Virino: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
e tiu termino estas apenaŭ uzata kaj certe *ne* preferinda |
eNeniu resumo de redakto |
||
Linio 12:
=== Seksa diferenco ===
[[Dosiero:Embryo 7 weeks after conception.jpg|thumb|upright=0.8|Homa embrio de sep semajnoj.]]
Ĉe homoj, la genetika sekso estas determinata de la 23a} paro de [[kromosomo]]j aŭ seksaj kromosomoj, kies du ebloj estas XY kaj XX. La esto de la kromosomo Y determinas la viran sekson ekde la [[fekundigo]]. La homa [[embrio]] estas tute sendiferenca ĝis la sepa semajno post la fekundigo: ĝi havas tiam nur pra-[[gonado]]jn kaj la kanaloj de Wolff kaj de Müller. El la oka semajno, la geno SRY portita de la kromosomo Y okazigas la disvolvigo de la vira reprodukta sistemo.
Pro foresto de kromosomo Y - aŭ kaze de ties malfunkciado - estas la ina reprodukta sistemo kio disvolviĝas: la gonadoj iĝas ovaroj, kiuj produktas [[oestrogeno]]jn. Tiu hormono permesas la eltenon de la kanaloj de Müller, kiuj iĝas iom post iom [[ovodukto]]j. La kanaloj de Wolff degeneriĝas pro foresto de [[testosterono]]. La diferencigo estas helpata de la geno DAX1, kiu inhibas la virajn trajtojn.
Linio 18:
=== Anatomio ===
[[Dosiero:Josef Limburg-Erwachende-Mutter Erde fec.jpg|200px|thumb|maldekstre|La pligrandigo de mamoj estas unu de la montriloj de la ina seksa matureco.]]
Ĝenerale, la [[anatomio]] de virino distingiĝas el tiu de [[homo]] per malgrandaj [[alto]], [[pezo]] kaj [[korpomasa indico]]. La virinoj havas ĝenerale muskolan forton pli malsupra ol tiu de viroj. La abundo de [[hararo]] estas ĝenerale ĉe virinoj malpli disvolviĝanta ol ĉe viroj.
La ĉefaj organoj distingaj de virinoj estas [[pelvo]], [[mamo]]j, [[vulvo]], [[vagino]] kaj [[utero]], ĉiuj rilataj al la reprodukta funkcio. La [[anatomio]] de la virino prezentas ankaŭ nombrajn [[Duarangaj seksaj karakteroj|duarangajn seksajn karakterojn]]: elstarigo de [[mamo]]j eĉ ekster periodoj de [[Gravedeco (animaloj)|gravedeco]] kaj [[mamnutrado]], tre markita [[rilatumo talia-koksa]], kaj registro de la [[voĉo]] pli akuta. La ĉefaj [[duarangaj seksaj karakteroj]] ĉe virinoj estas la jenaj:
Linio 33:
La virino realigis kaj realigas la reproduktan laboron kiu permesas la survivadon de kaj individuj kaj socioj.<ref>Vidu Silvia Federici, ''Calibán y la bruja, Mujeres, cuerpo y acumulación originaria'', 2012, Traficantes de sueños, paĝo 130 kaj venontaj.]</ref> Laŭlonge de la historio kaj ĝis ĵuse, cele garantii la socian survivadon kaj en kunteksto de altega [[mortindico]] (kaj en [[Mortindico|ĝenerala mortindico]] kaj en [[infana mortindico]]), estis necesa pluhavi tre altan [[naskindico]]n (kaj en [[naskindico|ĝenerala naskindico]] kaj en [[fekundindico]]) por garantii sufiĉan anstataŭon de la [[loĝantaro]]j.<ref name=REIS>[http://www.reis.cis.es/REIS/PDF/REIS122_031207049049393.pdf La tercera revolución de la modernidad. La revolución reproductiva]. Revista Española de Investigaciones Sociológicas (Reis) N.º 122, 2008, pp. 89-118, paĝoj 109-114</ref>
La plibonigo en la [[manĝado]], la ĝeneraligo de la [[higieno]], la [[sansistemo]] kaj la disvastigo de [[kuracilo]]j estis decidigaj por la forta kresko de la [[tutmonda loĝantaro]] kiu pasis el preskaŭ 1.000 milionoj en la jaro [[1800]] al pli ol 6.000 milionoj en la jaro [[2000]] kaj al 7.000 milionoj fine de [[2011]].<ref>[http://www.census.gov/main/www/popclock.html Población mundial, contador]</ref><ref>[http://populationmatters.org/ Contador de población mundial, en http://populationmatters]</ref>
La malpliigo de la [[mortindico]] estas karaktero de la nomita [[demografia transiro]] same kiel forta malpliigo de la naskindico estas karaktero de la [[dua demografia transiro]] kune kun sociologiaj ŝanĝoj kiuj ĉefe tuŝas la tradician rolon de virinoj.<ref name=BorjaDomingo>[http://apuntesdedemografia.wordpress.com/2011/08/26/la-segunda-transicion-demografica-en-van-de-kaa-y-lestahege/#more-3405 La Segunda Transición Demográfica en Van de Kaa y Lestahege, sintezo de Borja Domingo Fernández, en Apuntes de demografía, de Julio Pérez Díaz, konsultita la 27an de aŭgusto de 2011]</ref><ref>[http://www.ipss.go.jp/webj-ad/WebJournal.files/Population/2003_4/Kaa.pdf Van de Kaa, D. J. (2002). The Idea of a Second Demographic Transition in Industrialized Countries. Prezentita ĉe la Sixth Welfare Policy Seminar of the National Institute of Population and Social Security, Tokio, Japanio, 29a de Januaro 2002.]</ref>
[[Dosiero:Baby Mother Grandmother and Great Grandmother.jpg|200px|maldekstre|thumb|'''Kvar generacioj''', la [[filo]] sur brakoj de sia [[patrino]], la [[avino]] kaj la [[praavino]] tra patrina linio. La [[Seksa reproduktado|homa]] kaj socia reproduktado estis garantiita de la [[virino]]. Tamen, la reprodukta laboro -la reproduktado kaj la zorgado kaj flegado necesaj por la survivado de la idaro - tradicie estas nek agnoskita nek pagita. La virina laboro iĝis tradicie elproprigita ĉar oni situis ŝin, historie, en malsupra socia loko de submeto igante ŝin simpla ''fabriko de laborforto''. La [[reprodukta revolucio]] - nome malpliigo de la reprodukta laboro per malpliigo de la nombro de filoj - de la lastaj jardekoj estas modifante la tradician socian rolon de la virino.<ref>[http://books.google.es/books?hl=es&lr=&id=1hhUMI2Qck0C&oi=fnd&pg=PR11&dq=picchio&ots=VJ7HQgmxFR&sig=FSfsqpXlJvRXpYkpW_hWI4m_Z0M Antonella Picchio, ''Social Reproduction: The Political Economy of the Labour Market''], Cambrigde University Press, 1992, ISBN, 0-521-41872-0, pág. 8 y ss.</ref>]]
La antaŭeniro kaj disvastigo de la [[kontraŭkoncipilo]]j kun la malpliigo de la socia premo super la virino por elteni la loĝantaron - kiam oni atingas altan survivadon de la loĝantaroj - permesas ke oni produktas tion kion kelkaj aŭtoroj kiaj [[John MacInnes]] kaj [[Julio Pérez Díaz]] nomigas kiel [[reprodukta revolucio]]. La reprodukta energispezo malpliiĝas, la survivado de la individuoj - la malalta mortindico - permesas tiam ege malpliigi la nombron de gefiloj. En la modernaj socioj okazas alta [[reprodukta efiko]] kiu liberigas la virinon el granda parto de la laboro kiun ŝi faris tradicie kaj tio permesas ŝin aliĝi al la [[labormerkato]]<ref>[http://economia.elpais.com/economia/2014/01/10/actualidad/1389384548_180170.html El futuro tiene nombre de mujer], Alicia González, [[El País]], 12/1/2014</ref> modifiĝante tiele ege la
==Historia, kultura, antropologia kaj kulturhistoria evoluo==
Linio 59:
== Virina balotrajto ==
{{Ĉefartikolo|Virina balotrajto}}
[[
[[Virina balotrajto]] (aŭ elektorajto) estas leĝa juro de la virinoj por partopreni en la landaj kaj lokaj [[baloto]]j, [[elekto]]j.
La virinoj ne havis [[balotrajto]]jn en la antikva [[Grekio]] kaj [[Romio]], sed tio mankis ankaŭ en la fruaj [[demokratio]]j. La virina balotrajto iĝis grava socia-politika problemo en la [[19-a jarcento]], ĉefe en [[Usono]] kaj [[Britio]]. La unua lando kiu donis balotrajton por la tutlandaj elektoj, estis [[Nov-Zelando]] en [[1893]], ĝin sekvis [[Aŭstralio]] ([[1902]]), [[Finnlando]] ([[1906]]) kaj [[Norvegio]] ([[1913]]). Por la balotrajto plej aktive agadis la [[sufrageto]]j.
La [[unua mondmilito]] kaj ties sekvoj kaŭzis rapidan disvolviĝon de la virina balotrajto. Inter [[1914]] kaj [[1939]] en 28 landoj akiris la virinoj samajn rajtojn kiel la viroj. Tiuj landoj estis ekz. Sovet-[[Rusio]] ([[1917]]), [[Hungario]] kaj [[Kanado]] ([[1918]]), [[Aŭstrio]], [[Pollando]] kaj [[Ĉeĥoslovakio]] ([[1918]]), [[Germanio]] kaj [[Nederlando]] ([[1919]]), kaj [[Usono]] ([[1920]]), [[Britio]] ([[1918]] kaj [[1928]]), [[Mianmaro]] ([[1922]]), [[Urugvajo]] ([[1927]]), [[Ekvadoro]] ([[1929]]), [[Sud-Afriko]] ([[1930]]), [[Brazilo]] kaj [[Tajlando]] ([[1932]]), [[Turkio]] kaj [[Kubo]] ([[1934]]), [[Filipinoj]] ([[1937]]). En Brazilo, vere, oni neniam malpermesis la balotrajton al virinoj kaj antaŭ 1930, kelkaj el ili voĉdonis kaj eĉ elektiĝis, sed en 1930 oni kreis specifan leĝon pri tio kaj iĝis la virina voĉdonadon deviga kiel la vira. Post la [[dua mondmilito]], la virina balotrajto disvastiĝis, plej laste ĝi aperas en la arabaj landoj.
En Francio la virinoj akiris la balotrajton je la 21-a aprilo de 1944, sed voĉdonis unuafoje je la 24-a de aprilo 1945. En [[Argentino]] stariĝis la virina balotrajto en [[1947]], dum la regado de [[Juan Domingo Perón]].<ref>http://www.argentina.ar/_es/cultura/C3306-evita-fue-declarada-mujer-del-bicentenario.php.</ref>
Linio 78:
[[Dosiero:Hildegard von Bingen.jpg|maldekstre|200px|eta|Hildegard de Bingen]]
En la [[Mezepoko]] la rolo de virinoj malpliiĝis eble rilate al la disvastigo tra [[Eŭropo]] de [[kristanismo]] kaj ties bildo de virinoj kiel apogo al la edzo kaj tiele de duaranga ekzistado. Tamen ĉiam estis kazoj de esceptoj (kiaj [[Hildegard de Bingen]]) ekzemple en [[monaĥinejo]]j. La [[Renesanco]] kaj postaj jarcentoj plibonigis ĝenerale la vivkondiĉojn kaj vivnivelon de la homoj, sed ne aparte plibonigis la situacion de virinoj kiel duaranga socia grupo. Tute male ĝis la fino de la [[19a jarcento]] apenaŭ aperis sociaj aŭ kulturaj movadoj kiuj plendis pro plia egaleco por virinoj. Nur kun la komenco de [[feminismo]] kaj la lukto por la virinaj balotrajtoj oni povas paroli pri intencoj plialtigi la duaklasecon de virinoj.
Laŭlonge de la [[20a jarcento]] okazis en diversaj landoj, kulturoj kaj lua diversaj gradoj la aliĝo de la virino al la [[labormerkato]], krom en la socioj kie jam ili devis peni por la laboro kaj hejme kaj ekstere por alporti manĝajojn kaj aliajn rimedojn, kiel okazis en multaj lokoj de [[Afriko]], [[Azio]] kaj [[Sudameriko]]. Tiu aliĝo okazis diverse depende de la profesioj: tiele en okcidentaj landoj estis profesioj kiuj jam delonge povis esti plenumataj de virinoj kiaj instruistinoj, flegistinoj kaj aliaj. En la socialismaj landoj, profesioj kiuj ne estis tradicie permesitaj al virinoj, komencis estis malfermaj por virinoj, kiaj konstruistinoj, bus- kaj trajn-ŝoforinoj, laboristinoj en industriaj fabrikoj ktp. Tio ne nepre okazigis plibonigon en la nivelo de konsidero aŭ eĉ de [[salajro]]j. Ankoraŭ en la [[21a jarcento]] kaj eĉ en unu el la plej altnivelaj socioj kia povas esti en [[Usono]] la geaktoroj ĉeestantaj por la ceremonio de la disdonado de [[Oskar-premio]]j [[Patricia Arquette]] plendis, ke ankoraŭ virinoj ne ricevas saman saliron ol viroj; kaj multaj ĉeestantoj kompreneble ĉefe famaj aktorinoj plaŭdis.<ref> Álvaro P. Ruiz de Elvira, ''Los mejores momentos de los Oscar'', [[El País]], 24a de februaro 2015, http://cultura.elpais.com/cultura/2015/02/23/actualidad/1424651781_156953.html konsultita la [[14an de marto]] 2015.</ref>
Linio 355:
== Proverboj kaj anekdotoj en popola kulturo ==
Ekzistas pluraj [[proverbo]]j pri virino en la [[Proverbaro Esperanta]] de [[L. L. Zamenhof]], inter ili<ref>[http://eo.lernu.net/biblioteko/proverboj/listo.php Lernu]</ref>:
* {{citaĵo|''Virina rideto pli kaptas ol reto.''}}
* {{citaĵo|''La lango de virino estas ŝia glavo.''}}
Kaj tiuj kaj aliaj proverboj privirinaj en multaj kulturoj respegulas plej ofte la [[
== Vidu ankaŭ ==
* [[Dudek kvar horoj el la vivo de virino]] de [[Stefan Zweig]]
Linio 380:
Zulumammakand.jpg|Zuluaj patrino kaj infano
Mali Peul woman.jpg|Fulbo-virino en Malio
Tiwa Savage's studio portrait.jpg|Tiwa Savage, jorubo
Dai minority in China.JPG|Tai-virinoj en [[Junano]], Ĉinio
Muong-Smoke.jpg|Vjetnamino fumanta kaj drinkanta
Linio 398:
{{havenda artikolo|Virino}}
{{Leginda}}
[[Kategorio:Virino| ]]
| |||