Mapuĉoj: Malsamoj inter versioj

[[Dosiero:Flag of the Mapuches.svg|thumb|250px|Mapuĉa''Wenu foye'' aŭ la mapuĉa flago.|alternative=]]

La '''mapuĉoj''' {{Etimologio|mapudungun|mapudungun|mapu che|homoj de lando}} estas indiĝena komunumo kiu origine loĝis je centrcentra-suda partoj de [[Ĉilio]] kaj [[Argentino]].Tiu gento ankaŭ pli malofte estas konata sub la nomo 'Araŭkanoj'. Tiun nomon la hispanaj konkerantoj prenis el la nomo Raŭko (la loko kie mapuĉoj loĝas). La nomo raŭko laŭ multaj fakuloj, devenas el la [[keĉua lingvo|keĉua]] ''palqu'' (sovaĝa) aŭ ''awqa'' (ribelema).

Oni uzas la terminon ''[[araŭkanigo]]'' aŭ ''mapuĉigo'' por la procezo de etendo kaj disvastigo de aro de kulturaj trajtoj de la araŭkanoj, kiaj estas la [[mapuĉa lingvo]], kutimoj, kredoj kaj ritaroj, same kiel konoj pri teksado, metalurgio kaj kultivoj al aliaj etnoj kaj popoloj, kiaj ''pehuenches'', [[tehuelĉoj]] kaj [[puelĉoj]]. Tio okazis ĉefe dum la 18a jarcento al la sudo de [[Mendoza]].

Mapuĉoj vivtenis sin precipe per agrikulturo. Ilia kulturo baziĝas sur rakontata tradicio, ilia socia kaj religia agado estis regata de la [[Admapu]], pro tio ke ili ne konis skribon. La mapuĉa lingvo nomatas [[mapudungun]]. Temas pri aglutina lingvo, kies rilaton al aliaj lingvoj lingvistoj ankoraŭ ne trovas. Ankaŭ ili posedas aron da ekzercoj similaj al luktartoj kiuj nomiĝas ''kollellaullin'' (koljeljaŭljin'). Ili ludis sporton nomatan palín, ankaŭ nomata "ĉŭeka", kiu tre similas al [[hokeo]].

Kaŭze de la kontraŭ-hispana rezistmilito, mapuĉoj devis krei novajn aliancojn por fortiĝi. Do, pluraj ajljareŭe-oj kunfandiĝis, kreante grandegajn grupojn nomatajn '''''Butalmapu''''' (Militaj Zonoj). La Butalmapu-ajn ĉefojn la hispanoj konis kiel ''Gran Toqui'' (Granda Toki). Ekzistis tri Butalmapu-oj, nome '''Lafken-mapu''' (marborda regiono), '''Lelfun-mapu''' (glata meza regiono) kaj '''Inapire-mapu''' (ĉenmontara regiono).

=== Religio ===

La mapuĉa mitologio baziĝas precipe je adorado al prauloj, kies ĝenerala nomo estas '''Pillán''' ''(piljan')''. Krom Pillán ekzistas ankaŭ adoro al [[naturo]]. Ili ankaŭ kredas je supera [[diaĵo]], kiu superregas ĉion, nomata '''Ngünechen''' ''(ngjuneĉen`)''. Ngünechen konsistas precipe el kvar diuloj. Antaŭ la kristana influo temis pri kvar individuaj diuloj. Malgraŭ la alta nombro de diaĵoj en la mapuĉa mitologio ili neniam kreis panteonon de propraj dioj, kiel la grekoj aŭ la ĝermanoj faris.

La plej elstara religiulo estas la '''Maĉi''' (ĉiam estas ino), kiu organizas la adoron kaj la celebron de pluraj ritualoj. Ekzistas ritualo kiu estas miksaĵo inter adorado kaj amuziĝo nomata '''Guillatún''' ''(giljatun')''.

La mapuĉa [[mitologio]] estas tre varia. La legendo pri la kreado de la ĉilia geografio estas rimarkinda: ''La historio de Tenten kaj Kajkaj''. Laŭ mapuĉoj, antaŭ longa tempo ekzistis du grandaj [[serpento]]j, unu estis '''Kajkaj-vilu''' kiu mastris la [[akvo]]n kaj la [[oceano]]n kaj la alia estis '''Tenten-vilu''', kiu mastris la [[fajro]]n kaj la [[vulkano]]jn. Iam, Kajkaj koleriĝis kaj per sia vosto (simila al fiŝa posta naĝilo) ekbatis la akvon kaj la tero inundiĝis. Homoj kaj bestoj senespere petegis helpon al Tenten. Tenten akceptis kaj permesis al ĉiu besto kaj homo rajdi sur sia dorso. La tero denove sekiĝis kaj ĉiuj denove havis trankvilan vivon, ĝis Tenten koleriĝis kaj ĉiuj vulkanoj ekeruptis, do la homoj kaj bestoj forkuris al pli sekura loko.

* [[Ĉilianoj]]

*(es) Saavedra PelézHérnandez, Alejandro.Isabel: ''LosAutonomía o ciudadanía incompleta. El pueblo mapuche en la sociedadChile chilenay actualArgentina''. Santiago de Chile: LOMPehuén, 20022003. ISBN 956-28216-4900371-X3.

*(es) Verta, Ricardo,Saavedra José AywinPeléz, Andrea Coñuecar y Elicurá Chihauilaf:Alejandro. ''ElLos despertarmapuche delen pueblola mapuche. Nuevos conflictos,sociedad viejaschilena demandasactual''. Santiago de Chile: LOM, 20042002. ISBN 956-282-647490-3X.i