Dezerto: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Kani (diskuto | kontribuoj) |
Kani (diskuto | kontribuoj) Neniu resumo de redakto |
||
Linio 16:
La [[arideco]] influas la [[ekosistemo]]n: tipaj kreskaĵoj de la dezertoj estas [[kakto]]j kaj similaj [[kserofito]]j, ankaŭ animaloj: [[antilopo]]j, [[zizelo]]j, [[lacerto]]j, [[insekto]]j k.a.
Foje oni konsideras, ke dezertoj posedas malmultan [[vivo]]n, sed tio dependas de la dezertoklaso; en multaj estas abunda vivo, la vegetaĵaro adaptiĝas al malmulta humideco ([[dezertoj kaj kserofitaroj]]) kaj la faŭno kutime kaŝiĝas dumtage por konservi humidecon. La establado de sociaj homaj grupoj en dezertoj estas komplika kaj postulas gravan adaptadon al ekstremaj kondiĉoj hegemoniaj en ili. La dezertoj formas la plej etendan zonon de la surtera areo: kun pli ol 50 milionoj de kvadrataj kilometroj, okupas preskaŭ unu trionon de tiu. El tiu totalo, 53 % korespondas al varmaj dezertoj kaj 47 % al malvarmaj dezertoj.<ref name="BiomasDesierto">Biomas del Mundo: Desierto [http://www.jmarcano.com/nociones/bioma/desierto.html] Alirita la 25an de novembro de 2011.</ref>''
La procezoj de [[erozio]] estas gravegaj faktoroj en la formado de la dezerta pejzaĝo. Laŭ la tipo kaj grado de erozio fare de [[vento]]j kaj [[sunradiado]], la dezertoj prezentas diferencajn tipojn de grundo: '''sabla dezerto''' estas tiu kiu estas komponita ĉefe de [[sablo]], kiu pro agado de vento formas [[duno]]jn, '''ŝtona dezerto''' aŭ '''roka''' estas tiu kies tereno estas konstituita de rokoj aŭ [[gruzo]] (tiu tipo de dezerto kutime oni nomas per la araba vorto ''[[hamada]]'').
La dezertoj povas enhavi valorajn mineralajn kuŝejojn formitajn en la arida etoso, aŭ eksponigitaj fare de la erozio. En malaltaj zonoj povas formiĝi [[sallago]]j. Pro la sekegeco de la dezertoj, ili estas lokoj taŭgaj por la konservado de homaj restaĵoj kaj [[fosilio]]j.
Linio 82:
== Dezertaj klimatoj ==
La dezertoj estas distribuitaj en diversaj zonoj:
* Zonoj duonaridaj aŭ stepaj: havas averaĝon de precipitaĵoj de 250 al 500 mm jare. Ili kutime
* Zonoj aridaj: kun precipitaĵoj
* Zonoj aridegaj: tiom sekaj ke foje eĉ tute ne pluvas dum jaroj. Tiuj enhavas la 4 % de la surtera areo. Ties temperaturo estas inter 30 kaj 40 gradoj dumtage kaj de -10 al 0 gradoj dumnokte.
=== Flaŭro kaj faŭno ===▼
[[Dosiero:Libyen-oase1.jpg|eta|Oazo en [[Libio]] ([[Saharo]])]]▼
[[Dosiero:Wadi al mujib.JPG|eta|500px|[[Uedo]] al'Mujib, [[Jordanio]]]]▼
La faŭno de la dezertoj estas malabunda kaj malmulte varia. Ĝi inkludas [[reptilioj]]n, kiaj [[serpento]]j kaj [[lacerto]]j; [[insekto]]j, kiaj [[skarabo]]j kaj [[formiko]]j de la ĝenro ''Cataglyphis''; [[araneedoj]], kiaj [[skorpio]]j; [[rabobirdo]]j, [[gipo]]j, kaj [[mamuloj]], kiaj [[muso]]j, [[vulpo]]j, [[ŝakalo]]j, [[gazelo]]j, [[kamelo]]j ktp.▼
La flaŭro de la dezerta klimato estas malabunda, malalta kaj disa (maldensa). Ĝi lasas etendajn areojn senŝirme, kiuj estas okupataj de sablo, ŝtonoj aŭ rokoj. Ĉe stepoj estas malaltaj herboj kaj izolitaj arbustoj, kaj en dezertoj, dornenhavaj plantoj, kiaj kaktoj kaj makiso. Nur ĉe oazoj ekzisto de akvo permesas abundan vegetaraĵon, inter kiu elstaras palmoj, kaj kelkaj arbustoj.▼
=== Hidrografio ===▼
La precipitaĵoj estas tre malabundaj kaj malregulaj, pro la konstanta influo de tropikaj kontraŭciklonoj. En la bordoj duonaridaj de la dezerto, estas inter 750 kaj 150 mm jare, kaj por la aridaj monatoj nur pli ol 7. En dezerto, la precipitaĵo jara ne atingas la 150 mm, kaj ĉiuj monatoj estas sekaj. Kutime precipitaĵo falas laŭ formo de violentaj pluvegoj kaj la akvo alportita tuj malaperas pro vaporiĝo aŭ pro enfiltriĝo en subgrundo.▼
La riveroj de la dezertoj (nome [[Uadi]] aŭ [[Uedo]]) portas akvo nur postpuve; la resto de la tempo ties fluejoj restas sekaj. nur malofte ili elfluas en maron, ĉar ties malabunda akvo vaporiĝas aŭ restas ŝtopita en fermitaj naturaj depresioj.▼
== Ekologio ==
[[Dosiero:Desierto Siloli Dpto. Potosí Bolivia.jpg|thumb|La Dezerto Siloli en [[Bolivio]] estas sekcio de la [[Atakama-Dezerto]], nome la plej arida de la planedo kiu estas norde de [[Ĉilio]].]]
Linio 107 ⟶ 93:
Dezertojn damaĝas ne nur agrikultura kaj mastruma agado, sed ankaŭ plivarmiĝo de la planeda klimato.
Dum la lasta kvaronjarcento averaĝa jartemperaturo en la mondo kreskis je 0,45 °C, dezertoj iĝis pli varmaj je 2 gradoj. Sekvis malpliigo de, sen tio magra, akvorezervo.
Malgraŭ tio, en distriktoj apudaj al dezertoj evoluas agrikulturado, kiu postulas grandan kvanton de akvo. Nivelo de subgrundaj akvoj pro tio draste malaltiĝas. Ankaŭ establo de novaj urboj en dezertoj - ekz. en [[Usono]] kaj [[Arabio|Saŭdio]], kondukas al malŝpara konsumo de la akvoj. Konsiderinda minaco al dezertoj estas tendarejoj da rifuĝintoj, kiuj kreskas amase pro politikaj perturboj, kaj lokitaj en "sentaŭgaj terenoj" kvazaŭ prizonoj.
Linio 116 ⟶ 102:
En [[Israelo]] estas ricevita speco de tomatoj "ŝerry", kiu ankaŭ toleras aspergadon de saleta elsubgrunda akvo. Koncerna ligo: [http://eo.wikipedia.org/wiki/Negebo]
▲[[Dosiero:Libyen-oase1.jpg|eta|Oazo en [[Libio]] ([[Saharo]]).]]
▲[[Dosiero:Wadi al mujib.JPG|eta|500px|[[Uedo]] al'Mujib, [[Jordanio]].]]
▲La [[faŭno]] de la dezertoj estas malabunda kaj malmulte varia. Ĝi inkludas [[reptilioj]]n, kiaj [[serpento]]j kaj [[lacerto]]j; [[insekto]]
▲La [[flaŭro]] de la dezerta klimato estas malabunda, malalta kaj disa (maldensa). Ĝi lasas etendajn areojn senŝirme, kiuj estas okupataj de sablo, ŝtonoj aŭ rokoj. Ĉe
▲La precipitaĵoj estas tre malabundaj kaj malregulaj, pro la konstanta influo de tropikaj kontraŭciklonoj. En la bordoj duonaridaj de la dezerto, estas inter 750 kaj 150 mm jare, kaj por la aridaj monatoj nur pli ol 7. En dezerto, la precipitaĵo jara ne atingas la 150 mm, kaj ĉiuj monatoj estas sekaj. Kutime precipitaĵo falas laŭ formo de violentaj pluvegoj kaj la akvo alportita tuj malaperas pro vaporiĝo aŭ pro enfiltriĝo en subgrundo.
▲La riveroj de la dezertoj (nome [[Uadi]] aŭ [[Uedo]]) portas akvo nur postpuve; la
==Vidu ankaŭ==
| |||