Usono: Malsamoj inter versioj

{{Landtabelo

| nomoenlokalingvo = United States of America

| flago = [[Dosiero:Flago-de-Usono.svg|180px|[[Flago de Usono]]]]

| blazono = [[Dosiero:Greater coat of arms of the United States.svg|90px|[[Blazono de Usono]]]]

| lokigo-bildo = [[Dosiero:United States (orthographic projection).svg|250px|Situo]]

| ĉefurbo = [[Vaŝingtono]]

| km2 = 9 631 420

| akvo = 4,87

| loĝantaro = 325 365 189 ([[2017]])

| loĝdenso = 31

| ttt = us

| nacia tago = [[4-a de julio]]

| sendependeco = [[4-a de julio]] [[1776]]

'''Usono''', oficiale la '''Unuiĝintaj Ŝtatoj de Ameriko''' ([[Angla lingvo|angle]] ''United States of America''; mallonge ''US'', ''USA'', aŭ ''America''), estas [[federacio|federacia]] [[konstitucio|konstitucia]] [[respubliko]], kiu konsistas el 50 subŝtatoj, federala distrikto, kaj 565 [[Indianoj|indianaj]] kaj [[Inuitoj|inuitaj]] [[Tribo|tribaj]] registaroj.

 

 

Kun pli ol 300 milionoj da loĝantoj, kiuj loĝas sur 9,63 milionoj da kvadrataj kilometroj, Usono estas la tria plej granda lando de la mondo laŭ loĝantaro, kaj la tria laŭ areo (la kvara, se oni kalkulas nur la tersurfacon). Usono estas unu el la plej diversetnaj nacioj en la mondo, rezulte de jarcentoj de amasa [[Enmigrado en Usonon|enmigrado]], ĉefe el [[Eŭropo]], sed ankaŭ el aliaj mondopartoj.<ref name="IMF GDP">http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2011&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=111&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CPPPSH%2CLP&grp=0&a=&pr.x=35&pr.y=14</ref> Kiel rezulto la usona socio estas unu el la plej variaj kaj kompleksaj en la mondo. La reganta kulturo baziĝas klare sur la [[Kristanismo|kristana]], eŭropa kulturo. La originaj loĝantoj (indiĝenaj nordamerikaj triboj) estis forpelitaj de siaj teritorioj kaj metitaj en rezervejojn; de la [[17-a jarcento|17-a]] ĝis la [[19-a jarcento|19-a]] jarcentoj, multaj el ili mortis pro malsanoj (portitaj de eŭropaj koloniantoj) kaj militoj. Nuntempe, ilia kulturo preskaŭ malaperis.

En la 19-a jarcento Usono akiris terenon de [[Francio]], [[Meksiko]], [[Hispanio]], de la [[Rusia Imperio]], aldone la [[Respubliko]]n [[Teksaso]] kaj la [[Respubliko]]n [[Havajo]]. La [[Usona Enlanda Milito]] metis finon al [[sklaveco]] en Usono kaj preventis konstantan fendiĝon de la lando. Mallonga milito kontraŭ Hispanio en [[1898]] kaj la partopreno en la [[Unua Mondmilito]] montris, ke Usono estis monda milita potenco. Dum la [[Dua mondmilito]] Usono iĝis la unua lando, kiu kreis [[nuklea armilo|nuklean armilon]].<ref>Dull, Jonathan R. (2003). "Diplomacy of the Revolution, to 1783", p. 352, chap. in ''A Companion to the American Revolution'', ed. Jack P. Greene and J. R. Pole. Maiden, Mass.: Blackwell, pp. 352–361. ISBN 1-4051-1674-9.</ref>

 

 

== Etimologio ==

{{Ĉefartikolo|Landnomo kaj loĝantoj pri Usono}}

=== Landnomo — Unuiĝintaj Ŝtatoj de Ameriko ===

En [[1507]], [[germanoj|germana]] [[kartografo]] [[Martin Waldseemüller]] prilaboris mondomapon en kiu li nomis la terojn de la okcidenta [[Hemisfero]], «[[Ameriko]]» omaĝe al la [[Italoj|itala]] esploristo kaj kartografo [[Amerigo Vespucci]].<ref>http://www.usatoday.com/news/nation/2007-04-24-america-turns-500_N.htm?csp=34</ref> La antaŭaj britaj kolonioj unue uzis la nunan nomon de la lando en la [[Usona Deklaro de Sendependeco]], la «unuanima Deklaro de la Dek tri Unuiĝintaj Ŝtatoj de Ameriko» adoptita de la «Reprezentantoj de la Unuiĝintaj Ŝtatoj de Ameriko» la [[4-an de julio]] [[1776]]. Je la 15-a de novembro [[1777]], la [[Dua Kontinenta Kongreso]] adoptis la [[artikoloj de Konfederacio|Artikolojn de Konfederacio]], kiu diris: «La nomo de ĉi tiu Konfederacio devos esti "Unuiĝintaj Ŝtatoj de Ameriko"».<ref>http://www.archives.gov/exhibits/charters/charters.html</ref> La Franc-Usonaj traktatoj de [[1778]] uzis la terminon «Unuiĝintaj Ŝtatoj de Nordameriko», sed je la [[11-a de julio]] 1778, «Unuiĝintaj Ŝtatoj de Ameriko» estis uzita en la fakturoj de la lando por interŝanĝo, kaj ĝi iĝis la oficiala nomo.<ref>http://www.ydr.com/ci_9569289</ref>

 

=== Indiĝenaj amerikanoj kaj unuaj eŭropaj kolonioj ===

Laŭ pluraj teorioj kaj diverstipaj esploroj, oni kutime pensas, ke la indiĝenaj popoloj de la kontinenta Usono, inkluzive de indiĝenoj el [[Alasko]], elmigris de [[Azio]] inter 12.000 kaj 40.000 jaroj antaŭe.<ref>http://anthropology.si.edu/HumanOrigins/faq/americas.htm|archiveurl=http://web.archive.org/web/20071128083459/http://anthropology.si.edu/HumanOrigins/faq/americas.htm|archivedate=2007-11-28</ref> Kelkaj el ili, kiel la kulturo de [[Misisipo]], disvolvigis agrikulturon, grandajn arkitekturajn verkojn kaj socion kun hierarkia ordo. Post kiam la eŭropanoj ekloĝis en [[Ameriko]], milionoj da amerikaj indiĝenoj mortis pro la epidemioj kaŭzitaj de malsanoj venintaj el [[Eŭropo]], kiel la [[variolo]].<ref>http://www.newscientist.com/article/mg13618424.700-how-columbus-sickened-the-new-world-why-were-nativeamericans-so-vulnerable-to-the-diseases-european-settlers-brought-with-them.html</ref>

 

 

== Referencoj ==

 

== Vidu ankaŭ ==

* [http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/amnord/usaacc.htm lingvaj situacio kaj leĝaro en Usono] (france)

* [http://bulteno.esperanto-usa.org/2013/6/30-demandu.html artikolo "De kie venas la nomo Usono?" de ''Lee Miller'' en la retejo de la bulteno ''Usona Esperantisto'', eldono 6-2013] {{eo}}

 

{{G8-Ŝtatoj}}