Iława: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
e plibonigadeto, anstataŭigis: |thumb| → |eta| (10), |right → |dekstra, |left → |maldekstra (6) per AWB |
Kozyra (diskuto | kontribuoj) Neniu resumo de redakto |
||
Linio 43:
| vikinovaĵoj =
}}
'''Iława''' estas urbo en [[Varmio-Mazurio]] en [[Pollando]]. Ĝi apartenas al samnoma komunumo kaj estas la administra centro de samnoma [[distrikto Iława]]. Ĝis la jaro [[1945]] la urbo estis parto de historia [[Orienta Prusio]] kaj apartenis al [[Germanio]]: La urba nomo ĝis tiam estis '''Eylau'''.
[[Dosiero:Ratusz w Iławie 2006.jpg|eta|200px|maldekstra|<center>la urbodomo]]▼
[[Dosiero:
[[Dosiero:
[[Dosiero:
== Historio ==
=== Historio de Iława en la [[Mezepoko]] ===
[[Dosiero:Grzybień 3.jpg|eta|200px|<!-- _Grzybienie_ _białe_ -->]]▼
[[Dosiero:Ptaki na Jezioraku.JPG|eta|200px|<!-- [[Nigra fuliko|_Łyski_]] na _Małym_ _Jezioraku_. -->]]▼
Najwcześniej zamieszkałym miejscem w okolicy dzisiejszej Iławy (niem. Deutsch-Eylau) był słowiański gród nad Jeziorem Silno koło wsi Kamionka położony przy drodze z Chełmna (niem. Kulm) do Pogezanii. Pierwsze wzmianki o ziemiach, na których leży Iława sięgają roku 1226, kiedy Konrad I mazowiecki (1187-1247) wydał dokument, zapowiadający przybycie Krzyżaków na te tereny. Mieli oni chrystianizować pogan, którzy władali także terenami, na których obecnie leży Iława. Po opanowaniu przez Krzyżaków i podboju Prus w 1283 roku obszar ten objęty został akcją kolonizacyjną. Miasto założył komtur krzyżacki z Dzierżgonia (niem. Christburg) Sieghard von Schwarzburg w 1305 roku. W tym samym roku Iława otrzymała prawa miejskie. Położenie geograficzne (teren otoczony wodami, więc łatwy w obronie) oraz ulokowanie miasta w miejscu dawnej staropruskiej osady rybackiej zdecydowały o lokalizacji miasta w tym miejscu. W powstaniu 1454 iławianie stanęli po stronie ZwiązkuPruskiego dążącego do przejścia Prus spod rządów krzyżackich do polskich. Po przegranej bitwie pod Chojnicami Iława znalazła się w granicach państwa krzyżackiego. W wyniku wojny trzynastoletniej 1454-1466, Iława przez pewien czas znajdowała się granicach lenna polskiego.
[[Dosiero:Gimnazjum nr 1.JPG|eta|dekstra|200px|<center>la gimnazio n-ro 1 "Nikolao Koperniko"]]▼
=== Historio de Iława de la 16a ĝis la 18a jc ===
Na początku 1520 roku miasto przeszło na krótko pod panowanie polskie. Jednak 30 września 1520 roku mieszkańcy opowiadający się po stronie zakonu zdradzili, przez co miasto ponownie zdobyły wojska krzyżackie. Po zawarciu traktatu krakowskiego Polską a Zakonem Krzyżackim (1525) Iława znalazła się w Prusach Książęcych, które pozostawały polskim lennem aż do podpisania traktatów welawsko-bydgoskich w 1657 roku. Od tego czasu miasto znalazło się granicach niezależnych już Prus Książęcych, które w 1701 roku wraz z Brandenburgią utworzyły Królestwo Prus. Od połowy XVI do połowy XVII wieku liczba ludności miasta nie przekraczała 600 osób. Wiek XVII to głównie walka częstymi pożarami oraz zniszczeniami wojennymi spowodowanymi przez wojska szwedzkie. W 1706 roku praktycznie większość miasta zostaje strawiona przez pożar. Ocalał jedynie kościół Przemienienia Pańskiego i kilka domów. W 1758 roku miasto krótkotrwale okupują Rosjanie.
=== Historio de Iława de la 19a jc ĝis la 0a jc ===
XIX wiek były dla miasta okresem szybkiego rozwoju. Miasto leżało przy szlaku handlowym z Gdańska do Warszawy oraz do Grudziądza i Malborka, więc napływać zaczęli do niego liczni osadnicy. Ożywienie gospodarcze pojawiło się wraz z otwarciem połączenia kolejowego z Toruniem i wybudowaniem bitych dróg. Sprzyjało temu także otwarcie w 1860 roku odgałęzienia Kanału Elbląskiego. Dzięki przekształceniu miasta w ważny węzeł komunikacyjny, Iława zaczęła się stopniowo rozrastać. Początek XX wieku był okresem dalszego rozwoju: wybudowano gazownię (1901), wodociągi miejskie (1903) i ratusz (1912). Gdy wybuchła II wojna światowa Iława liczyła 13 000 mieszkańców. W 1944 roku zaczęto przygotowania do ewakuacji ludności. 22 stycznia 1945 do Iławy wkroczyły oddziały Armii Czerwonej. W wyniku działań wojennych miasto zostało w znacznym stopniu zniszczone. Pod koniec 1945 roku zaczęli przybywać polscy osadnicy. W 1948 roku wywieziono z Iławy większość osób pochodzenia niemieckiego, pozostałych na tych terenach. Miasto zaczęło się dynamicznie odbudowywać i rozwijać.
'''Bibliografio:'''
Stanisław Achremczyk (2006): Iława 1305-2005. Siedemset lat dziejów, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Olsztyn.
Wojciech Chudziak (2002): Studia nad osadnictwem średniowiecznym ziemi chełmińskiej, tom 4, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
Roman Groszkowski, Stanisław Baruchowski (2000): Iława na dawnej pocztówce, SBBK, Iława.
Georg Hermanowski, Heinz Georg Podehl (1996): Ostpreußen-Lexikon. Geographie, Geschichte, Kultur, Bechtermunz Verlag, Augsburg.
Mieczysław Hoffmann, Jerzy Sikorski (1971): Iława i okolice, Wojewódzki Ośrodek Informacji Turystycznej, Olsztyn.
Zdzisław Jaczewski, Zbigniew Grabowski (1977): Pojezierze Iławsko-Ostródzkie, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa.
Karl Josef Kaufmann, Jędrzej Skrobot, Wiesław Skrobot (2010): Dzieje miasta Iławy, Towarzystwo Miłośników Ziemi Iławskiej, Iława.
Hanna Królikowska (1999): Iława, Towarzystwo Miłośników Ziemi Iławskiej, Olsztyn.
Kazimierz Lech Skrodzki, Wanda Cydzik, Janusz Sokołowski (2005): Dzieje ziemi zalewskiej 1305-2005, Urząd Miejski, Zalewo.
Andrzej Wakar (1972): Iława. Z dziejów miasta i powiatu, Wydawnictwo „Pojezierze”, Olsztyn.
Erich Weise (1981): Handbuch der historischen Stätten Deutschlands: Ostpreussen und Westpreussen, Kröner,Stuttgart.
▲[[Dosiero:
[[Dosiero:Dzwonnica renesansowa w Iławie.JPG|maldekstra|200px|eta|La [[renesanco|renesanca]] sonorilturo ĉe la Preĝejo de la [[Transformiĝo]] en Iława]]
[[Dosiero:Secesyjny pałacyk.jpg|200px|eta|maldekstra|La [[modernismo|modernisma]] palaco en Iława]]
[[Dosiero:DĄB kościelny.JPG|eta|200px|Pli ol centjara [[kverko]] ĉe la Preĝejo de la [[Transformiĝo]] en Iława]]
▲[[Dosiero:Ptaki na Jezioraku.JPG|eta|200px|
▲[[Dosiero:Gimnazjum nr 1.JPG|eta|dekstra|200px|<center>
{{Commons|Iława}}
[[Kategorio:Urboj de Varmio-Mazurio]]
| |||