Veganismo: Malsamoj inter versioj

[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Neniu resumo de redakto
Neniu resumo de redakto
Linio 2:
[[Dosiero:Vegan Sausages, vegan coffee latte and a vegan muffin (5090679024).jpg|eta|250px|Vegana manĝaĵo]]
[[Dosiero:JES 2017-2018 - Veganujo.jpg|eta|250px|Vegana tablo dum [[Junulara_E-Semajno#9-a_JES|9-a JES, Ŝĉecino]]]]
'''Veganismo''' estas [[filozofio]] kaj vivmaniero, kiu provas kiel eble plej eviti ĉiujn formojn de ekspluato kaj krueleco al [[bestoj]] por [[manĝaĵo]]j, [[vesto]]j kaj aliaj uzoj. Krom tio ĝi ankaŭ subtenas la evoluigon de senbestekspluataj alternativoj, kio servu bestojn, homojn kaj la naturmedion. La vorto "vegano" ofte uziĝas kun la sama signifo kiel "vegetaĵano/vegetalano", tio estas, persono kiu ne manĝas ion ajn el besta deveno, inkluzive de [[viando]], [[Fiŝaĵo|fiŝaĵoj]], [[Laktoprodukto|laktaĵoj]], kaj [[Ovo|ovaĵo]].<ref>Gary Steiner, ''Animals and the Limits of Postmodernism'' ("Bestoj kaj la limoj de Postmodernismo"), Columbia University Press, 2013, [https://books.google.com/books?id=SfFnIsnSEIQC&pg=PA206 206].</ref>
 
Veganismo vidas en la utiligo de bestoj, ekzemple por la produktado de [[lakto]] aŭ [[viando]], ekspluaton, kiu kaŭzas suferon.<ref>{{citaĵo el libro|familia nomo=Greenebaum|persona nomo=Jessica|titolo=Veganism, Identity and the Quest for Authenticity ("Veganismo, identeco kaj la serĉado de aŭtentikeco")|gazeto=Food, Culture and Society: An International Journal of Multidisciplinary Research |volumo=15|numero=1|dato=1-a de marto 2012|issn=1552-8014|doi=10.2752/175174412x13190510222101|paĝoj=129–144|url=https://www.researchgate.net/publication/272214038}}</ref> La sufero baziĝas interalie, sed ne nur, sur la mortigo de la bestoj, kiu pro ekonomiaj kaj produktaj kialoj ankaŭ en la ova kaj lakta produktado okazas. Krom la celo de suferig-evito por bestoj, veganismo donas al bestoj ankaŭ la rajton je vivo, senvundeco kaj libereco, kio estas plej granda diferenco kun nurdieta [[vegetarismo]]. La pensaro de veganismo tial plej ofte estas ligita al tiu de [[bestaj rajtoj]].<ref>Gary Francione, "''Animal Welfare, Happy Meat and Veganism as the Moral Baseline'' ("Bonfarto de bestoj, 'feliĉa' viando kaj veganismo kiel morala fundamento"), en David Kaplan, ''The Philosophy of Food'', University of California Press, 2012 (169–189) 182.</ref>
 
Ĉar homa vivo sen efiko al naturmedio kaj ĉirkaŭaĵo estas praktike neebla, la vortumo "kiel eble plej eviti" donas al ĉiu unuopulo la decidon, kie por li komenciĝas neprirespondecebla domaĝo de aliaj.<ref name=ADA2009>[http://www.andjrnl.org/article/S0002-8223%2809%2900700-7/fulltext "Position of the American Dietetic Association: Vegetarian diets"], ''Journal of the American Dietetic Association'', 109(7), julio 2009, 1266–1282. {{doi|10.1016/j.jada.2009.05.027}} {{PMID|19562864}}</ref>
Linio 12:
Veganaj dietoj estas konsiderataj taŭgaj por ĉiuj etapoj de la vivo, inkluzive dum infanaĝo kaj gravedeco fare de la [[Usona Akademio pri Nutrado kaj Dietiko]], [[Dietistoj de Kanado]], kaj la [[Brita Dietika Asocio|Brita Dietika Asocio]]. La Germana Societo por Nutrado ne rekomendas veganajn dietojn por infanoj aŭ adoleskantoj, aŭ dum [[gravedeco]] kaj [[mamnutrado]]. Veganaj dietoj tendencas esti pli altaj je fibro, [[magnezio]], [[foliata acido]], [[vitamino C]], [[vitamino E]], [[fero]] kaj [[plantkemiaĵo]]j; kaj pli malaltaj je energioj, [[Saturita graso|saturitaj grasoj]], [[kolesterolo]], [[Acida graso omego 3|long-ĉenaj omego-3 grasaj acidoj]], [[vitamino D]], [[kalcio]], [[zinko]] kaj [[Kobalamino|vitamino B<sub>12</sub> ]]. Malekvilibritaj veganaj dietoj povas konduki al nutraj mankoj kiuj nuligas ĉiajn profitajn efikojn kaj kaŭzas seriozajn problemojn pri sano. Kelkaj el ĉi tiuj mankoj povas nur malhelpi per la elekto de fortikigitaj manĝaĵoj aŭ la regula konsumado de dietaj suplementoj. Suplementado de Vitamino B<sub>12</sub> estas aparte grava, ĉar ĝia manko kaŭzas sangomalsanojn kaj eble nerenversigeblajn neŭrologiajn damaĝojn.<ref>{{citaĵo el gazeto|pmc=3662288|jaro=2013|author1=Tuso|persona nomo=P. J.|titolo=Nutritional Update for Physicians: Plant-Based Diets|gazeto=The Permanente Journal|volumo=17|numero=2|paĝoj=61–66|kunaŭtoroj=Ismail, M. H.|last3=Ha|first3=B. P.|last4=Bartolotto|first4=C|doi=10.7812/TPP/12-085|pmid=23704846}}</ref>
 
[[Donald Watson]] elpensis la terminon ''vegano'' en 1944 kiam li kunfondis la [[Vegana Societo|Veganan Societon]] en [[Anglio]]. Unue li uzis ĝin por signifi "ne-laktan vegetaranon", sed de 1951 la Societo difinis ĝin kiel "la doktrino, ke homo devas vivi sen ekspluati bestojn".<ref>Laura Wright, ''The Vegan Studies Project: Food, Animals, and Gender in the Age of Terror'', University of Georgia Press, 2015, 2.</ref> Intereso pri veganismo kreskis en la 2010-aj jaroj, precipe en la dua duono. Pli da veganaj butikoj malfermiĝis kaj veganaj opcioj pli kaj pli disponeblas en superbazaroj kaj restoracioj en multaj landoj.<ref name="Francione2010">{{Citaĵo el libro|familia nomo=Francione|persona nomo=Gary Lawrence|aŭtoroligilo1=Gary Francione|kunaŭtoroj=Garner, Robert|aŭtoroligilo2=Robert Garner|chapter=The Abolition of Animal Exploitation|titolo=The Animal Rights Debate: Abolition Or Regulation?|chapter-url= (ĉapitro [https://cup.columbia.edu/book/the-animal-rights-debate/9780231149556|type=Paperback|series=Critical Perspectives''The onAbolition Animals:of Theory,Animal Culture, Science, and LawExploitation''])|eldoninto=Columbia University Press|loko=Novjorko|dato=26-a de oktobro 2010|isbn=9780231149556|oclc=705765194|arkivurl=https://web.archive.org/web/20180420174910/https://cup.columbia.edu/book/the-animal-rights-debate/9780231149556|arkivdato=20-a de aprilo 2018|alirdato=20-a de aprilo 2018|jaro=2010}}</ref>
 
== Originoj ==
Linio 19:
La termino "vegetarano" estis uzata ekde ĉirkaŭ 1839 por raporti tion, kio antaŭe estis priskribita kiel vegetala reĝimo aŭ dieto.<ref>Rod Preece, ''Sins of the Flesh: A History of Ethical Vegetarian Thought'', Vancouver: University of British Columbia Press, 2008, [https://books.google.com/books?id=uMnubkF5HjAC&pg=PA12 12].</ref> Modernaj vortaroj bazitaj sur sciencaj lingvaj principoj klarigas ĝian originon kiel malregula komponaĵo de ''vegetalo'' kaj la sufikso -ano (en la senco de "subtenanto, kredanto").<ref>{{Citaĵo el la reto|url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/vegetable|titolo=Definition of VEGETABLE|website=www.merriam-webster.com}}</ref> La plej frua skriba uzo estas atribuita al aktorino, verkisto kaj [[Aboliciismo|aboliciisto]] [[Fanny Kemble]], en ŝia ''Journal of a Residence on a Georgian plantation in 1838–1839''.
 
En [[Esperanto]] la vorto vegano estas daŭra temo de diskutoj. Ĉefe ĝi estas akceptita kiel priskribo de vivmaniero kaj filozofi-politika aspiro, dum la pli fundamenta "vegetaĵano/vegetalano" priskribas nur la nutran flankon. Resume eblas diri, ke vegetaĵanoj ne nepre estas veganoj, dum ĉiuj veganoj nepre estas principe vegetaĵanoj.<ref>[https://web.archive.org/web/20100709210135/http://www.ivu.org/history/england19a/healthian.pdf ''The Healthian''], 1(5), Aprilaprilo 1842, 34–35.</ref>
 
=== Historio ===