Orgeno: Malsamoj inter versioj
[kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Kani (diskuto | kontribuoj) Neniu resumo de redakto |
e Roboto: Automata tekst-anstataŭigo: (- ĉ. + ĉirkaŭ ) |
||
Linio 62:
[[Dosiero:Obertonsynthese Orgel.jpg|eta|maldekstra|300px|Supratonsintezo de orgeno: ludataj tonoj (supre), eksonantaj tonoj (malsupre)]]
==== Diferencigo laŭ tonalto ====
La registroj povas havi diferencajn tonaltojn, kiujn oni indikas per la t.n. ''futotona nombro''. Do oni nomas registron en normalpozicio (t.e. la klavo c<sup>1</sup> sonigas la tonon c<sup>1</sup>) kiel 8′-registro, ĉar la longeco de la plej malalta fajfilo, granda C, de malferma labioregistroj'' sumiĝas je
La diferencaj tonpozicioj bildigas la [[supratono|supratonaron]]. Per kombinado de bazregistro (kutime 8′-pozicio) kun unu aŭ pli [[Alikvotregistro|supratonregistroj]] (ekz. 2<sup>2</sup>/<sub>3</sub>′ aŭ 1<sup>3</sup>/<sub>5</sub>′) oni aldonas mankajn supratonojn aŭ plifortikigas jam ekzistantajn, kio ŝanĝas la sonkoloron.
Linio 106:
=== Antikva epoko ===
La unuan orgenecan instrumenton konstruis
Dum arkeologiaj elfosadoj en la proksimeco de [[Budapest]], la iama romia [[Budapest#Aquincum|Aquincum]], provinco [[Panonio]], oni trovis restojn de orgeno el la jaro [[228]] p.K.. Krome oni malkovris partojn de orgeno el malfru-romia epoko en [[Avenches]] (tiam ''Aventicum''). En la grekmakedonia [[Dion (Grekio)|Dion]] elfositaj fragmentoj ŝajnas eĉ deveni de orgeno el la 1-a jarcento antaŭ nia tempokalkulo.
Linio 178:
[[Dosiero:ConsoleOrgueWanamaker.jpg|eta|Ludotablo de la Wanamaker-orgeno en la ''Lord & Taylor Department Store'' en Philadelphia]]
Multnombraj teknikaj novigadoj ([[pneŭmatiko]], [[elektrotekniko]] kaj novaj konstrumaterialoj) ebligis konstrui pli kaj pli grandajn instrumentojn kaj ankaŭ forpozitivojn. Ĝuste tiutempe oni ekkonstruis kelkajn ''gigantorgenojn'' troveblajn ĉe foje vere nekutimaj lokoj. Ekz. dum ĉi tiu tempo ekestis ambaŭ ĝis hodiaŭ plej grandaj fajfilorgenoj de la mondo en eventejo kaj en grandmagazeno. Jen kelkaj ekzemploj: la Steinmeyer/Eisenbarth-orgeno de la katedralo de Passau (konstruita ekde 1924 ĝis 1928, en 1981 renovigite de Eisenbarth, nuntempe 239 registroj, la fama Wanamaker-orgeno en [[Philadelphia]] (''Lord & Taylor Department Store'', konstruita ekde 1904 ĝis 1930, 357 registroj) kaj la nominale plej granda orgeno de la mondo, la Boardwalk-Hall-orgeno, en la ''Boardwalk Hall'' (konstruita ekde 1929 ĝis 1932, tamen ĝis hodiaŭ ne komplete funkcikapabla) kun 337 registroj je 449 fajfilvicoj kaj
Memstara nordamerika orgenkonstruo troveblas nur ekde la 20-a jarcento. Precipe la koncert- kaj kinorgenoj kontrastas kontraŭ la sono de la eŭropaj sakralaj orgenoj. En orgenegoj ofte kin- kaj sakralorgenoj estas unuigitaj en unu instrumento laŭ la konsisto de registroj. Entute la nordamerika orgenkonstruo emas troigi (skurilaj fasadoformoj, orgenegoj, 64′-registroj en la pedalverko kaj 32′-registroj en la klavarverkoj, ekstreme laŭtaj altpremaj registroj, ludotabloj kun ĝis sep klavaroj).
Linio 188:
==== La orgenmovado ====
La t.n. orgenmovado havas sian antaŭulon en la alsaca-novgermana orgenreformo de la frua 20-a jarcento. Tiu ĉi kritikis orgenojn novkonstruitajn dum la [[Periodo de spekulanto-kompanioj]] en Germanio kaj en centra Eŭropo kiel nearta laŭ sonformado kaj krome troŝarĝitaj per ludhelpiloj („fabrikorgeno“). Pozitive tamen ĝi taksis la orgenojn de la franca [[malfruromantiko]] ([[Aristide Cavaillé-Coll]]), sed ankaŭ germanajn kaj anglajn instrumentojn ĝis
En la 1930-aj ĝis 1950-aj jaroj la mezuroj estis troige larĝaj, tamen denove troviĝis barokaj registroj en la dispozicioj. La intonacio egalis al tiu de la romantiko, kaj la reiro al la mekanika glitŝablono ankoraŭ ne ekis, kvankam la orgenkonstruisto [[Paul Ott (orgenkonstruisto)|Paul Ott]] jam returnis sin al ĉi tiu tekniko.
Linio 204:
Valoro kaj pravigo de romantikaj orgenoj kaj ilia specifa muziko reeniris la konscion. Aktuale regas tendenco, nuligi „barokigojn“. Ankaŭ la nombro de novkonstruadoj kreskis fine de la 20-a jarcento, ĉar multaj instrumentoj trohaste konstruitaj postmilite iom post iom estas anstataŭigataj. Je tio tamen minacas la danĝero, ke ankaŭ eminentaj orgenoj estus rezignataj.
Ekde la 1980-aj jaroj oni pli kaj pli ofte eksperimentas je novkonstruaĵoj per „universala orgeno“, kiu plejbone taŭgu por ĉiuj specoj kaj stiloj de orgenliteraturo. Je iom grandaj orgenoj (ekde tri klavaroj kaj
La en Germanio dominan idealon de orgeno de stila sintezo kontraŭas pro la kreska graveco de la [[historiema koncertmaniero]] pli kaj pli tiu de stilfida instrumento. Detalaj sciencaj konoj pri la historia instrumentkonstruo kaj daŭre kreskintaj spertoj per zorgemaj restaŭradoj ebligas al la orgenkonstruo prezenti novajn instrumentojn laŭ modeloj el diversaj epokoj kaj artregionoj. Ekzemplo por la novkonstruado laŭ stilo de hispana barokorgeno estas la „hispana orgeno“ en la preĝejo ''Hof- und Stadtkirche St. Johannis'' en [[Hanovro]]. Ankaŭ rekonstruadoj de pereintaj instrumentoj estas elprovitaj (orgeno de [[Johann Andreas Silbermann]] en [[Villingen-Schwenningen]]). La kontraŭaj pozicioj – stilpura orgena aŭ universala orgeno – kunpuŝiĝis speciale dum la disputo pri la formado de la orgeno en la reekkonstruita preĝejo „Frauenkirche“ en [[Dresdeno]].
Linio 211:
Nomindaj teknikaj progresoj estas sur la kampo de ludhelpiloj kaj la elektra traktilaro. La elektroniko ebligis pli grandajn [[Kombiniloj (orgeno)|kombinilarojn]], parte eĉ jam preĝejaj orgenoj estas kombinebla kun komputilo kaj povas esti mastrumataj per tiu. Ankaŭ la ligo kun eksteraj songeneriloj kiel ekz. [[sintezilo]]j tiel eblas, pro kio ekestas novaj impulsoj por komponado kaj improvizado. Plue oni esploras, kiel realigeblus iaspeca „[[frapdinamiko]]“ je la orgeno kaj kiel la interaktiva agmaniero de mekanika traktilaro estas imitebla [[mekatroniko|mekatronike]] je elektraj traktilaroj. Kie mekanikaj traktilaroj ne estas konstrueblaj, [[Optika fibro|optikaj fibroj]] forŝovas la elektrikajn traktilarojn .
En malgrandajn orgenojn (ĝis
==== Diĝitorgenoj ====
Linio 223:
== Historiaj orgenoj ==
[[Dosiero:Organ-Sion-CH.jpg|eta|[[Valeria-orgeno Sion|Valeria-orgeno]] en [[Sion]] (Svisio) el malnovgotika epoko,
Ekzistas nur malmultaj malnovaj orgenoj, kiuj estas laŭ ilia substanco esence konservitaj. En la pasinteco oni ĉiam denove alikonstruis, renovigis kaj laŭmode (dispozicio, intonacio, agordo, tekniko) adaptigis orgenojn. Kelkfoje nur spuroj de la originala tekniko estas malkovreblaj, kaj ofte entute nur partoj de la fajfilaro estas konservitaj – eble en modifita formo. Plej malofte oni lasis verkojn en sia historia malsamŝtupa [[Agordo (muziko)|agordo]]. Tiel ekz. ofte okazas, ke malantaŭ baroka orgenfasado sin kaŝas teknikaĵoj el la 20-a jarcento.
Linio 251:
=== Historia superrigardo ===
[[Dosiero:Robertsbridgecodex fol44r.jpg|eta|maldekstra|200px|Kodekso de Robertsbridge]]
Liel plej malnova, skribe postlasita orgenmuziko oni taksas la muzikon el la kodekso de Robertsbridge (apendico
Dum la [[Baroko|barokepoko]] la orgenmuziko trapasis sian duan kulminon. La tiutempe plene perfektigitaj, laŭregione tre diferencaj orgentipoj sekvigis respektive multspecan kaj same varian orgenmuzikon. Orgenmuziko el la barokepoko estas ankoraŭ nuntempe fiksa ero de multaj orgenkoncertoj, kion kaŭzas, ke el tiu tempo multaj fontoj, sed ankaŭ kelkaj orgenoj, transdaŭris ĝis hodiaŭ. La plej famaj reprezentantoj el ĉi tiu epoko estas [[Heinrich Scheidemann]] (1596-1663), [[Franz Tunder]] (1614-1667), [[Johann Adam Reincken]] (1623-1722), [[Dietrich Bŭtehude]] (1637–1707), [[Vincent Lübeck]] (1654-1740), [[Georg Böhm]] (1661-1733) kaj [[Nicolaus Bruhns]] (1665-1697) en la nordgermana regiono, [[Samuel Scheidt]] (1587-1654), [[Johann Pachelbel]] (1653–1706), [[Johann Kuhnau]] (1660-1722), [[Friedrich Wilhelm Zachow]] (1663−1712), [[Johann Gottfried Walther]] (1684–1748) kaj laste, sed ne balaste [[Johann Sebastian Bach]] (1685–1750) en la mezgermana regiono, [[Johann Jakob Froberger]] (1616-1667), [[Johann Caspar Ferdinand Fischer]] (~1665–1746) kaj [[Gottlieb Muffat]] (1690–1770) en la sudgermana regiono, [[Jan Pieterszoon Sweelinck]] (1562-1621) en Nederlando, [[François Couperin]] (1668–1733) en Francio kaj [[Juan Cabanilles|Juan Bautista José Cabanilles]] (1644–1712) en Hispanio.
Linio 305:
== Akirado kaj vartado ==
La akirado de orgeno estas granda projekto komparebla pli malpli kun domkonstruado. Nur je instrumentoj ĝis la grando de
Orgenojn oni agordas plejofte ĉiujare, je kio tamen nur ĉiun duan jaron okazas kompletagordo inkluzive miksturoj. La lamenvoĉojn laŭbezone mem agordas la orgenistoj. Agordado de mezgranda orgeno (20 ĝis 30 registroj) daŭras
Ekde meze de la 1990-aj jaroj la merkato por uzataj malgrandaj kaj mezgrandaj orgenoj pligraviĝas, ĉar en Eŭropo pli kaj pli preĝejoj estas malfunkciigataj aŭ aliel uzataj, kaj pro tio la oferto estas sufiĉe granda. Tio ĉi precipe por finance malfortaj tenantoj estas interesa alternativo, ĉar translokigo estas klare malpli kosta ol novkonstruaĵo, malgraŭ la konsiderindaj elspezoj por la alĝustigo.
Linio 313:
Aliflanke ankaŭ la orgenkonstruistoj interesiĝas pri unuopaj historiaj registroj uzeblaj por rekonstruadoj aŭ restaŭrigoj. Tio precipe kaŭziĝas en tio, ke la malpurigoj kaj misproporciaĵoj en la orgenmetalo estas nur elspezege reprodukteblaj.
En Germanio nuntempe ekzistas
== Famaj orgen-konstruistoj ==
|