Armilo: Malsamoj inter versioj
| [nekontrolita versio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
→Regularo rilata al armiloj: referenco |
Zamenhofaj vortoj, do neniel neologismoj |
||
Linio 17:
# Koncentri [[premo]]n: la akriigita pinto de ŝtono aŭ eĉ simpla akrapinta bastoneto aplikos pli da forto por area mezunuo kaj konsekvence faros multe pli da damaĝo ol la senpinta flanko. La [[dureco]] de la materialo determinas la kapablon apliki aŭ rezisti la premon. Tiele oni akrigis simplan [[kulero]]n en [[karcero]]j por armiligi ilon ne armilan dekomence.
# Akumuli [[energio]]n: objekto akumulas kinetan energion dum iu akcelas ĝin kaj liveras tiun energion, en pli mallonga tempero, sur la celo; tiele oni amplifikas la [[povumo]]n de la objekto kaj la povon de la armuzanto. Sur tiu bazo apogiĝas la ŝerca frazo: "Mi ne timas la kuglojn, sed ties rapidecon".
# Projekcii [[forto]]n: ŝtono lanĉita aŭ longa bastono ebligas damaĝi kontraŭulon el preciza distanco: tuj du ekzemploj povus esti inter la plej antikvaj armiloj. La damaĝo derivas el la [[kineta energio]] akumulita dum la itinero, disigita en la momento de la frapo.<ref>Sur tiu sama fizika principo oni desegnas nuntempajn armilojn, kiaj la [[municio|kugloj]] de malplena pinto.</ref>
# Aliflanke, la modernaj armiloj povas kombini variajn el tiuj faktoroj por okazigi pli grandan detruon.
Linio 29:
Antikvaj armiloj estis evoluaj plibonigoj de antaŭ nelonge [[Neolitiko|neolitikaj]] iloj, sed tiam signifaj plibonigoj en materialoj kaj kreaj teknikoj kreis serion de revolucioj en armea [[teknologio]]. La evoluo de [[metalo]] prilaborita, komenciĝis per la uzado de [[kupro]] dum la [[Ĥalkolitiko]] (proksimume 3,300 a.K.) kaj sekvis baldaŭ per [[bronzo]] kondukante al la bronzepoka [[glavo]] kaj similaj armiloj. La unuaj defendaj strukturoj kaj fortikaĵoj aperis en la [[Bronzepoko]],<ref name=ashow-siegecraft>{{cite web| title= A Short History of War | author= Gabriel, Richard A. | coauthors= Metz, Karen S. | url= http://www.au.af.mil/au/awc/awcgate/gabrmetz/gabr0001.htm | accessdate= 2010-01-08 }}</ref> indikante pliigitan bezonon de sekureco. Armiloj dizajnitaj por rompi fortikaĵojn baldaŭ sekvis poste, ekzemple la [[Ramo (militilo)|ramo]] jam estis en uzo antaŭ 2500 a.K.<ref name=ashow-siegecraft />
Kvankam fruaj [[Ferepoko|ferepokaj glavoj]] ne estis pli bonaj ol siaj bronzaj antaŭaĵoj, post kiam ferkonstruado evoluiiĝis, ĉirkaŭ 1200 a.K. en [[Afriko]] sude de Saharo,<ref>Duncan E. Miller kaj N.J. Van Der Merwe, "Early Metal Working in Sub Saharan Africa" ''Journal of African History'' 35 (1994) 1-36; Minze Stuiver kaj N.J. Van Der Merwe, "Radiocarbon Chronology of the Iron Age in Sub-Saharan Africa" ''Current Anthropology'' 1968.</ref> [[fero]] komencis esti uzita vaste en armilproduktado.<ref>{{cite web| title= A Short History of War - Iron Age Revolution | author= Gabriel, Richard A. | coauthors= Metz, Karen S. | url= http://www.au.af.mil/au/awc/awcgate/gabrmetz/gabr0001.htm | accessdate= 2010-01-08 }}</ref>
Malsovaĝigo de la [[ĉevalo]] kaj ĝeneraligita uzado de spokitaj radoj antaŭ ĉ. 2000 a.K.,<ref>{{cite web|url=http://www.bookrags.com/research/wheel-and-axle-woi |title=Wheel and Axle Summary |publisher=BookRags.com |date=2010-11-02 |accessdate=2011-06-13}}</ref> kondukis al la malpeza, ĉevalmovita armea [[ĉaro]]. La moviĝeblo disponigita per armeaj ĉaroj estis grava dum tiu epoko. Spok-konveksa armeaĉara uzokutimo pintis ĉirkaŭ 1300 a.K. kaj tiam malkreskis, ĉesante esti armee signifa ekde la 4-a jarcento a.K.<ref>{{cite web|url=http://www.abc.net.au/rn/science/ss/stories/s70986.htm |title=Science Show: The Horse in History |publisher=abc.net.au |date=1999-11-13 |accessdate=2011-06-13}}</ref>
Linio 57:
===Nuntempa epoko===
[[
Ekde la mezo de la 18-a-jarcenta nordamerika franc-hinda milito tra la komenco de la 20-a jarcento, hom-energiaj armiloj estis reduktitaj de la primara armilaro de la batalkampo pasanta al pulv-bazita armilaro. Foje referite kiel la "Epoko de Fusiloj",<ref>p. 263, Hind</ref> tiu periodo estis karakterizita per la evoluo de pafiloj por infanterio kaj kanonoj por subtenado, same kiel la komencoj de mekanizitaj armiloj kiel ekzemple la [[maŝinpafilo]], la [[tanko]] kaj la larĝa enkonduko de aviadiloj en militadon, inkluzive de maramea militado kun la enkonduko de la [[aviadilŝipo]]j.
Linio 77:
En la [[1970-aj jaroj]], la politikaj rilatoj malstreĉiĝis, ekzemple "pere de la Interkonsentoj SALT [anglalingva siglo de la Negocado por la limigo de Strategiaj Armiloj], en kiuj la du ĉefaj superpotencoj metis limigon al la kvanto de [[interkontinenta balistika misilo|misiloj ICBM]] kaj strategiaj misiloj kun atomenhava kapablo", indikas la [[Encyclopædia Britannica]]. Fine de la [[1980-aj jaroj]], la Malvarma Milito ekfiniĝis, kvankam aliaj surlokaj militoj pluis ĉu por longe ĉu por mallonge.
“La fino de la Malvarma Milito nutris la esperojn vidi la ĉeson de la atomarmilara konkurenco kiu dum tiom da tempo estis oponigante
[[Usono]]n kaj [[Sovetunio]]n”, estas dirata en informo de la ''Carnegie Endowment for International Peace''. La negocado pri la [[Malarmado|atoma malarmado kaj kontrolo]] estis kondukinta al malmuntado de centoj da atomaj armilejoj en la lastaj jaroj. En [[1991]], Sovetunio kaj Usono subskribis la Interkonsenton START I, kiu devigis tiujn du atomhavajn superpotencojn ne nur al limigo, sed ankaŭ al malgrandigo la unuan fojon en la historio de la nombro de strategiaj atom-ogivoj pretaj por ties lanĉado ĝis resti ĉe 6 000 unuoj por ĉiu flanko. Fine de [[2001]], ambaŭ landoj konfirmis ke ili estis plenumintaj la terminojn de la interkonsento. Krome, en [[2002]] oni subskribis la Interkonsenton de Moskvo, kiu devigas pluigi la malpliigon de la armilaro dum la venontaj dek jaroj ĝis alveni al kvanto de inter 1 700 kaj 2 200 unuoj.
Linio 123:
:- [[frameo]]
:- [[lanco]] (pikstango)
:- [[ĵetlanco]]
:- [[glavo]]
:- [[halebardo]]
Linio 213:
== Bibliografio ==
* U.S.Congress, Office of Technology Assessment, ''Improving the prospects for future international peace operations: workshop proceedings'', OTA-BP-ISS-167, Washington DC, US Government Printing Office, septiembre de 1995
* Hind, Edward, ''My Magazine: Being a Series of Poems, Tales, Sketches, Essays, Orations, Etc.,: The Present Age - An oration'' J. and H. Clarke, Londres, 1860
* Camille Rougeron, «Science et technique de guerre», dans Contre-Amiral P. Barjot et al., Le deuxième conflit mondial, t. II, Paris, Éditions G.P., octobre 1947, 615 p., partie 2, p. 113 kaj 226.
* Sébastien Nadot, ''Rompez les lances! Chevaliers et tournois au Moyen Âge'', Paris, éditions Autrement, 2010.
Linio 220:
* Riccardo Busetto, ''Dizionario Militare'', Zanichelli, 2004. ISBN 88-08-08937-1.
* {{Tradukita|lingvo= es |artikolo=Arma|revizio=97938630}}
* {{Tradukita|lingvo= fr |artikolo=Arme|revizio=136095927}}
| |||