Angla lingvo: Malsamoj inter versioj

La '''angla lingvo''' (angle ''{{lang|en|English}}'' [IN-gliŝ]) estas [[ĝermana lingvo]] kun granda influo de [[latinida lingvaro|latinidaj]] vortoj[[vorto]]j, kiu evoluis en [[Anglio]] de la [[anglosaksa lingvo]] al la [[meza angla lingvo]] por finfine formi la [[Moderna angla lingvo|modernan anglan lingvon]]. Ĝi estas la [[gepatra lingvo]] de 309 ĝis 380 milionoj da parolantoj, precipe loĝantaj en [[Britio]] ([[Brita angla]]) kaj ties eksaj [[kolonio]]j kiel [[Usono]] ([[Usona angla]]), [[Irlando]], [[Kanado]], [[Aŭstralio]], [[Nov-Zelando]] kaj multaj landoj en [[Karibio]]. Ĝi estas oficiala lingvo de 71 landoj tutmonde, kiel [[Barato]], [[Pakistano]] aŭ [[Sud-Afriko]], kie la angla estas uzata kiel unua aŭ dua lingvo.

La angla ankaŭ estas la plej uzata "[[lingvafrankao]]" kaj la plej lernita kaj lernata [[fremda lingvo|fremdlingvo]] tutmonde<ref name="Noack2015">{{citaĵo el la reto |url=https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2015/04/23/the-worlds-languages-in-7-maps-and-charts/ |titolo=The world’s languages, in 7 maps and charts |alirdato=la 13‑a marto 2016 |familia nomo=Noack |persona nomo=Rick |kunaŭtoroj=Lazaro Gamio |dato=23‑a aprilo 2015 |verko=The Washington Post |lingvo=en |arkivurl=https://archive.is/Sh5Nw |arkivdato=la 16‑a aŭgusto 2015}}</ref>. Tiun fenomenon kaŭzis ĉefe la disvastiĝo de la [[brita imperio]], kaj poste la kreskinta ekonomia kaj kultura influo de [[Usono]] depost la [[Dua Mondmilito]]. En 2000, oni taksis, ke la angla estas lernita kaj parolata de pli ol unu miliardo da homoj<ref name="Noack2015"/>. Ĝi estas la ĉefa lingvo de la [[interreto]].

La angla estas la internacia lingvo de [[scienco]], [[komputiko]], [[komerco]], [[popmuziko]] kaj [[aviado]], inter aliaj. Ĝi estas [[laborlingvo]] de [[UN]] kaj [[ASEAN]] kaj, praktike, la ĉefa laborlingvo de [[EU]]: kvankam multaj dokumentoj de [[EU]] estas haveblaj en la [[franca]] kaj la [[germana]] kaj, iafoje, aliaj el la 20 [[oficiala lingvo|oficialaj lingvoj]], nur en la angla estas ''ĉiuj dokumentoj'' haveblaj. La angla ankaŭ estas la ĉefa laborlingvo de multaj [[transnaciaj entreprenoj]].

Unuflanke, la angla estas relative facile lernebla, ĉar ĝi havas malmulte da gramatikaj finaĵoj[[finaĵo]]j, sed uzas vortordon[[vortordo]]n por montri la rilatojn inter vortoj. Pro tio, tamen, vortordo estas malpli libera, ol en lingvoj kun pli da finaĵoj. Ne estas simpla afero, ŝanĝi vortordon por emfazo sen ŝanĝi la signifon de la [[frazo]].

Aliflanke, ĝi estas malfacile lernebla, ĉar la [[ortografio]] estas nefonetika kaj arĥaika (moderna ortografio reflektas la prononcon[[prononco]]n de la mezepoka angla, kiam la veno de la [[presilo]] konformigis la literumadon[[literumado]]n, ĉefe laŭ la tiama [[Londono|Londona]] dialekto, ekzemple ''laugh'' [laf], ''daughter'' [DO:-ta], ''though'' [foŭ], ''thought'' [fo:t], ''cough'' [kof], ''rough'' [raf], ''island'' [AJ-lnd], ''nation'' [NEJ-ŝn], national [NE-ŝnel]) kaj la lingvo enhavas multe da [[anglaj esprimoj|idiotismoj]]. La angla ankaŭ havas sonojn[[sono]]jn ne ofte uzatajn en aliaj lingvoj, ekzemple la sonoj reprezentataj de "th" angle, do [θ] kiel ''thought'' (penso), ''thin'' (maldika), ''maths'' (matematiko) (proksimigata per [f], do ''thought'' [fot], ''thin'' [fin], ''maths'' [mafs]) kaj [ð] kiel ''the'' (la), ''then'' (tiam), ''brother'' (frato) (proksimigata per [v] aŭ [d] vortkomence, do ''the'' [di], ''then'' [den], ''brother'' [BRA-ver]).

La variaĵoj de la angla estas tre similaj laŭ prononco de konsonantoj[[konsonanto]]j, dum la plej parto de la interdialektaj variaĵoj temas pri la vokaloj[[vokalo]]j.

La angla estas [[Hindeŭropa lingvaro|hindeŭropa]] lingvo de la [[Ĝermana lingvaro|okcidenta ĝermana grupo]]. Tamen pro la sociolingvistikaj aspektoj de la Brita Insularo el la [[vikingoj|vikingaj invadoj]] kaj la posta [[normanoj|normana invado]], ĝi ricevis gravajn [[Lingva prunto|pruntojn]] el la nordĝermanaj lingvoj kaj de la franca, kaj granda parto de ties vortotrezoro estis prilaborita pere de [[kultismo]]j el la [[latino]]. Tiuj du lastaj influoj faras, ke la angla estas eble unu el la ĝermanaj lingvoj plej maltipaj kaj laŭ vortotrezoro kaj laŭ gramatiko.

La lingvaj parencoj vivanta plej similaj al la angla estas sendube la [[Frisa lingvaro|frisaj]], nome lingvoj parolataj de proksimume duonmiliono da personoj en la nederlanda provinco [[Frislando]], proksima al [[Germanio]], kaj en kelkaj insuloj en la [[Norda Maro]]. La simileco inter la frisaj lingvoj kaj la angla estas pli klara kiam oni komparas la [[Malnovfrisa lingvo|malnovfrisan lingvon]] kun la malnovangla, ĉar la restrukturigo de la angla pro la eksterlandaj influoj faris la modernan anglan lingvolingvon rimarkinde malpli similasimilan al la frisaj ol tio, kio ĝi estis en antikvaj epokoj.

La konsonantaro de la angla konsistas el 25 elementoj (kelkaj variantoj de [[Skotlando]] kaj [[Nordameriko]] atingas ĝis 27, ĉar ili inkludas du kromajn senvoĉajn frikativojn[[frikativo]]jn):

La fonemoj[[fonemo]]j montrantaj asteriskon (*) estas nur en kelkaj variaĵoj de angla (ĉefe ĉe la [[:en:Scottish English|skotangla]] kaj ĉe kelkaj variaĵoj de Usono kaj Kanado), dum la cetero estas tutlokaj kaj aperas en ĉiuj variaĵoj. Ĉiu el tiuj fonemoj povas prezenti [[alofono|alofonajn]] variaĵojn laŭ la [[fonetiko|fonetika]] [[kunteksto]]. Por ekzemplo:

* la senvoĉaj [[Plozivo|plozivaj]] sonas forte [[aspiracio|aspiraciitaj]] komence de vorto kaj malpli aspiraciitaj antaŭitaj de ''s-''. Komparu ''pin'' [{{IPA|pʰɪn}}] / ''spin'' [{{IPA|spɪn}}], ''Kate'' [{{IPA|kʰeɪt}}]/ ''skate'' [{{IPA|skeɪt}}], ''tone'' [{{IPA|tʰoʊn}}] / ''stone'' [{{IPA|stoʊn}}]

* la flanka [[Alproksimanto|alproksimanta]] /{{IPA|l}}/ havas sonon "klaran" (ne-velarigita) en la pozicio de silabatako[[silabo|silab]]atako ('''''l'''eft'' [{{IPA|left}}], ''b'''l'''ow'' [{{IPA|blow}}]) kaj "malhelan" sonon (velarigita) en la pozicio de silabofino (''mi'''l'''k'' [{{IPA|mɪɫk}}]).

La ortografio de la angla fiksiĝis proksimume ĉirkaŭ la [[15a jarcento]]. Tamen ekde tiam la lingvo suferis gravajn [[fonetiko|fonetikajn ŝanĝojn]], ĉefe ĉe la vokaloj, kio faras ke la ortografio ne estas certa gvidilo por la prononco. Kiel ekzemplo oni povas konsideri la serion ''-ea-'', kiu havas ĝis ok malsamajn prononceblojn<ref>Ann Baker, 2006, ''Ship or Sheep?: An intermediate pronuntiation course'', Cambridge University Press.</ref> nur parte antaŭdireblaj el la fonetika kunteksto:

La anglalingvaj vortoj ne havas supersignojn[[supersigno]]jn, kaj la demando- kaj ekkrio-signoj uzeblas nur fine de ĉiu frazo, male ekzemple al hispana kie uzeblas kaj komence kaj fine.

La angla prezentas multajn el la tipaj trajtoj de la [[lingvoj de Eŭropo]]. La [[substantivo]] prezentas diferencon inter [[singularo]] kaj [[pluralo]]. En moderna angla, diference disde ties antaŭaĵo, nome la [[Anglosaksa lingvo|antikva angla]], la substantivo ne faras distingojn de [[Genro (gramatiko)|genro]] aŭ [[Kazo (gramatiko)|kazo]]. La kazaj diferencoj limiĝas en moderna angla al la pronomo, kiel okazas por ekzemplo en la [[latinidaj lingvoj]].

En la verba sistemo la angla, same kiel ĉe la germana kaj ĉe la [[latinida lingvaro|latinidaj lingvoj]], suferis similan evoluon. Oni kreis "[[pasinteco|pasintecajn]] komponitajn formojn" por esprimi la [[Aspekto|finitan aspekton]] kaj "[[perifrazo|perifrazajn]] formojn" kun la verbo ''esti'' por esprimi la progresan aŭ kontinuan aspekton. Alia similaĵo estas la disvolvigo de -os formoj el helpoverboj. Grava diferenco inter la angla kaj aliaj ĝermanaj kaj latinidaj lingvoj estas la malfortigo de la [[subjunktivo]]. Simile la angla, same kiel la germana, la nederlanda aŭ la latinidaj lingvoj, estis kreinta difinajn artikolojn[[artikolo]]jn proprajn el la indikaj pronomoj.

La vortotrezoro de la angla aktuale estas formita de kerno de propraj [[vorto]]j rekte hereditaj de la [[antikva angla]], inter kiuj troviĝas la plej granda parto deda vortoj pure gramatikaj same kiel la plej granda parto deda la plej oftaj vortoj. Tamen, inter la ne tiom oftaj vortoj [[hegemonio|hegemonias]] la pruntoj[[lingva prunto|prunto]]j de la latina kaj de la franca, kiuj ofte estas kultismoj, kvankam ili estas ofte uzataj ankaŭ en la populara konversacinivelo[[konversacio|konversaci]]nivelo.

Fakte inter la dek mil vortoj plej oftaj iom pli ol unu triono estas vortoj de ĝermana deveno, dum pli ol 60 % estas vortoj de latina aŭ latinida deveno.<ref>Willams,, Joseph M. (1975). ''Origins of the English Language'' (Originoj de la angla lingvo). The Free Press. ISBN 0-02-934470-0.</ref> La jena tabelo montras la hegemonion de diversaj devenoj de la vortotrezoro laŭ proporcioj de ofteco.

La vortoj derivitaj de la antikva angla, populare nomataj "ĝermanaj", plej ofte esprimas seriozecon kaj dediĉon. Kiam [[Winston Churchill]] diris, en sia unua [[diskurso]] kiel [[Ĉefministro]] de la [[Unuiĝinta Reĝlando]] ([[1940]]), ke li povas proponi al sia popolo dum milito nur "[[:en:Blood, toil, tears, and sweat|blood, toil, tears, and sweat]]" (sango, laboro, larmoj kaj svito), la seriozeco de la situacio videblas en lia uzo de vortoj nur ĝermandevenaj. Male, abunda uzado de latiniddevenaj vortoj, ĝenerale derivitaj el la franca, indikas bagatelojn[[bagatelo]]jn aŭ [[burokratecon]]. En [[juro|juraj]] dokumentoj de la pasinteco estis ofta la uzado de paroj de sinonimoj, unu de anglosaksa kaj alia de latinida devenoj, kiel "''last will and testament"'' (lasta testamento), por eviti miskomprenojn. La deveno de la vortoj en angla povas havigi [[antropologio|antropologiajn]] konkludojn: la bestoj ''sheep'', ''pig'', kaj ''cow'' (ŝafo, porko, bovino) estas ĝermandevenaj, dum la nomoj de la viandoj el tiuj bestoj estas latiniddevenaj: ''mutton'' (ne uzata en Usono), ''pork'', ''beef'' (ŝafaĵo, porkaĵo, bovaĵo). Kio indikas la socian klason, kiu bredozorgis[[bredado|bredo]]zorgis la animalojn – la anglosaksaj konkeritoj – kaj kiuj ĝuis ties viandojn: nome la normanaj konkerintoj (francoj).

[[Dosiero:Abecedarium_latinum_clasicum.png|thumbeta|dekstre|250px|La [[Latina alfabeto]] en la klasika epoko estis kunformita nur de 23 literoj. La angla lingvo (kaj ankaŭ aliaj lingvoj) uzas ankaŭ la3 kromajn literojn ''[[K]], k'', ''[[J]], j'', ''[[U]], u'', ''[[W]], w'', ''[[Z]], z'' kaj ''[[Y]], y''.]]

La angla uzas la [[latina alfabeto|latinan alfabeton]] sen aldono, escepte en la vortoj rekte prenitaj el aliaj lingvoj kun diferencaj alfabetoj. Tamen historie la [[anglosaksa lingvo|antikva angla]] estis uzinta specialajn signojn por kelkaj el ties sonoj: < Ā, Æ, Ǣ, Ǽ, Ċ, Ð, Ē, Ġ, Ī, Ō, Ū, Ƿ, Ȳ. Þ, Ȝ > kaj la korespondajnrespondajn minusklojn[[minusklo]]jn < ā, æ, ǣ, ǽ, ċ, ð, ē, ġ, ī, ō, ū, ƿ, ȳ, þ, ȝ >.

Aliaj karakteroj de la moderna ortografio de la angla estas la ekzistado de granda kvanto deda krazoj (kuntiriĝoj):

La plej frua versio de la angla estas la [[anglosaksa lingvo|anglosaksa]]. Post la normanda[[normana konkero de Anglio]], parte pro la influo de la [[Anglo-normanda lingvo|anglo-normanda]], la anglosaksa evoluis en la [[Meza angla lingvo|meza angla]], kiu enhavis multajn vortojn de franca deveno. Plua granda evoluo okazis dum la 15‑a15a{{spaco}}kaj{{spaco}}16‑a16a jarcentoj, kiam la gramatiko iĝis malpli kompleksa kaj aldoniĝis multaj vortoj de latina kaj franca devenoj, kaj la [[Moderna angla lingvo|moderna angla]] estiĝis.

En la 18‑a[[18a jarcento]] eldoniĝis la unuaj [[vortaro]]j (ekzemple tiu de [[Samuel Johnson]]), kiuj ludis gravan rolon rilate la normigon de la literumado de la angla.

== Aktualo ==

La angla estas la tria lingvo de la mondo laŭ nombro de parolantoj, kiuj havas ĝin kiel [[gepatra lingvo]] (inter 300 kaj 400 milionoj deda personoj), same kiel la tria plej parolata, post la [[Nordĉina dialektaro|mandarena]] kaj la [[Hispana lingvo|hispana]],<ref name="extensión"> «Ethnologue, 1999». Arkivita el originalo la 31an de oktobro 2010. [http://www.sil.org/ethnologue/top100.html] [//web.archive.org/web/19990429232804/www.sil.org/ethnologue/top100.html]</ref> kaj se oni enkalkulas ankaŭ tiujn kiuj havas ĝin kiel [[dua lingvo]], kiuj estas 200 milionoj da personoj plie.

Spite la ekziston de aliaj internaciaj lingoj (kiaj la franca, germana, rusa, ĉina, araba, hispana ktp.) kaj de internaciaj planlingvoj[[planlingvo]]j, kiaj [[Esperanto]] aŭ malpli grave [[interlingua]] kiuj estas neŭtralaj frankalingvaoj kvankam kun malpli da parolantoj, la angla konstituas nuntempe la ĉefan lingvon por internacia komunikado. Tio rilatas al la hegemonio de la dominanta [[civilizacio]], kiu ĝenerale ne ŝatas adopti alian lingvon, sed male, trudas la anglan kun la koncernaj privilegioj[[privilegio]]j, kiujn ĝuas parolantoj de la angla kiel gepatra kaj eĉ ties landoj, kontraŭ la 96 % de la tutmonda loĝantaro en la aktualo, kiu ne havas la anglan kiel gepatra. Pro simila tialo en multaj eŭropaj landoj oni parolas lingvojn derivatajn el la [[latino]], kiu estis la oficiala (aŭ ĉefa) lingvo de la [[Romia Imperio]]. Kaj pro tiaj tendencoj, ĉefe la intelektaj elitoj[[elito]]j pasis de la latino al la franca, poste al la angla post la [[dua mondmilito]] kaj oni antaŭvidas, ke la angla suferos malpliigon en la venontaj jardekoj kontraŭ aliaj lingvoj de forta hegemonio ĉu loĝantara ĉu ekonomia ĉu milit-politika kiaj la hispana, la araba aŭ la mandarena, inter aliaj.<ref> Kinnock, Neil. [http://englishagenda.britishcouncil.org/sites/ec/files/books-english-next.pdf «Prólogo.» En Graddol, David, ''English Next''. British Council, 2006.] [[British Council]]. Konsultita la 10an de novembro 2016.</ref>

Aktuale ekzistas milionoj da personoj, kiuj ankaŭ uzas kiel alternativo neŭtralan [[internacia helplingvo|internacian helplingvon]], simplan laŭ desegno kaj nekondiĉatan al ŝanĝoj de la [[mondpotenco|mondaj potencoj]]. Tamen, laŭ la [[Raporto Grin]], kiu konkludas ke la uzado de [[Esperanto]] estus la plej bona solvo je meza kaj longa tempolimo por la [[Eŭropa Unio]] kaj ties civitanoj, estas certe ke je mallonga tempolimo tio necesigus grandan investon aŭ koston en informaj kampanjoj kaj en ŝanĝoj de la procezo de instruado kaj lernado.<ref>[http://www.ladocumentationfrancaise.fr/var/storage/rapports-publics/054000678.pdf Chapitre 7: Quelles stratégies ?] (en franca)</ref>

== Disvastiĝo ==

[[Dosiero:Knowledge English EU map.png|thumbeta|230px|La angla en la [[EU]]. Ĝi estas oficiala nur en la [[Brita Insularo]]. En ĝermanlingvaj landoj ĝi estas sufiĉe konata kaj uzata. En slavaj kaj latinidaj landoj ne tiom kiom montras la koloroj, kiuj aludas al oficialaj ciferoj, tre optimismaj kaj for el la reala nivelo de uzado flua. Kontraste la praktika uzado en internaciaj instancoj estas multe pli ampleksa kaj senrivala ĝis nun.]]

Kontraste kun la hispana, la franca kaj aliaj lingvoj, ne estas centra [[aŭtoritato]], kiu kontrolu ortografion, gramatikon kaj vortotrezoron, kvankam foje oni citas tiun aŭ tiun vortaron, gramatikon aŭ libron kiel aŭtoritato. La angloparolantoj ĝuas sistemon de lingva senordo, kio faciligas la stampadon de novaj vortoj, la enkondukon de pruntoj kaj la formadon de regionaj aŭ sociaj variaĵoj de la lingvo aŭ almenaŭ de la parolmaniero.

[[Dosiero:Times Square 1-2.JPG|thumbeta|[[Times Square]] en [[Novjorko]], nome la kerno de la distrikto de la [[Broadway (teatro)|Teatraro Broadway]] de [[Manhatano]]<ref name="Bloom2004">{{cite book|author=Ken Bloom|title=Broadway: Its History, People, and Places : an Encyclopedia|url=https://books.google.com/books?id=fYbYyQjHwdsC&pg=PA322|year=2004|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-0-415-93704-7|pages=322–}}</ref>. La angla lingvo estas ankaŭ la tutmonda lingvo por distro.]]

[[Dosiero:British Council - London 1.jpg|eta|<center>konstruaĵoKonstruaĵo de la Britia Konsilio en Londono</center>]]

Studo dividas la [[Malneta enlanda produkto|malnetan enlandan produkton]] en la tuta mondo laŭ la diversaj lingvoj kaj aplikas prognozojn[[prognozo]]jn. Oni taksas, ke fine de 2002 proksimume 29,3{{spaco}}% de la tutmondaj enspezoj estas produktataj de anglaparolantoj, ĉ.{{spaco}}12,5{{spaco}}% de ĉinaparolantoj<ref>Mark Davis: [http://www.unicode.org/notes/tn13/tn13-1.html GDP by Language]</ref>. (Fakte oni uzas por la divido la [[aĉetpovo]]n.) Laŭ la prognozo tiu rilato ŝanĝiĝos al 28,2{{spaco}}% por la angla lingvo kaj 22,8{{spaco}}% por la ĉina lingvo en 2010. Se la kresko de la ĉina ekonomio restos simila, estas atendeble, ke la ĉina tiurilate superos la anglan antaŭ la jaro 2020. Oni nepre konsideru, ke la studo esploras la lingvojn nur rilate al la produktado kaj ne konsideras la superregan rolon de la angla en la internacia komerco.

Tial ke la angla estas hodiaŭ la plej disvastigita lingvo tutmonde, kredeble ĝi estas la plej utila [[vehiklo]] por informi al granda parto de la homaro pri Esperanto kaj ĝia kulturo.