Kiel registrite je 18:04, 15 apr. 2019 redakti Kani (diskuto \| kontribuoj) Patrolantoj, Administrantoj 273 580 redaktoj Neniu resumo de redakto ← Iru al antaŭa ŝanĝo		Kiel registrite je 19:04, 15 apr. 2019 redakti malfari Kani (diskuto \| kontribuoj) Patrolantoj, Administrantoj 273 580 redaktoj Neniu resumo de redakto Iru al sekvanta ŝanĝo →
Linio 10: == Bazaj kondiĉoj de liberala demokratio == Laŭ la nuntempe ~~plej~~sufiĉe vaste akceptita difino, demokratio supozigas la kunecon de almenaŭ la jenaj kondiĉoj :▼ ; • '''Egaleco.''' : Demokratio supozigas egalecon inter la civitanoj, sen ia distingo pri [[socia klaso]], [[raso]], [[sekso]] aŭ [[religio]]. Ĉiuj civitanoj estas egalaj je rajtoj. El tiu egaleco rezultas la ekvacio : ''unu homo = unu voĉo''. ~ Egaleco tamen estas jura egaleco, ne fakta egaleco. Ĝi postulas, ke la samaj juraj reguloj aplikiĝu egalece al la civitanoj, kiuj estas en sama situacio (egaleco ne forigas diversecon), tamen ĝi malfacile kongruas kun socioj kie la faktaj malegalecoj estas kruele drastaj.▼ ▲Laŭ la nuntempe plej vaste akceptita difino, demokratio supozigas la kunecon de almenaŭ la jenaj kondiĉoj : ; • '''Leĝeco.''' (laŭjureco): Larĝasence, leĝeco signifas obeon al la [[Juro\|juraj]] ~~reguloj~~[[regulo]]j. Demokratio tiel supozigas, ke la rilatojn inter la civitanoj regu juraj reguloj, kiuj ~~estas~~estu akceptitaj de ĉiuj kaj sekve aplikiĝas al ĉiuj, inkluzive de la policaj fortoj, kaj de la regantoj mem. Por ke demokratio ekzistu, la civitano devas esti kaj la faranto de la leĝo kaj ties obeanto.▼ ▲; • '''Egaleco.''' : Demokratio supozigas egalecon inter la civitanoj, sen ia distingo pri socia klaso, raso, sekso aŭ religio. Ĉiuj civitanoj estas egalaj je rajtoj. El tiu egaleco rezultas la ekvacio : ''unu homo = unu voĉo''. ~ Egaleco tamen estas jura egaleco, ne fakta egaleco. Ĝi postulas, ke la samaj juraj reguloj aplikiĝu egalece al la civitanoj, kiuj estas en sama situacio (egaleco ne forigas diversecon), tamen ĝi malfacile kongruas kun socioj kie la faktaj malegalecoj estas kruele drastaj. ; • '''Libereco.''' : Demokratio, kiu estas povo de la popolo, tial supozigas politikan liberecon, t.e. liberecon partopreni la publikajn aferojn sen malhelpo aŭ timo. Ĉiuj civitanoj estas liberaj partopreni la regadon, ĉu elektante la regantojn/registojn (balota elekto) ĉu decidante mem ([[referendumo]]). ~ Sed libereco en demokratio estas ankaŭ [[opinia libereco]], kiu nepre kondukas al ''plurismo'', t.e. la akcepto kaj respekto al pluraj politikaj fluoj, inter kiuj civitano povos elekti tiun, kiu al li ŝajnas la plej kapabla estri la publikajn aferojn. Tiu plurismo aperas precipe en multpartia sistemo, en kiu pluraj [[Politika partio\|politikaj partioj]] dissendas siajn respektivajn [[ideologio]]jn kaj vere influas la politikan vivon.▼ ▲; • '''Leĝeco.''' : Larĝasence, leĝeco signifas obeon al la juraj reguloj. Demokratio tiel supozigas, ke la rilatojn inter la civitanoj regu juraj reguloj, kiuj estas akceptitaj de ĉiuj kaj sekve aplikiĝas al ĉiuj, inkluzive de la policaj fortoj, kaj de la regantoj mem. Por ke demokratio ekzistu, la civitano devas esti kaj la faranto de la leĝo kaj ties obeanto. ; • '''Sekvado de la ĝenerala intereso''' : Ĉar demokratio ekzistas "por la popolo" ĝi devas prizorgi kaj privilegii tion, kio estas la intereso de la pli multaj, aŭ kiu bonas al publika intereso prefere, se necese, al tiu de privilegiitoj, ĉiaspecaj [[feŭdismo]]j, ktp. Demokratio estas je la servo de la popolo, kaj devas zorgi pri ties bono.▼ ▲; • '''Libereco.''' : Demokratio, kiu estas povo de la popolo, tial supozigas politikan liberecon, t.e. liberecon partopreni la publikajn aferojn sen malhelpo aŭ timo. Ĉiuj civitanoj estas liberaj partopreni la regadon, ĉu elektante la regantojn/registojn (balota elekto) ĉu decidante mem (referendumo). ~ Sed libereco en demokratio estas ankaŭ [[opinia libereco]], kiu nepre kondukas al ''plurismo'', t.e. la akcepto kaj respekto al pluraj politikaj fluoj, inter kiuj civitano povos elekti tiun, kiu al li ŝajnas la plej kapabla estri la publikajn aferojn. Tiu plurismo aperas precipe en multpartia sistemo, en kiu pluraj [[Politika partio\|politikaj partioj]] vere influas la politikan vivon. Malgraŭ ĉi tiuj kvar kondiĉoj, demokratio tre ofte puŝiĝas al neevitebla regulo : la '''regulo/principo pri plimulto''', kiu postulas, ke la adoptotaj decidoj estu tiuj, kiuj akiros la plej grandan nombron de voĉoj. La principo pri plimulto tiel povas kaŭzi ~~subpremon~~subpremadon de sendefendaj malplimultoj fare de la plimulto (do kontraŭ teoria egaleco) kaj la riskon de en si mem demokratiaj decidoj, kiuj atencas la demokratiajn liberecojn. Pro tio la moderna demokratio supozigas, ke la malplimultoj povu libere sin esprimi kaj roli en la politika vivo, kaj ke la zorgo pri ĝenerala intereso atentu ankaŭ samtempe je rajtoj de individuoj kaj malplimultoj, almenaŭ se tiuj estas malfortaj kaj ne riskas subpremi la aliajn sed ja esti subpremitaj de la aliaj.▼ ▲; • '''Sekvado de la ĝenerala intereso''' : Ĉar demokratio ekzistas "por la popolo" ĝi devas prizorgi kaj privilegii tion, kio estas la intereso de la pli multaj, aŭ kiu bonas al publika intereso prefere, se necese, al tiu de privilegiitoj, ĉiaspecaj [[feŭdismo]]j, ktp. Demokratio estas je la servo de la popolo, kaj devas zorgi pri ties bono. Kvankam teorie la menciitaj bazoj estas ekde la vidpunkto de [[etiko]] vere senriproĉaj, la praktiko montras multajn malfortigajn aspektojn de la demokratiaj sistemoj. La egaleco de la civitanoj estas teoria principo en la aliro al voĉdonado, sed antaŭ tio oakzas longa procezo. En la [[propagando]] por disvastigi la ideojn ne ĉiuj civitanoj estas egalaj en la senco, ke oni ne aliras al amaskomunikiloj aŭ eĉ al sistemo de [[politikaj partioj]] kun la sama kapablo. Riĉuloj, gravuloj, konatuloj povas pli facile uzi la sociajn rimedojn por atingi siajn politikajn celojn. Tiu fakta malegaleco, aŭ almenaŭ disegaleco, tuŝas ankaŭ la juran aspeton. La supre menciita ''leĝeco'' estas simile nur teoria, kiam la kapablo atingi defendon ne estas la sama por ĉiu civitano. Eĉ en demokratiaj landoj, kelkaj gravuloj havas jurajn privilegiojn ([[reĝo]]j en [[monarkio]]j, parlamentanoj en multaj landoj) ktp. Kaj finfine la libereco foje havas limigojn, kiuj foje povas tuŝi la rezulton de balotadoj. ▲Malgraŭ ĉi tiuj kvar kondiĉoj, demokratio tre ofte puŝiĝas al neevitebla regulo : la '''regulo/principo pri plimulto''', kiu postulas, ke la adoptotaj decidoj estu tiuj, kiuj akiros la plej grandan nombron de voĉoj. La principo pri plimulto tiel povas kaŭzi subpremon de sendefendaj malplimultoj fare de la plimulto kaj la riskon de en si mem demokratiaj decidoj, kiuj atencas la demokratiajn liberecojn. Pro tio la moderna demokratio supozigas, ke la malplimultoj povu libere sin esprimi kaj roli en la politika vivo, kaj ke la zorgo pri ĝenerala intereso atentu ankaŭ samtempe je rajtoj de individuoj kaj malplimultoj, almenaŭ se tiuj estas malfortaj kaj ne riskas subpremi la aliajn sed ja esti subpremitaj de la aliaj. === Ide-~~historia~~historiaj ~~rimarko~~rimarkoj === La moderna demokratio devenas grandparte el la anglo-~~saksona~~saksa ~~juroevoluo~~jur-evoluo, kiu komenciĝis per la ''[[Magna Charta Libertatum]]'' [[1215]]. Temas pri iom post iom evoluinta, kontraŭ la suvereno direktita sistemo de rajtoj je liberecoj (= aŭtonomisferoj) kaj kundecido, fare unuavice de la nobela klaso, poste de la burĝoj. - Nur fine de la [[Franca revolucio de 1789]] kaj dum la [[19-a jarcento]] la laboristaj klasoj siavice postulis ke demokratio utilu ankaŭ al ili, la plej ampleksa, kaj plej suferanta klaso de la popolo. - Post ĝermoj, dum la [[16-a jarcento]] en [[Etienne de la Boetie]] kaj tekstoj kiel [[Vindiciae contra tyrannos]], eŭropaj pensuloj de la [[17-a jarcento]] kiel [[Hugo Grotius]] aŭ [[Thomas Hobbes]] ellaboris la koncepton [[Socia kontrakto]]. Pensuloj kiel [[Locke]], [[Montesquieu]] kaj [[Jean-Jacques Rousseau]] provis trapensi kaj glatigi tiun sistemon. Kie la popolo anstataŭ la reĝo fariĝis suvereno (ne ĉie do), ĝi troviĝas en tiu sistemo en tre aparta duobla rolo : ; • unuflanke kiel kolektiva suvereno, kiel plej supera reganto; ; • aliaflanke kiel aro de submetitoj, kiuj plue posedas certan aŭtonomion rilate al la suvereno, kaj rajtojn je kundecido.

Demokratio: Malsamoj inter versioj