj), perfekta prezenco (normala kaj negativa), certa [[futuro]], necerta futuro, [[kondicionalo]], [[paseo]], deviga tempo, [[imperativo]] kaj intenca tempo. Turkmenaj verboj estas de du tipoj distingaj laŭ sia [[infinitivo\|infinitiva]] formo: finantaj je sufikso "-mak" kaj je sufikso "-mek". -Mak-verboj sekvas malantaŭan vokalharmonion kaj -mek-verboj la antaŭan. ==== Evidenteco ==== Unu el plej nekutimaj kaj amuzaj por alilingvanoj ecoj de tjurkaj verboj estas [[evidenteco]], t.e. markiloj en verboj kiuj montras, kiom certa estas la parolanto ke la konsiderata ago vere okazas aŭ okazis. En la turkmena evidenteco estas markita per unu el kvar sufiksoj kiuj krude signifas jenon: -dY — estas rektaj evidentaĵoj -Yp-dYr — eble, laŭ iu alia ol la parolanto -dYr-mY-näm — nerektaj evidentaĵoj Linio 190 ⟶ 189: :'''1.''' Aman syrkawla-p-dyr. Aman malsaniĝi-EV-COP (Mi aŭdis ke) Aman estas malsana (t.e. laŭ iu alia) ::Komparu 1 kun 2.a kaj 2.b: :'''2.a.''' Aman syrkawla-dy. Aman malsaniĝi-3sPAST :'''2.b.''' Aman syrkaw. Aman malsana Aman estas malsana. (la parolanto estas absolute certa, eble ~~ŝli~~ĉar la parolanto parolis kun Aman mem) :'''3.''' Maral Aşgabat-dan gel-ip-dir. <nowiki> Maral Aŝĥabado-ABL veni-EV-COP (Mi aŭdis ke) Maral venas el Aŝĥabado. </nowiki> :'''4.''' Ben sen-iň köke-ler-iň-i iý-di. <nowiki> Ben vi-GEN kuketo-pl-2sPOSS-ACC manĝi-3spast Ben manĝis viajn kuketojn.</nowiki> ::i. La parolanto vidie kiel Ben estis manĝanta kuketojn (t.e. rekta evidentaĵo). Linio 214 ⟶ 213: ::ii. Ben mem diris al la parolanto ke li manĝis la kuketojn. :'''5.''' Ben sen-iň köke-ler-iň-i iý-ip-dir. <nowiki> Ben vi-GEN kuketo-pl-2sPOSS-ACC manĝi-EV-COP Ben manĝis viajn kuketojn.</nowiki> ::i. La parolanto aŭdis de iu alia ke Ben manĝis la kuketojn. Linio 222 ⟶ 221: ::ii. Ĝenerale la parolanto eksciis ke Ben manĝis la kuketojn je iu alia maniero ol 4.i kaj 4.ii :'''6.a.''' Ben iý-ip-dir-mikä(n) sen-iň köke-ler-iň-i. <nowiki> Ben manĝi-EV-COP-EV vi-GEN kuketo-pl-2sPOSS-ACC (Mi suspektas ke) Ben manĝis viajn kuketojn aŭ Ĉu ne Ben manĝis viajn kuketojn?</nowiki> ::i. La parolanto vidis iujn evidentaĵojn de la ago (~~ekz.~~ekzemple kuketerojn) kaj kreis teorion. (t.e. nerektaj evidentaĵoj) ::ii. La parolanto pro iu kialo suspektas, ke Ben manĝis la kuketojn, sed ne havas pruvojn. :'''6.b.''' Men (...) iý-ip-dir-in-mikäm? <nowiki> Mi (...) manĝi-EV-1sPRES(?)-EV Ĉu mi manĝis ion?</nowiki> ::i. La parolanto ne certas ĉu ~~ŝli~~tiu performis la konsideratan agon. ::ii. Eble evidentaĵo de la ago estas rekta, sed ĝiaj cirkonstancoj kaj predikatoj (~~ekz.~~ekzemple la manĝaĵo) estas neklaraj. :'''7.''' Ben iý-en-miş sen-iň köke-ler-iň-i. <nowiki> Ben manĝi-PART vi-GEN kuketo-PL-2sPOSS-ACC (Onidire) Ben manĝis viajn kuketojn</nowiki> ::i. La ago estas deklarita ~~far~~fare de unu aŭ kelkaj fontoj, sed ili ne aspektas tre kredindaj. ==== Neigo ==== Unu el manieroj neigi en la turkmena estas uzo de neiga verbo ýok. Tiu ĉi vorteto ne havas iujn ajn konjugaciojn. :Onuň maşyny ýok. :3sg aŭto-GEN NEGV :'Li ne havas aŭton.' :Öýde Amandan başga adam ýok. :domoLOC AmanINST krom persono NEGV :'En la domo ne estas iu persono krom Aman.' Alia maniero estas fonetike kaj gramatike simila negativa sufikso -ok, kiu algluiĝas al la fino de la radiko de verbo kiun ĝi neigas, antaŭ la verbotempa sufikso. Sufikso -ok ne sekvas vokalan harmonion. Alia sufikso estas -me/-ma. Kvankam formale ne regulita, plej ofte -mV usiĝas kiam temas pri aparta momento aŭ epizodo kaj -ok por ĝeneralaj, adaj aŭ daŭraj aferoj: :Men bilemok. 'Mi ne scias. (ĝenerale)' :Men bilemokdym. 'Mi ne sciis (dum longa tempo).' :Men bilmedim. 'Mi ne sciis (en tiu ĉi aparta okaza).' (la pozitivaj formoj estas, laŭorde: 'Men bilyärin', 'Men bilyärdim', and 'Men bildim.' Linio 276 ⟶ 275: :Ol aç däl. :3sg malsata NEG :'Li ne estas malsata' Linio 296 ⟶ 295: :Men ylgamadym. :Mi ne kuris. (paseo) :Men ylgajak däl. :Mi ne kuros. (certa futuro) ==== Sufiksoj ==== [[Sufikso]]j ("goşulmalar") estas tre grava parto de turkmena verbo. Ili markas posedon, tempon, [[modo (gramatiko)\|modo]]n, [[aspekto]]n ktp. de la verbo. Krome, eksistas sufiksoj kiuj semantike ŝanĝas la verbon: Linio 311 ⟶ 310: Plejparto de verbaj sufiksoj (kun escepto de antaŭmenciita neiga sufikso -ok) sekvas vokalan harmonion. === Kazoj === La turkmena havas ses [[kazo]]jn: [[nominativo]], [[genitivo]], [[dativo]], [[akuzativo]], [[lokativo]] kaj [[instrumentalo]]. Kazaj sufiksoj sekvas vokalan harmonion. ==== Ekzemploj ==== Malantaŭa vokala harmonio: la [[substantivo]] sygyr ("[[bovo]]") Linio 395 ⟶ 394: \|} == Leksiko == Historie la turkmena lingvo, samkiel ĉiuj lingvoj devenantaj de la [[ĉagataja]], havis grandan kvanton de pruntovortoj el la [[araba]] kaj la [[persa]]. En sovetaj tempoj pro [[geopolitiko\|geopolitikaj]] kialoj oni klopodis malpliigi ilian kvanton kaj kiom eblas anstataŭigi ilin aŭ per [[rusa]]j vortoj aŭ per tjurkaj neologismoj. Internaciaj vortoj kaj terminoj pri novaj fenomenoj, ne konataj en tradicia turkmena kulturo, estis pruntataj tra [[amaskomunikiloj]], plej ofte ankaŭ ruslingvaj. Ili eniris unue la parolatan lingvon, kaj poste la skriban kaj oficialiĝis en vortaroj. Linio 424 ⟶ 423: === Koloroj === [[Nigra]] — gara * [[Blua]] — gök * [[Bruna]] — goňur, mele * [[Griza]] — çal * [[Verda]] — ýaşyl * [[Oranĝa]] — narynç, mämişi * [[Roza]] — gülgün * [[Purpura]] — benewşe, melewşe * [[Ruĝa]] — gyzyl * [[Blanka]] — ak * [[Flava]] — sary === Bazaj esprimoj === * Jes — hawa * Ne — ýok * Adiaŭ — sag boluň, hoş * Bonan matenon — ertiriňiz haýyrly bolsun * Bonan vesperon — agşamyňyz haýyrly bolsun * Bonan nokton — gijäňiz rahat bolsun * Bonvolu — sufikso -aý/äý al verba radiko. ~~Ekz.~~Ekzemple: Bonvolu doni (ĝin) al mi — Maňa beräý! * Dankon — sag boluň === Frazoj === * Ĉu vi parolas la anglan? — Siz iňlis dilinde gepleýärsiňizmi? * Mi ne parolas la turkmenan — Men türkmen dilinde geplemeýärin * Kion signifas tio? - munuň manysy näme? == Referencoj == {{~~referencoj~~Referencoj}} == Eksteraj ligiloj ==

Turkmena lingvo: Malsamoj inter versioj