Akvo: Malsamoj inter versioj
[kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Kani (diskuto | kontribuoj) |
e esperantigis sintakson per AWB |
||
Linio 1:
[[Dosiero:Drinking water.jpg|eta|dekstra|Fluanta akvo, trinkakvo.]]
[[Dosiero:Water drop animation enhanced small.gif|
'''Akvo''' (etimologie el la [[latina lingvo|latina]] ''aqua'') estas senkolora, senodora [[kemia kombinaĵo]] konsistanta el [[hidrogeno]] kaj [[oksigeno]] en la proporcio 2:1 (de numero de atomoj, sed maso de la oksigeno en la kombinaĵo estas 8-foje pli ol tiu de la hidrogeno). Ĝi estas en [[likvaĵo|formo likva]] inter temperaturoj de 0 [[°C]] ĝis 100 °C sub [[norma premo]], kaj estas grava en [[biologio|biologia]] funkciado de [[vivo]]. Sub la [[fandopunkto]] de 0 °C, ĝi estas en solida formo, [[glacio]]; super la [[bolpunkto]] de 100 °C, ĝi ŝanĝiĝas al [[vaporo]] (je norma [[atmosfera premo]] de 1 atm). La [[triobla punkto]], pri kiu la solida, likva kj vapora formoj miksiĝas, okazas je 273,16 [[K]] (0,01 °C) kaj 611,7 [[Pa]].
Tri kvaronoj de la surfaco de la [[tero]] estas kovritaj per granda kvanto da akvo, la [[oceano]]j. Movado de akvo de la oceanoj ĝis la [[aero]] kaj reen grandparte kreas [[vetero]]n. Krome gravas [[lago]]j, [[rivero]]j, [[marĉo]]j, [[kanalo]]j ktp.
Linio 8:
== Kemio ==
[[Dosiero:Turquoise Water.jpg|
Akvo estas tre simpla [[kemia kombinaĵo]]. Ĝia [[kemia formulo|formulo]] estas H<sub>2</sub>O. Tio signifas, ke [[molekulo]] de akvo havas 2 [[atomo]]jn de [[hidrogeno]], kaj 1 atomon de [[oksigeno]]. La [[temperaturo]], ĉe kiu akvo glaciiĝas, estas 0 gradoj Celsiusaj sub normala atmosfera premo; la temperaturo, kie akvo bolas, difinas 100 Celsiuso ĉe normala (marnivela) atmosfera premo. Ĝi estas la nura substanco, kiu pligrandiĝas, kiam ĝi glaciiĝas.
Linio 52:
===Akvodisponeblo===
{{Ĉefartikolo|Akvoliverado}}
[[
'''Akvoliverado''' estas la havigo de
En 2010, ĉirkaŭ 85% el la tutmonda loĝantaro (6.74 mil milionoj da personoj) havis aliron al eltuba akvoliverado tra hejmaj konektoj aŭ al plibonigita akvofonto pere de aliaj rimedoj ol hejmo, inklude [[fonto]]jn, [[fontano]]jn, [[akvofonto]]jn kaj protektitajn [[puto]]jn. Tamen, ĉirkaŭ 14% (884 milionoj da personoj) ne havis aliron al plibonigita akvofonto kaj devis uzi neprotektitajn putojn aŭ akvofontojn, kanalojn, lagojn aŭ riverojn por ties akvonecesoj.<ref>Progress on Sanitation and Drinking-water: 2010 Update, UNICEF, WHO/UNICEF Joint Monitoring Programme for Water Supply and Sanitation, ISBN 978-92-4-156395-6</ref>
Linio 60:
{{Ĉefartikolo|Akvokolekta areo}}
[[Dosiero:Ocean drainage.png|eta|Monda mapo pri akvokolektaj areoj. Grizaj mondopartoj montras [[Senelflua baseno|senelfluajn areojn]] ne ligitajn al [[maro]] aŭ [[oceano]].]]
'''Akvokolekta areo''' aŭ '''Baseno''' estas tiu surtera kaj subtera areo, de kiu povas flui
== Klasigoj kaj nomigoj de akvo ==
Linio 66:
La akvo povas [[Solvaĵo|solvi]] multajn substancojn, pro kio ofte oni aludas al ĝi kiel universala solvanto. Kiel konsekvenco de ties nepra rolo por la vivo, la homa estaĵo — inter multaj aliaj [[animalo]]j — disvolvigis sentojn kapablajn pritaksi la trinkeblo de akvo, kiuj evitas la konsumon de [[salakvo]] aŭ [[Malkomponiĝado|putriĝanta akvo]]. La homoj ankaŭ ofte preferas la konsumon de malvarma akvo anstataŭ mezvarma, ĉar la malvarma akvo estas malpli klina al enhavo de [[mikrobo]]j. La sentebla gusto en la akvo de degelo kaj la [[mineralakvo]] derivas de la mineraloj dissolvitaj en ĝi; fakte la pura akvo estas [[gusto|sengusta]]. Por reguligi la homan konsumon, oni kalkulas la akvopuron rilate al la esto de [[toksino]]j, poluaj agentoj kaj [[mikroorganismo]]j. Akvo ricevas diversajn nomojn, laŭ formo kaj karakteroj:<ref>Datos del Centro del Agua del Trópico Húmedo para la América Latina y el Caribe (CATHALAC), en [http://www.imacmexico.org/ev_es.php?ID=17439_208&ID2=DO_TOPIC ''Tipos de agua''], de la portalo agua.org.mx.</ref>
[[Dosiero:Ice crystals on glass.jpg|
[[Dosiero:22 Regen ubt.jpeg|
[[Dosiero:Iced power lines.JPG|
[[Dosiero:Poranna rosa na pajęczynie(Aw58).jpg|eta|Roso sur [[Aranereto|araneaĵo]].]]
[[Dosiero:Snow on the mountains of Southern California.jpg|
[[Dosiero:Briksdalsbreen_(03_272).jpg|
[[Dosiero:Rime_ice.jpg|
* Laŭ sia '''fizika stato''':
** [[Glacio]] (solida stato)
Linio 125:
** [[Pluvneĝo]]
* Miksa precipitaĵo
** kun temperaturoj proksimaj al la 0 °C
|}
* '''Partikloj de akvo en la atmosfero'''
Linio 145:
** [[Mineralakvo]] – riĉenhava en mineraloj
** [[Saleta akvo]] iome sala
** Morta akvo – rara fenomeno kiu okazas kiam amaso de nesala akvo aŭ iome sala cirkulas sur amaso de akvo pli sala, mikse iome. Ili estas danĝeraj por la [[
** [[Marakvo]]
** [[Peklakvo]] - de alta enhavo de saloj, ĉefe de [[natria klorido]].
Linio 173:
== Efiko sur la homa civilizo ==
[[Dosiero:Humanitarian aid OCPA-2005-10-28-090517a.jpg|
La historio montras ke la pracivilizoj floris en zonoj favoraj al la agrikulturo, kiel ĉe la [[Akvokolekta areo|basenoj]] de la [[rivero]]j. Ekzemple ĉe [[Mezopotamio]], konsiderita lulilo de homa civilizo, aperinta en la fekunda valo de la riveroj [[Eŭfrato]] kaj [[Tigris]]; kaj ankaŭ ĉe [[Egipto]], nome brila civilizo kiu dependis tute el la rivero [[Nilo]] kaj el ties periodaj inundoj. Multaj grandaj urboj, kiaj [[Roterdamo]], [[Londono]], [[Montrealo]], [[Parizo]], [[Novjorko]], [[Bonaero]], [[Ŝanghajo]], [[Tokio]], [[Ĉikago]] aŭ [[Hongkongo]] ŝuldas sian riĉon al la konekto kun iu akvovojo kiu favoris ties kreskon kaj prosperon. La insuloj kiuj havis sekuran naturan havenon — kiaj [[Singapuro]] — floris pro la sama tialo. Simile, areoj en kiuj akvo estas tre malabunda, kiaj ĉe [[Nordafriko]] aŭ [[Mezoriento]], suferis historie malfacilaĵojn por sia disvolvigo.<ref>''"El país que no tiene agua o que tiene dificultades con el agua está condenado al subdesarrollo, salvo que tenga petróleo o algún otro recurso en cantidades ingentes"'', Alberto Crespo, en [http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/specials/newsid_4790000/4790600.stm «La crisis del agua refleja otras crisis.»] ([[14a de marto]] de [[2006]])[[BBC]]. Konsultita la 27an de aprilo de 2009.</ref>
=== UN deklaras akvon kaj akvo-disponeblon kiel esenca homa rajto ===
[[Dosiero:Juego de sombras.JPG|
La Ĝenerala Asembleo de [[Unuiĝintaj Nacioj]], aprobis la [[28an de julio]] de [[2010]], en sia 64a sesi-periodo, [[rezolucio]]n kiu agnoskas la trinkakvon kaj bazan akvo-disponeblon kiel esenca [[homa rajto]] por la plena ĝuo de la vivo kaj de ĉiuj homaj rajtoj.
Linio 187:
=== Trinkakvo: neceso de la homa korpo ===
{{Ĉefartikolo|Trinkakvo}}
La [[Homo sapiens|homa]] korpo estas komponita de el 55 % al 78 % de akvo, depende de ties mezuroj kaj kompleksio.<ref>[http://www.madsci.org/posts/archives/2000-05/958588306.An.r.html ''¿Qué porcentaje del cuerpo es agua?''] Jeffrey Utz, M.D., The MadSci Network</ref> Por eviti [[
Rekomendo<ref>Food and Nutrition Board, National Academy of Sciences. Recommended Dietary Allowances, reviziita 1945. National Research Council, Reprint and Circular Series, No. 122, 1945 (aŭgusto), pp. 3-18.</ref> pri konsumo de akvo fare de la ''Platformo de Manĝado kaj Nutrado'' indikis:
Linio 206:
==== Malhelpoj en la mondo por aliri al trinkakvo ====
[[Dosiero:Unsafe drinking water 04.jpg|
Sur la surfaco de la Tero estas 1 386 000 000
La akvo taŭga por la homa konsumo nomiĝas [[trinkakvo]], dum tiu kiu ne havas taŭgajn kondiĉojn por ties konsumo povas esti trinkebligita pere de [[filtrado]] aŭ pere de aliaj procezoj fizik-kemiaj.
Linio 216:
Pri diversaj tialoj, la disponeblo de akvo rezultas malfacila en granda parto de la mondo, kaj pro tio ĝi iĝis unu el la ĉefaj priokupoj de registaroj en la tuta mondo. Aktuale, oni ĉirkaŭkalkulas ke mil milionoj<ref>Laŭ tiu [http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/international/newsid_3601000/3601498.stm informaĵo] de la [[UN]], publikigita en BBC.com la [[26an de aŭgusto]] de 2004. Konsultita la 24an de aprilo de 2009.</ref> de personoj havas malsufiĉan aliron al trinkakvo. Tiu situacio problemiĝas pro la konsumado de akvo en malbona kondiĉo, kio favoras la plimultigon de epidemiaj malsanoj. Multaj el landoj kunvenintaj en Evian en la 29a Kongreso de la [[G8]] markis 2015 kiel limdato por atingi la universalan aliron al akvo en plibonaj kondiĉoj en la tuta mondo.<ref>[http://web.archive.org/web/http://www.g8.fr/evian/english/navigation/2003_g8_summit/summit_documents/water_-_a_g8_action_plan.html ''El "plan de acción" decidido en la Cumbre de Evian de 2003'']</ref> Eĉ se oni atingas tiun malfacilan celon, oni kalkulas ke ankoraŭ restas ĉirkaŭ 500 milionoj kiuj ne havas aliron al trinkakvo, kaj pli ol mil milionoj malhavas taŭgan sistemon de [[salubrigo]]. La malbona kvalito de akvo kaj la neregula salubrigo tuŝas grave la salubran staton de la loĝantaro: nur la konsumo de poluita akvo okazigas 5 000 000 de mortoj jare, laŭ diversaj informoj<ref>[https://archive.is/20120630033608/actualidad.terra.es/articulo/html/av2210286.htm ''Día Mundial del Agua: 2.400 millones de personas la beben contaminada''], 22a de aprilo de 2005. Konsultita la 24an de aprilo de 2009.</ref> de [[Unuiĝintaj Nacioj]], kiuj deklaris 2005-2015 la ''"Jardeko de la agado"''. La [[Monda Organizaĵo pri Sano]] ĉirkaŭkalkulas ke la adopto de politikoj de sekura akvo povus eviti la morton de 1 400 000 infanoj jare, viktimoj de [[diareo]].<ref>[http://www.who.int/features/qa/70/en/ World Health Organization. Safe Water and Global Health.]</ref><ref>Laŭ aliaj [http://www.ecoestrategia.com/articulos/hemeroteca/unicef2.pdf ĉirkaŭkalkuloj], 4 000 infanoj ĉiutage.</ref> 50 landoj, kiuj kunigas preskaŭ unu trionon de la monda loĝantaro, malhavas taŭgan sistemon de akvoliverado,<ref>
[http://www.consumer.es/web/es/salud/2004/11/18/112095.php ''La ONU analizará la contaminación del agua con arsénico en China y en otros países de Asia''], [[18a de novembro]] de 2004. Konsultita la [[26an de aprilo]] de 2009.</ref> kaj 17 el ili elprenas ĉiujare pli da akvo el siaj akvejoj ol tio kio povas renoviĝi nature.<ref>
=== Hejma uzado de akvo ===
[[Dosiero:Mali water pump.jpg|
Homoj bezonas akvon krom por ekzisto ankaŭ por propra purigo kaj [[higieno]]. Oni ĉirkaŭkalkulis ke homoj konsumas «''rekte aŭ nerekte''» ĉirkaŭ 54 % el la [[nesala akvo]] surfaca disponebla en la mondo. Tiu procentaĵo povas dividiĝi jene:
* 20 %, por elteni [[faŭno]]n kaj [[flaŭro]]n, por la transporto de havaĵoj ([[ŝipo]]j) kaj por [[fiŝkaptado]], kaj
Linio 276:
=== Kutimoj por akvoŝparo ===
[[Dosiero:Showerhead.JPG|
Ĉar la kvanto de nesala akvo estas egala al 2,5-2,75 % el la totala akvo sur la tera surfaco, necesas fari responsan uzadon de la avo kiun oni akiras el la lagoj, fontoj, riveroj, putoj kaj eĉ maroj. Pro tio iĝis pli necesa la plibonigo de kutimaro kiu helpu al plej bona profito de tiu valorega rimedo, inter kiuj menciindas rilate al la hejma kaj ĉiutaga uzado:
* Informi tuje pri nedezirita elirado de akvo (pro paneo aŭ simile) al la koncernaj aŭtoritatoj.
Linio 292:
=== Nuntempaj religioj ===
En multaj religioj kiel [[hinduismo]] kaj [[ŝintoismo]], akvo rolas kiel [[Rito|rita]] purigilo.
En [[kristanismo]], [[bapto]] okazas per akvo. En aliaj [[Monoteismo|unudiismaj religioj]] ekzistas [[Rita sinlavado|ritaj sinpurigadoj]]: [[mikveo]] en [[judismo]], granda kaj malgranda sinpurigadoj en [[islamo]].
Linio 301:
== Industrio kaj teknologio ==
[[
[[
=== Akvo en agrikulturo ===
Administroj de akvo en [[agrikulturo]] malsamas ekonomie kaj socie laŭ regionoj kaj landoj. [[Irigacio]] estas nura eblo en multaj regionoj por atingi sukcesajn rikoltojn, se ne sufiĉas [[pluvakvo]]. Por tio endis konstruado de [[akvobaraĵo]]j, irigaciaj [[kanalo]]j por transporti akvon al la areoj kiuj bezonas ĝin kaj tuta sistemo de administrado de akvo. Vidu akzemple [[Plan Badajoz]] en Hispanio.
Linio 327:
=== Vapormaŝinoj ===
[[Dosiero:Bailey Gatzert near Cascade Locks, circa 1910.jpg|image|
La akvo servis en la [[industria revolucio]] en formo de [[vaporo]] kiel transformilo de kemia energio (per forbruligo de karbo, ligno) al mekanika energio per [[vapormaŝino]]j.
Linio 423:
* PH Gleick and associates, The World's Water: The Biennial Report on Freshwater Resources. Island Press, Washington, D.C.
* Marks, William E., The Holy Order of Water: Healing Earth's Waters and Ourselves. Bell Pond Books ( a div. of Steiner Books), Great Barrington, MA, November 2001 [ISBN 0-88010-483-X]
* DEBENEDETTI, P. G., y STANLEY, H. E.; "Supercooled and Glassy Water", Physics Today 56 (6), p.
* IRWING, J.J. y SOICHET, B.K., "ZINC: A free database of commercially available compounds for virtual screening", en el Journal of Chemical Information and modeling 45, n.º 1, 2005, págs. 177-182.
* POLING, B.E., PRAUSNITZ, J.M. y REID, R.C., The properties of gases and liquids (4.ª edición), McGraw-Hill, 1987.
Linio 445:
== Eksteraj ligiloj ==
* [http://worldwater.org/ ''World Water''], informoj pri nesala akvo tutmonde
* {{Tradukita|lingvo= es |artikolo=Agua |revizio=94216703}}
{{leginda}}
|