Aŭstralio: Malsamoj inter versioj

[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
Enhavo forigita Enhavo aldonita
e Ŝablono:LingvoKunNomo -> Lang-xx per AWB
esperantigita ŝablono (Dosiero), esperantigita parametro, formatigo de titoloj, +Bibliotekoj, multaj kosmetikaj ŝanĝoj
Linio 154:
| ĉefulo_partio =
| ĉefulo1 =
| ĉefulo1_tipo =
| ĉefulo1_partio =
<!-- *** Kodoj *** -->
Linio 191:
| notoj = [[Esperanto-movado en Aŭstralio]]
}}
'''Aŭstralio''' ([[Angla lingvo|angle]]: ''Australia''), aŭ la '''Komunejo de Aŭstralio'''<ref>{{citeCite web|url=http://www.comlaw.gov.au/Details/C2005Q00193/0332ed71-e2d9-4451-b6d1-33ec4b570e9f|title=Constitution of Australia|publisher=[[ComLaw]]|date=1a de Junio 2003|accessdate=5a de Aŭgusto 2011|quote=3. It shall be lawful for the Queen, with the advice of the Privy Council, to declare by proclamation that, on and after a day therein appointed, not being later than one year after the passing of this Act, the people of New South Wales, Victoria, South Australia, Queensland, and Tasmania, and also, if Her Majesty is satisfied that the people of Western Australia have agreed thereto, of Western Australia, shall be united in a Federal Commonwealth under the name of the Commonwealth of Australia.}}</ref> ([[Angla lingvo|angle]]: ''Commonwealth of Australia''), estas lando en la [[suda hemisfero]] kiu konsistas plej grandan parton el la plej malgranda [[kontinento]] de la mondo, nome [[Oceanio]], kaj estas formata de la tiel nomata ''[[aŭstralia kontinento]]'', la grandega [[insulo]] [[Tasmanio]] kaj kelkaj aliaj insuloj en la [[suda oceano|suda]], la [[hinda oceano|hinda]] kaj la [[pacifika oceano]]j. Najbaraj landoj estas [[Indonezio]], [[Orienta Timoro]], [[Papuo-Nov-Gvineo]], la [[Salomonoj]], [[Vanuatuo]], [[Nov-Kaledonio]] kaj [[Nov-Zelando]].
 
La kontinento kaj insuloj de Aŭstralio ekhavis enloĝantojn ekde antaŭ 42.000 jaroj - la [[indiĝenaj aŭstralianoj]] ([[Aborigenoj de Aŭstralio|aborigenoj]] kaj [[torresmarkolaj insulidoj]]). Dum ĉirkaŭ 50,000 jaroj<ref>Wade, Nicholas (22a de Septembro 2011). "Australian Aborigine Hair Tells a Story of Human Migration". The New York Times. [http://www.nytimes.com/2011/09/23/science/23aborigines.html?_r=0] Alirita la 21an de Aŭgusto 2016.</ref> antaŭ la unua brita setlado en la fino de la 18a jarcento,<ref>"European discovery and the colonisation of Australia". Australian Government: Culture Portal. Department of the Environment, Water, Heritage and the Arts, Commonwealth of Australia. 11a de Januaro 2008. [http://www.australia.gov.au/about-australia/australian-story/european-discovery-and-colonisation] Alirita la 21an de Aŭgusto 2016. "[The British] moved north to Port Jackson on 26 January 1788, landing at Camp Cove, known as 'cadi' to the Cadigal people. Governor Phillip carried instructions to establish the first British Colony in Australia. The First Fleet was under prepared for the task, and the soil around Sydney Cove was poor."</ref><ref> Davison, Hirst and Macintyre, pp. 157, 254.</ref> Aŭstralio estis loĝata de indiĝenaj aŭstralianoj,<ref> "Both Australian Aborigines and Europeans Rooted in Africa – 50,000 years ago". News.softpedia.com. [http://news.softpedia.com/news/Both-Aborigines-and-Europeans-Rooted-in-Africa-54225.shtml] Alirita la 21an de Aŭgusto 2016.</ref> kiuj parolis lingvojn grupigeblajn en ĉirkaŭ 250 lingvaroj.<ref>"Australian Social Trends". Retejo de la ''Australian Bureau of Statistics''. Commonwealth of Australia. [http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.NSF/2f762f95845417aeca25706c00834efa/aadb12e0bbec2820ca2570ec001117a5!OpenDocument] Alirita la 21an de Aŭgusto 2016.</ref><ref>Walsh, Michael (1991) "Overview of indigenous languages of Australia" in Suzanne Romaine (1991). Language in Australia. Cambridge University Press. p. 27. ISBN 978-0-521-33983-4. [https://books.google.es/books?ei=LQjdVLuJC8K-ggSYk4HYCg&id=odXuIsxHaOYC&dq=Suzanne+Romaine+(ed.)+Language+in+Australia&q=Overview+of+indigenous+languages+of+Australia&redir_esc=y#v=snippet&q=Overview%20of%20indigenous%20languages%20of%20Australia&f=false] Alirita la 21an de Aŭgusto 2016.</ref>
Linio 205:
La ĉefa lingvo de Aŭstralio estas la angla, sed la [[aborigeno]]j parolis 250 malsamajn lingvojn antaŭ la jaro [[1800]]. Hodiaŭ restas nur proksimume 40.000 aborigenoj de pura raso. Ili nun parolas eble nur 50 aborigenajn lingvojn. Restas aliaj 40.000 homoj de raso miksita.
 
Aŭstralio estas [[disvolvigita lando]] kaj unu el la plej riĉaj en la mondo, kun [[Malneta enlanda produkto|la 12a plej granda ekonomio en la mondo]]. En 2014 Aŭstralia havis la kvinan plej altan enspezon ''per capita''.<ref>Informo referencas ĉefe al la jaro 2014. [http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=39&pr.y=6&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C668%2C914%2C672%2C612%2C946%2C614%2C137%2C311%2C962%2C213%2C674%2C911%2C676%2C193%2C548%2C122%2C556%2C912%2C678%2C313%2C181%2C419%2C867%2C513%2C682%2C316%2C684%2C913%2C273%2C124%2C868%2C339%2C921%2C638%2C948%2C514%2C943%2C218%2C686%2C963%2C688%2C616%2C518%2C223%2C728%2C516%2C558%2C918%2C138%2C748%2C196%2C618%2C278%2C522%2C692%2C622%2C694%2C156%2C142%2C624%2C449%2C626%2C564%2C628%2C565%2C228%2C283%2C924%2C853%2C233%2C288%2C632%2C293%2C636%2C566%2C634%2C964%2C238%2C182%2C662%2C453%2C960%2C968%2C423%2C922%2C935%2C714%2C128%2C862%2C611%2C135%2C321%2C716%2C243%2C456%2C248%2C722%2C469%2C942%2C253%2C718%2C642%2C724%2C643%2C576%2C939%2C936%2C644%2C961%2C819%2C813%2C172%2C199%2C132%2C733%2C646%2C184%2C648%2C524%2C915%2C361%2C134%2C362%2C652%2C364%2C174%2C732%2C328%2C366%2C258%2C734%2C656%2C144%2C654%2C146%2C336%2C463%2C263%2C528%2C268%2C923%2C532%2C738%2C944%2C578%2C176%2C537%2C534%2C742%2C536%2C866%2C429%2C369%2C433%2C744%2C178%2C186%2C436%2C925%2C136%2C869%2C343%2C746%2C158%2C926%2C439%2C466%2C916%2C112%2C664%2C111%2C826%2C298%2C542%2C927%2C967%2C846%2C443%2C299%2C917%2C582%2C544%2C474%2C941%2C754%2C446%2C698%2C666&s=NGDPDPC&grp=0&a= World Economic Outlook Database-April 2015], [[Internacia Monunua Fonduso]]. Alirita la 21an de Aŭgusto 2016.</ref> La militista elspezo de Aŭstralio estas la [[armeo|13a plej granda en la mondo]]. Kun la [[Landoj laŭ indico de homa disvolviĝo|dua plej alta indico en homa disvolviĝo tutmonde]], Aŭstralio estas alte rangita en multaj internaciaj komparoj de nacia plenumado, kiaj vivkvalito, sansistemo, edukado, ekonomia libero, kaj la protekto de civilaj [[libereco]]j kaj politikaj rajtoj.<ref name="World Audit">{{citeCite web|url=http://www.worldaudit.org/countries/australia.htm|title=Australia: World Audit Democracy Profile|work=WorldAudit.org|accessdate=5a de Januaro 2008| archiveurl=https://web.archive.org/web/20071213032213/http://www.worldaudit.org/countries/australia.htm| archivedate= 13a de Decembro 2007 | deadurl=no}}</ref> Aŭstralio estas membro de [[Unuiĝintaj Nacioj]], [[Grupo de la 20 (industriaj kaj sojlaj landoj)|G20]], [[Komunumo de Nacioj]], [[ANZUS]], [[Organizaĵo pri Ekonomiaj Kunlaboro kaj Evoluigo]] (OEKE), [[Monda Organizaĵo pri Komerco]], [[Azia-Pacifika Ekonomia Kunlaborado]], kaj la [[Pacifikinsula Forumo]].
 
== Etimologio kaj nomo ==
Linio 219:
 
=== Prahistorio ===
[[Dosiero:Bathurst Island men.jpg|thumbeta|maldekstre|Indiĝenaj aŭstralianoj el insuloj Bathurst (Norda Teritorio), 1939.]]
La ĝusta dato de la unuaj homaj setlejoj en Aŭstralio estas ankoraŭ temo de debato. Tamen, oni kredas ke la aŭstralia tero estis loĝita de [[homoj]] antaŭ inter 42.000 kaj 48.000 jaroj; en tiu epoko estis periodo de amasa ekologia ŝanĝo kiu estis kaŭzita de homaj agadoj. La unuaj aŭstralianoj estis la praavoj de la [[aŭstraliaj aborigenoj]] de la aktualeco; ili alvenis tra pontoj de tero kaj maraj trapasejoj de malmulta longeco el [[Sudorienta Azio]]. La plej granda parto de ĉi tiuj personoj estis [[ĉasistoj-kolektistoj]] kun kompleksa [[parola tradicio]] kaj spiritaj valoroj bazitaj en la adorado de la tero kaj en la kredo de la tempo de sonĝo.
 
=== Alveno de eŭropanoj ===
[[FileDosiero:HMS Endeavour off the coast of New Holland, by Samuel Atkins c.1794.jpg|300px|alt=A three-masted wooden ship cresting an ocean swell beneath a cloudy sky. Two small boats tow the ship forward.|eta|La ''Endeavour'' ĉe la marbordo de Nova Holando, de Samuel Atkins ĉ. 1794.]]
En [[1770]], la ekspedicio de la ''[[Endeavour]]'' sub la komando de la leŭtenanto [[James Cook]] navigis kaj mapigis la orientan marbordon de Aŭstralio, elŝipiĝante en la kontinento por la unua fojo en [[Botany Bay]] la [[29-a de aprilo|29an de aprilo]] de tiu jaro. Cook direktis sin poste al la nordo kaj, antaŭ ol marŝi, elŝipiĝis en la insulo ''Possession'', en la [[toresa Markolo]], la [[22-a de aŭgusto|22an de aŭgusto]] de 1770. Tie li postulis formale la orientan marbordon de Aŭstralio por la [[Reĝlando Britio]] kaj nomis ĝin [[Novsudkimrio]]. Pro tio ke la malkovroj de Cook ebligis la unuan eŭropan setlejon en la kontinento, li estas ofte populare konsiderata kiel la malkovrinto de la aŭstralia tero, kvankam la vera malkovro okazis pli ol 160 jarojn antaŭ la vojaĝo de Cook.
 
Je sia reveno al [[Anglio]], li informis favore al tiuj teroj malkovritaj dum la ekspedicio kio generis intereson pri Aŭstralio konsiderita kiel la potenciala solvo por halti la problemon de troloĝateco de krimuloj en Britio, kiu estis pligravigita pro la perdo de la [[dektri amerikaj kolonioj]],<ref>Norval Morris kaj David J. Rothman, eld. ''The Oxford History of the Prison: The Practice of Punishment in Western Society'' (1995) p. 76.</ref> kiu estis estintaj la destino por la [[prizontransportado|transportado de kondamnitoj]]. Sekve, la [[13-a de marto|13an de marto]] de [[1787]], la dek unu ŝipoj de la Unua Floto eliris de [[Portsmouth]], Anglio, al [[Botany Bay]].
 
=== Unuaj setlejoj kaj koloniado ===
[[Dosiero:Australian states history.gif|eta|200px|maldekstre|Mova mapo kiu montras la kreon de la malsamaj aŭstraliaj kolonioj.]]
Ene de la [[britaj transmaraj teritorioj|kolonioj de la brita krono]] de [[Novsudkimrio]], establiĝis setlejo kaj [[punkolonio]] en [[Port Jackson]] (kiu nuntempe formas parton de [[Sidnejo]]) fonditaj de la kapitano [[Arthur Phillip]] la [[26-a de junio|26an de junio]] de [[1788]]. Tiu dato fariĝis [[nacia festo]] nomita [[Tago de Aŭstralio]]. La [[Tero de Van Diemen]], hodiaŭ konita kiel [[Tasmanio]], estis fondita en [[1803]] kaj ĝi iĝis aparta kolonio en [[1825]]. [[Britio]] postulis kiel propra la okcidentan parton de Aŭstralio en [[1829]]. Apartaj kolonioj estis formataj de porcioj de Nova Sudkimrio: [[Suda Aŭstralio]] ([[1836]]), [[Viktorio (Aŭstralio)|Viktorio]] ([[1851]]) kaj [[Kvinslando]] ([[1859]]). La [[Norda Teritorio|Teritorio de la Nordo]] estis fondita en [[1863]] el parto de la provinco de Suda Aŭstralio. Viktorio kaj [[Suda Aŭstralio]] estis fonditaj kiel “liberaj”, ĉi tio signifas ke neniam estis punkolonioj, kvankam antaŭe al ilia fondo ili estis ricevintaj iujn prizonulojn devenantaj el Tasmanio sed neniam el Britio. [[Okcidenta Aŭstralio]] ankaŭ estis fondita “libera”, sed akceptis poste la krimulajn transportadojn pro la granda malabundeco de fontoj de laboro kiun ĝi suferis. [[Nov-Zelando]] estis parto de [[Novsudkimrio]] ĝis [[1840]], kiam ĝi iĝis [[kolonio]] por si mem. La transporto de prizonuloj estis iom post iom abolita en la tuta Aŭstralio inter [[1840]] kaj [[1864]].
Linio 255:
=== Ŝtatigo kaj mondmilitoj ===
[[Dosiero:Opening of the first parliament.jpg|200px|eta|maldekstre|Malfermo de la [[Parlamento de Aŭstralio]] en 1901.]]
La 1a de Januaro 1901, la [[Federacio|federaciigo de la kolonioj]] estis plenumita post jardeko de planado, konsultado kaj voĉdonado.<ref>Davison, Hirst kaj Macintyre, pp. 243–44.</ref> Tio establis la Komunumo de Aŭstralio kiel [[dominio]] de la Brita Imperio.<ref name=dominionstatus>{{citeCite web|title=History of the Commonwealth|url=http://www.commonwealthofnations.org/commonwealth/history/|website=Commonwealth Network|publisher=Commonwealth of Nations|accessdate=16a de Februaro 2015}}</ref> La Federacia Ĉefurba Teritorio (poste renomita kiel Aŭstralia Ĉefurba Teritorio) estis formita en 1911 kiel la loko por la futura federacia ĉefurbo de Kanbero. Melburno estis provizora sidejo de registaro el 1901 al 1927 dum Kanbero estis konstruita.<ref>{{citeCite web|url=http://uninews.unimelb.edu.au/news/4332/|title=When Melbourne was Australia's capital city|last=Otto|first=Kristin|date=25a de Junio – 9a de Julio 2007|publisher=University of Melbourne|accessdate=29a de Marto 2010|location=Melbourne, Victoria| archiveurl=https://web.archive.org/web/20100402083202/http://uninews.unimelb.edu.au/news/4332/| archivedate= 2a de Aprilo 2010 | deadurl=yes}}</ref> La Norda Teritorio estis transferita el la kontrolo de la sudaŭstralia registaro al la federacia parlamento en 1911.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/?id=-embDa-x6MwC|title=Official year book of the Commonwealth of Australia|publisher=Australian Bureau of Statistics|year=1957}}</ref> En 1914, Aŭstralio aliĝis al Britio por lukti en la [[Unua Mondmilito]], kun la elteno kaj de la velkanta [[Komunuma Liberala Partio]] kaj la kreskanta [[Aŭstralia Laborista Partio]].<ref>Macintyre, Stuart (1986) ''The Oxford History of Australia'', vol. 4, p. 142</ref><ref>C. Bean Ed. (1941). [http://www.awm.gov.au/histories/ww1/1/index.asp Volume I&nbsp;– The Story of Anzac: the first phase], First World War Official Histories, dekunua eldono.</ref> Aŭstralianoj partoprenis en multaj el la ĉefaj bataloj de la [[Okcidenta Fronto (Unua Mondmilito)|Okcidenta Fronto]].<ref>{{citeCite web|url=http://www.awm.gov.au/atwar/ww1.htm|title=First World War 1914–1918|publisher=Australian War Memorial|accessdate=5a de Decembro 2006| archiveurl=https://web.archive.org/web/20061207011059/http://www.awm.gov.au/atwar/ww1.htm| archivedate= 7a de Decembro 2006 | deadurl=no}}</ref> El ĉirkaŭ 416,000 partoprenantoj, ĉirkaŭ 60,000 mortiĝis kaj aliaj 152,000 estis vunditaj.<ref>{{Cite book|last=Tucker|first=Spencer|title=Encyclopedia of World War I|publisher=ABC-CLIO|location=Santa Barbara, California|year=2005|page=273|isbn=1-85109-420-2|url=https://books.google.com/?id=2YqjfHLyyj8C&pg=PA273}}</ref> Multaj aŭstralianoj konsideras la malvenkon de la [[ANZAC]] ĉe la [[Batalo de Kalipolis]] kiel la nasko de nacio — fakte ties ĉefa milita agado.<ref>Macintyre, Stuart (2000). ''A Concise History of Australia''. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press, pp. 151–153, ISBN 0-521-62359-6.</ref><ref>{{Cite book|last=Reed|first=Liz|title=Bigger than Gallipoli: war, history, and memory in Australia|year=2004|page=5|location=Crawley, WA |publisher=University of Western Australia |isbn=1-920694-19-6}}</ref> La [[Kampanjo de la Kokoda Vojo]] estas konsiderata de multaj kiel analoga nacio-difina evento dum la [[Dua Mondmilito]].<ref>{{Cite journal|last=Nelson|first=Hank|year=1997|title=Gallipoli, Kokoda and the Making of National Identity|journal=Journal of Australian Studies|volume=53|issue=1|pages=148–60|url=http://www.api-network.com/main/pdf/scholars/jas53_nelson.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130723181216/http://www.api-network.com/main/pdf/scholars/jas53_nelson.pdf |archivedate=23a de Julio 2013 }}</ref>
 
[[FileDosiero:Kokoda casualties (AWM 013286).jpg|thumbeta|dekstre|alt=Papuan men in native dress carry a wounded soldier on a stretcher up a steep track surrounded by dense jungle|Papuaj portistoj evakuas aŭstraliajn vunditojn la 30an de Aŭgusto 1942 dum la [[Kampanjo de la Kokoda Vojo]].]]
La [[Statuto de Westminster 1931]] de Britio formale finigis plej el la konstituciaj ligiloj inter Aŭstralio kaj la UR. Aŭstralio adoptis ĝin en 1942,<ref>Davison, Hirst kaj Macintyre, p. 609.</ref> sed ĝi estis retroenigita al 1939 por konfirmi la validecon de la leĝaro aprobita de la Aŭstralia Parlamento dum la Dua Mondmilito.<ref>{{citeCite web|url=http://foundingdocs.gov.au/item-did-25.html|title=Statute of Westminster Adoption Act 1942 (Cth)|publisher= National Archives of Australia |accessdate=28a de Julio 2014}}</ref><ref>{{citeCite web|url=http://www.comlaw.gov.au/comlaw/Legislation/ActCompilation1.nsf/0/AEA1CBA4FD61CFCFCA256F71005017A1/$file/StatuteWestminAdopt1942.pdf|title=Statute of Westminster Adoption Act 1942|publisher=ComLaw|accessdate=30a de Marto 2010}}</ref> La bato pro la malvenko de Unuiĝinta Reĝlando en Azio en 1942 kaj la minaco pro ebla japana invado okazigis la turnon de Aŭstralio al [[Usono]] kiel nova aliancano kaj protektanto.<ref>Davison, Hirst kaj Macintyre, pp. 22–23.</ref> Ekde 1951, Aŭstralio estis formala milita aliancano de Usono, laŭ la traktato [[ANZUS]].<ref>Davison, Hirst kaj Macintyre, p. 30.</ref> Post la Dua Mondmilito Aŭstralio kuraĝigis enmigradon el Eŭropo. Ekde la 1970-aj jaroj kaj sekve al la abolo de la politiko pri Blanka Aŭstralio, oni helpis ankaŭ enmigradon el Azio.<ref>Davison, Hirst kaj Macintyre, pp. 338–39, 681–82.</ref> Kiel rezulto transformiĝis la demografio, kulturo kaj mem-bildo de Aŭstralio.<ref>Davison, Hirst kaj Macintyre, pp. 442–43.</ref> La fino de la konstituciaj ligiloj inter Aŭstralio kaj UR estis plifortigita pere de la aprobo de la ''Australia Act 1986'', finigante ajnan britian rolon en la regado de la Aŭstraliaj Ŝtatoj, kaj fermante la eblon de juraj alvokoj al la Priata Konsilantaro en Londono.<ref>{{citeCite web|url=http://www.austlii.edu.au/au/legis/cth/consol_act/aa1986114/index.html |title=Australia Act 1986 |accessdate=17a de Junio 2010 | publisher= Australasian Legal Information Institute }}</ref> En [[referendumo]] de [[1999]], 55% el la voĉdonintoj kaj majoritato en ĉiu ŝtato malakceptis proponon iĝi [[respubliko]] kun prezidento nomumita de du trionoj de voĉdonoj en ambaŭ ĉambroj de la Aŭstralia Parlamento. Ekde la elekto de la [[Gough Whitlam|registaro Whitlam]] en 1972,<ref>{{Cite news|url=http://www.theage.com.au/news/opinion/whitlam-turned-focus-on-to-asia/2005/11/10/1131578173705.html|title=Whitlam turned focus on to Asia|last=Woodard|first=Garry|date=11a de Novembro 2005|publisher= The Age |accessdate=30a de Marto 2010 | location=Melbourne}}</ref> estis plibonigo en la eksterlanda politiko de Aŭstralio pri la ligiloj kun aliaj landoj de la [[Pacifika Bordo]], dum retenado de ligiloj kun la tradiciaj aliancanoj kaj komercaj partneroj.<ref>{{Cite book|title=The Pacific Basin since 1945: A history of the foreign relations of the Asian, Australasian, and American rim states and the Pacific islands|last=Thompson|first=Roger C.|isbn=0-582-02127-8|publisher=Longman|year=1994}}</ref>
 
== Geografio ==
{{Ĉefartikolo|Geografio de Aŭstralio|Klimato de Aŭstralio|Geologio de Aŭstralio}}
[[FileDosiero:Topography of australia.jpg|dekstre|thumbeta|Reliefa mapo.]]
 
La '''[[geografio]] de Aŭstralio''' enhavas ampleksan varion de [[biogeografio|biogeografiaj]] regionoj estante la plej malgranda [[Aŭstralio (kontinento)|kontinento]] en la mondo sed ankaŭ la sesa plej granda lando en la mondo. La loĝantaro de Aŭstralio estas koncentrata laŭlonge de la orienta kaj sudorientaj marbordoj. La geografio de la lando estas tre diversa, game el neĝo-kovritaj [[monto]]j de la [[Aŭstraliaj Alpoj]] kaj [[Tasmanio]] al grandaj [[dezerto]]j, tropikaj kaj moderklimataj arbaroj. Najbaraj landoj estas [[Indonezio]], [[Orienta Timoro]] kaj [[Papuo-Novgvineo]] norde, la [[Salomonoj]], [[Vanuatuo]] kaj la franca dependaĵo de [[Novkaledonio]] oriente, kaj [[Novzelando]] sudoriente.
 
[[FileDosiero:Australia regions map.svg|thumbeta|Mapo priskribanta la [[Aŭstraliaj ŝtatoj kaj teritorioj|ŝtatojn kaj teritoriojn de Aŭstralio]], kaj la sistemon de naciaj aŭtoŝoseoj.]]
 
La teramaso de [[Aŭstralio]] de 7,617,930 kvadrataj kilometroj (2,941,300 sq mi)<ref name="Size">{{citeCite web|url=http://www.ga.gov.au/education/facts/dimensions/compare.htm|title=Australia's Size Compared|publisher= Geoscience Australia |accessdate=19a de Majo 2007| archiveurl=https://web.archive.org/web/20070324194241/http://www.ga.gov.au/education/facts/dimensions/compare.htm| archivedate = 24a de Marto 2007}}</ref> estas sur la [[Hind-Aŭstralia Plato]]. Ĝi estas ĉirkaŭata de la Hinda kaj Pacifika oceanoj,kvankam Aŭstralio priskribas la akvejojn sude de ties kontinentea tero kiel [[Suda Oceano]], pli ol kiel Hinda Oceano kiel difinita de la [[Internacia Hidrografia Organizo]] (IHO). En 2000, voĉdono de la ŝtatoj membroj de IHO difinis la terminon "Suda Oceano" aplikate nur al la akvoj inter [[Antarkto]] kaj la 60 gradoj sude latitude.<ref>{{citeCite web|url=http://geography.about.com/od/learnabouttheearth/a/fifthocean.htm|last=Rosenberg|first=Matt|title=The New Fifth Ocean–The World's Newest Ocean&nbsp;– The Southern Ocean|publisher=About.com: Geography|date=20a de Aŭgusto 2009|accessdate=5a de Aprilo 2010}}</ref> Ĝi estas separata el Azio pere de la [[Arafura Maro|Arafura]] kaj la [[Timora Maro|Timora]] maroj, kun la [[Korala Maro]] kuŝe ĉe la marbordo de [[Kvinslando]], kaj la [[Tasmana Maro]] kuŝe inter Aŭstralio kaj [[Novzelando]]. La plej malgranda kontinento de la mondo<ref name="NatlGeo">{{citeCite web|url=http://travel.nationalgeographic.com/places/continents/index.html|title=Continents: What is a Continent?|publisher=[[National Geographic Society]]|accessdate=22a de Aŭgusto 2009}} "Most people recognize seven continents—Asia, Africa, North America, South America, Antarctica, Europe, and Australia, from largest to smallest—although sometimes Europe and Asia are considered a single continent, Eurasia."</ref> kaj la [[Listo de landoj laŭ areo|sesa plej granda lando laŭ totala areo]],<ref name="Britannica">{{citeCite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/43654/Australia|title=Australia|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]|accessdate=22a de Aŭgusto 2009}} "Smallest continent and sixth largest country (in area) on Earth, lying between the Pacific and Indian oceans."</ref> Aŭstralio — pro sia grando kaj izoleco — estas ofte kromnomita kiel la "insula kontinento",<ref>{{citeCite web|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100423151730/http://www.ga.gov.au/education/geoscience-basics/landforms/islands.jsp |url=http://www.ga.gov.au/education/geoscience-basics/landforms/islands.jsp|publisher= Geoscience Australia |title=Islands|archivedate=23a de Aprilo 2010 }} "Being surrounded by ocean, Australia often is referred to as an island continent. As a continental landmass it is significantly larger than the many thousands of fringing islands&nbsp;..."</ref> kaj estas foje konsiderata la [[Listo de insuloj laŭ areo|plej granda insulo en la mondo]].<ref>{{citeCite web|url=http://www.dfat.gov.au/aib/island_continent.html|title=Australia in Brief: The island continent|publisher= Department of Foreign Affairs and Trade |accessdate=29a de Majo 2009| archiveurl=https://web.archive.org/web/20090604082917/http://www.dfat.gov.au/aib/island_continent.html| archivedate= 4a de Junio 2009 | deadurl=no}} "Mainland Australia, with an area of 7.69 million square kilometres, is the Earth's largest island but smallest continent."</ref> Aŭstralio havas 34,218 kilometrojn (21,262 mi) de marbordo (eksklude ĉiujn ĉebordajn insulojn),<ref name="Coast">{{citeCite web|url=http://www.environment.gov.au/soe/2006/publications/drs/indicator/142/index.html|title=State of the Environment 2006|publisher=Department of the Environment and Water Resources|accessdate=19a de Majo 2007}}</ref> kaj postulas etendan [[Ekonomia ekskluda zono|ekonomian ekskludan zonon]] de 8,148,250 kvadrataj kilometroj (3,146,060 sq mi). Tiu ekonomia ekskluda zono ne inkludas la areon de la [[Aŭstralia Antarkta Teritorio]].<ref>{{citeCite web|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090620022412/http://www.ga.gov.au/education/geoscience-basics/dimensions/oceans-seas.jsp |url=http://www.ga.gov.au/education/geoscience-basics/dimensions/oceans-seas.jsp|publisher= Geoscience Australia |title=Oceans and Seas&nbsp;– Geoscience Australia|archivedate=20 June 2009 }}</ref> Krom la [[Makvora Insulo]], Aŭstralio kuŝas inter latitudoj 9° kaj 44°S, kaj longitudoj 112° kaj 154°E.
 
[[FileDosiero:Coral Outcrop Flynn Reef.jpg|thumbeta|leftmaldekstra|Koralo de la [[Granda Barilrifo]], la plej granda [[koralrifo]].]]
La [[Granda Barilrifo]], nome la plej granda [[koralrifo]] de la mondo,<ref name=UNEP>{{citeCite web|author=UNEP World Conservation Monitoring Centre|year=1980|title=Protected Areas and World Heritage&nbsp;– Great Barrier Reef World Heritage Area|url=http://sea.unep-wcmc.org/sites/wh/gbrmp.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070528210526/http://sea.unep-wcmc.org/sites/wh/gbrmp.html|archivedate=28a de Majo 2007|publisher=Department of the Environment and Heritage|accessdate=19a de Majo 2007}}</ref> kuŝas je mallonga distanco el la nordorienta marbordo kaj etendas laŭ ĉirkaŭ 2,000 kilometroj (1,240 mi). La Monto Augustus, postulita kiel la plej granda monolito el la mondo,<ref name="Monolith">{{Cite news|url=http://www.smh.com.au/news/Western-Australia/Mount-Augustus/2005/02/17/1108500208314.html|title=Mount Augustus|publisher= The Sydney Morning Herald|date=17a de Februaro 2005 |accessdate=30a de Marto 2010}}</ref> situas en Okcidenta Aŭstralio. Kun 2,228 metroj (7,310 ft), la [[Monto Kosciuszko]] en la [[Granda Disiganta Montaro]] estas la plej alta monto en la aŭstralia kontinenta tero. Eĉ pli altaj estas la [[Mawson Montopinto]] (kun 2,745 metroi aŭ 9,006 futoj), en la malproksima aŭstralia teritorio de [[Insulo Herdo kaj insuloj Makdonaldaj|Insulo Herdo]], kaj, en la Aŭstralia Antarkta Teritorio, la [[Monto McClintock]] kaj la [[Monto Menzies]], kun 3,492 metroj (11,457 ft) kaj 3,355 metroj (11,007 ft) respektive.<ref>{{citeCite web|url=http://www.ga.gov.au/education/geoscience-basics/landforms/highest-mountains.html|publisher= Geoscience Australia |title=Highest Mountains|accessdate=2a de Februaro 2012}}</ref>
 
La grando de Aŭstralio havigas ampleksan varion de pejzaĝoj, kun tropikaj [[pluvarbaro]]j en la nordoriento, montaroj en la sudoriento, sudokcidento kaj oriento, kaj sekaj dezertoj centre (ekzemple [[Granda Sabla Dezerto]]).<ref>{{citeCite web|url=http://www.environment.gov.au/parks/national-landscapes/index.html |title=Parks and Reserves—Australia's National Landscapes |publisher=Environment.gov.au |date=23a de Novembro 2011 |accessdate=4a de Januaro 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/20120104114011/http://environment.gov.au/parks/national-landscapes/index.html |archivedate=4a de Januaro 2012 }}</ref> Ĝi estas la plej ebena kontinento,<ref>{{Cite news|url=http://www.smh.com.au/news/National/Map-from-above-shows-Australia-is-a-very-flat-place/2005/01/21/1106110947946.html|title=Map from above shows Australia is a very flat place|date=21a de Januaro 2005|last=Macey|first=Richard|publisher= The Sydney Morning Herald |accessdate=5a de Aprilo 2010}}</ref> kun la plej malnovaj kaj malplej fekundaj grundoj;<ref>{{citeCite web|url=http://www.abc.net.au/quantum/info/q95-19-5.htm |title=A Chat with Tim Flannery on Population Control |last=Kelly |first=Karina |publisher= Australian Broadcasting Corporation |date=13a de Septembro 1995 |accessdate=23a de Aprilo 2010 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/20100113095438/http://www.abc.net.au:80/quantum/info/q95-19-5.htm |archivedate=13a de Januaro 2010 }} "Well, Australia has by far the world's least fertile soils".</ref><ref>{{citeCite web|title=Damaged Dirt|work= The Advertiser |last=Grant|first= Cameron|url=http://www.1degree.com.au/files/AdvertiserPartworks_Part3_Page8.pdf?download=1&filename=AdvertiserPartworks_Part3_Page8.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110706100423/http://www.1degree.com.au/files/AdvertiserPartworks_Part3_Page8.pdf?download=1&filename=AdvertiserPartworks_Part3_Page8.pdf|archivedate=6a de Julio 2011|date=Aŭgusto 2007|accessdate=23a de Aprilo 2010|quote=Australia has the oldest, most highly weathered soils on the planet.}}</ref> [[Dezertoj de Aŭstralio|dezertoj]] aŭ duon-arida tero ofte konata kiel ''outback'' formas la plej grandan parton de tero.<ref name="portrait">{{Cite book|title=Australia: Portrait of a continent |last=Loffler |first=Ernst|author2=Anneliese Loffler |author3=A. J. Rose |author4=Denis Warner |year=1983 |publisher=Hutchinson Group (Australia) |location=Richmond, Victoria |isbn=0-09-130460-1 |pages=37–39}}</ref> En la plej seka loĝata kontinento, ties jara pluvo averaĝe sur kontinenta areo estas malpli ol 500 mm.<ref>"Australia – Climate of Our Continent". Bureau of Meteorology. [http://pandora.nla.gov.au/pan/96122/20090317-1643/www.bom.gov.au/lam/climate/levelthree/ausclim/zones.html] Alirita la 30an de Aŭgusto 2016 kaj arkivita el la originalo en 17a de Marto 2009.</ref> La [[loĝdenseco]], 2.8 loĝantoj por km², estas inter la plej malaltaj en la mondo,<ref name="worldatlas1">{{citeCite web|url=http://www.worldatlas.com/aatlas/populations/ctydensityl.htm|title=Countries of the World (by lowest population density)|publisher=WorldAtlas|accessdate=30a de Marto 2010| archiveurl=https://web.archive.org/web/20100310190629/http://www.worldatlas.com/aatlas/populations/ctydensityl.htm | archivedate=10a de Marto 2010| deadurl=no}}</ref> kvankam granda proporcio de la loĝantaro loĝas laŭlonge de la moderklimata sudorienta marbordo.<ref>{{citeCite web|url=http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/bb8db737e2af84b8ca2571780015701e/5A717784C2562A99CA2573D20010FF17?opendocument|title=1301.0&nbsp;– Year Book Australia, 2008|publisher=Australian Bureau of Statistics|date=7a de Februaro 2008|accessdate=23a de Aprilo 2010}}</ref>
 
[[FileDosiero:Reliefmap of Australia.png|thumbeta|alt=Map showing the topography of Australia, showing some elevation in the west and very high elevation in mountains in the southeast|Topografia mapo de Aŭstralio. Malhelverda reprezentas la plej malalta altaĵo kaj malhelbruna la plej alta.]]
Orienta Aŭstralio estas markata de la Granda Disiganta Montaro, kiu estas paralela al la marbordo de Kvinslando, Nova Sudkimrio kaj multo de Viktorio. La nomo estas ne strikte akurata, ĉar partoj de la montaro konsistas el malaltaj montetoj, kaj la altaj teroj estas tipe ne pli ol 1,600 metroj (5,249 ft) altaj.<ref name="Johnson2009p202">{{Cite book| last = Johnson | first = David | year = 2009 | title = The Geology of Australia | edition = 2 | publisher = [[Cambridge University Press]] | isbn = 978-0-521-76741-5 | page = 202}}</ref> La [[Orient-aŭstraliaj mezvarmaj arbaroj|marbordaj altaj teroj]] kaj la zono de herbejoj Brigalow kuŝas inter la marnbordo kaj la montoj, dum interno de la divida montaro estas grandaj areoj de herbejoj.<ref name="Johnson2009p202" /><ref>{{Cite journal| last1 = Seabrooka | first1 = Leonie | last2 = McAlpinea | first2 = Clive | last3 = Fenshamb | first3 = Rod | year = 2006 | title = Cattle, crops and clearing: Regional drivers of landscape change in the Brigalow Belt, Queensland, Australia, 1840–2004 | journal = Landscape and Urban Planning | volume = 78 | issue = 4 | pages = 375–376 | doi = 10.1016/j.landurbplan.2005.11.00}}</ref> Tio inkludas la teritoriojn de la [[Sudorient-aŭstraliaj mezvarmaj savanoj|okcidentaj ebenaĵoj]] de Nova Sudkimrio, kaj de la [[Altaĵa savano de Einasleigh]], de la herbejo Barkly kaj de Mulga en interna Kvinslando. La plej norda punkto de la orienta marbordo estas la tropika pluvarbara [[Kabjorka Duoninsulo]].
 
[[Dosiero:Australia-climate-map MJC01.png|eta|Klimato de Aŭstralio laŭ [[Klimata klasifiko de Köppen]]]]
La pejzaĝoj de la [[Supra Pinto]] kaj de la regiono ĉe la [[Karpentaria Golfo]] - kun iliaj tropikaj klimato - inkludas arbarojn, [[duonarbaro]]jn, humidejojn, [[herbejo]]jn, [[pluvarbaro]]jn kaj [[dezerto]]jn.<ref>{{citeCite web|date=[[27a de junio]] 2009|title=Rangelands&nbsp;– Overview|work=Australian Natural Resources Atlas|publisher=Australian Government|url=http://www.anra.gov.au/topics/rangelands/overview/qld/ibra-gup.html|accessdate =16a de Junio 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100313224717/http://www.anra.gov.au/topics/rangelands/overview/qld/ibra-gup.html |archivedate=13a de Marto 2010 }}</ref> Je la nordokcidenta angulo de la kontinento estas la sabloŝtonoj klifoj kaj gorĝoj de [[Kimberley (Okcidenta Aŭstralio)|Kimberley]], kaj sub tio [[Pilbara]]. Sude de tiuj kaj interne, kuŝas pliaj areoj de herbejoj: nome la [[Ordviktoria Ebenaĵo]] kaj la mulg-arbustejoj de [[Okcidenta Aŭstralio]].<ref>{{Cite book| last = Van Driesum | first = Rob | year = 2002 | title = Outback Australia | publisher = Lonely Planet | isbn = 1-86450-187-1 | page = 306}}</ref> Kerne de la kamparo estas la [[Centr-altaĵaj kserofitaroj|supraj teroj de centra Aŭstralio]]. Elstaraj karakteroj de la centro kaj sudo estas [[Uluru]] (konata ankaŭ kiel Ayers Rock), nome fama sabloŝtona monolito, kaj la internaj dezertoj [[Dezerto Simpson|Simpson]], Tirari-Sturt, [[Gibson-Dezerto|Gibson]], Sandy-Tanami kaj la [[Granda Viktoria-Dezerto|Granda Viktoria]], kun la fama [[Nularba Ebenaĵo]] ĉe la suda marbordo.<ref>{{Cite book| last = Banting | first = Erinn | year = 2003 | title = Australia: The land | publisher = Crabtree Publishing Company | isbn = 0-7787-9343-5 | page = 10}}</ref>
 
La klimato de Aŭstralio estas grave influita de oceanaj marfluoj, kiaj la Hindoceana Dupoluso kaj la [[El Niño Suda Oscilado]], kiu estas koresponda kun perioda [[trosekeco]], kaj la sezontropika malalta premsistemo kiu produktas [[ciklono]]jn en norda Aŭstralio.<ref>{{Cite news|url=http://www.theage.com.au/news/climate-watch/no-more-drought-its-a-permanent-dry/2007/09/06/1188783415754.html|title=No more drought: it's a 'permanent dry'|last=Kleinman|first=Rachel|date=6a de Septembro 2007|accessdate=30a de Marto 2010|work= The Age| location=Melbourne}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://news.independent.co.uk/world/australasia/article2465960.ece|title=Australia's epic drought: The situation is grim|last=Marks|first=Kathy|work= The Independent|date=20a de Aprilo 2007|accessdate=30a de Marto 2010|location=London|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070422065131/http://news.independent.co.uk/world/australasia/article2465960.ece|archivedate=22a de Aprilo 2007}}</ref> Tiuj faktoroj kaŭzas ke pluvego varias markite el jaro al jaro. Multo de la norda parto de la lando havas tropikan, hegemonian somer-pluvan ([[musono]]) klimaton.<ref name=bomclim>{{citeCite web| title = Australia&nbsp;– Climate of Our Continent | publisher = Bureau of Meteorology |url=http://www.bom.gov.au/lam/climate/levelthree/ausclim/zones.htm | accessdate =17a de Junio 2010| archiveurl=http://pandora.nla.gov.au/pan/96122/20090317-1643/www.bom.gov.au/lam/climate/levelthree/ausclim/zones.html| archivedate= 17a de Marto 2009}}</ref> La sudokcidenta angulo de la lando havas [[Mediteranea klimato|Mediteranean klimaton]].<ref>{{citeCite web| title = Climate of Western Australia | publisher = Bureau of Meteorology |url=http://www.bom.gov.au/lam/climate/levelthree/ausclim/ausclimwa.htm | accessdate =6a de Decembro 2009| archiveurl=http://pandora.nla.gov.au/pan/96122/20090317-1643/www.bom.gov.au/lam/climate/levelthree/ausclim/ausclimwa.html| archivedate= 17a de Marto 2009}}</ref> Multo de sudoriento (kiaj Tasmanio) estas moderklimata.<ref name=bomclim/>
 
== Naturo ==
{{Ĉefartikolo|Faŭno de Aŭstralio}}
[[FileDosiero:Koala climbing tree.jpg|thumbeta|leftmaldekstra|alt=A koala holding onto a eucalyptus tree with its head turned so both eyes are visible|La [[koalo]] kaj la arbospecioj de la genroj ''[[Eucalyptus]]'' formas tipan aŭstralian paron.]]
Kvankam plej el Aŭstralio estas duon-arida aŭ dezerta, ĝi inkludas diversan gamon de habitatoj el [[Alpa klimato|alpaj]] arbustaroj al tropikaj [[pluvarbaro]]j, kaj estas agnoskita kiel [[Megadiversaj landoj|megadiversa lando]]. [[Fungo]]j tipigas tiun diversecon; ĉirkaŭ 250,000 specioj — el kiuj nur 5% estis priskribitaj — ekzistas en Aŭstralio.<ref>Pascoe, I.G. (1991). History of systematic mycology in Australia. ''History of Systematic Botany in Australasia.'' Eld. de: P. Short. Australian Systematic Botany Society Inc. pp. 259–264.</ref> Pro la granda antikveco de la kontinento, la tre varieblaj vetermodeloj, kaj la longdaŭra geografia izoleco, multo el la [[bioto]]j de Aŭstralio estas unika. Ĉirkaŭ 85% el la florplantoj, 84% el mamuloj, pli ol 45% el la birdoj, kaj 89% el la ĉebordaj fiŝoj de moderklimata zono estas [[endemio|endemiaj]].<ref>{{citeCite web|url=http://www.deh.gov.au/biodiversity/about-biodiversity.html|title=About Biodiversity|accessdate=18a de Septembro 2007|publisher=Department of the Environment and Heritage|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070205015628/www.environment.gov.au/biodiversity/about-biodiversity.html|archivedate=5a de Februaro 2007}}</ref> Aŭstralio havas la plej granda nombro de reptilioj de ajna lando, kun 755 specioj.<ref>{{Cite book|last=Lambertini|first=Marco|title=A Naturalist's Guide to the Tropics|year=2000|isbn=0-226-46828-3|publisher=University of Chicago Press|url=http://www.press.uchicago.edu/Misc/Chicago/468283.html|format=excerpt|accessdate=30a de Marto 2010}}</ref>
 
La [[arbaro]]j de Aŭstralio estas ĉefe el ĉiamverdaj specioj, partikulare ''[[eucalyptus]]'' en la malplej aridaj regionoj; [[Acacia|akacioj]] anstataŭas ilin kiel hegemonia specio en pli sekaj regionoj kaj dezertoj.<ref name=dfat>{{citeCite web|url=http://www.dfat.gov.au/facts/flora_and_fauna.html|title=About Australia: Flora and fauna|accessdate=15a de Majo 2010|publisher=Commonwealth of Australia|date=Majo 2008|work=Department of Foreign Affairs and Trade website|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140211203954/http://www.dfat.gov.au/facts/flora_and_fauna.html|archivedate=11a de Februaro 2014}}</ref> Inter bone konataj [[faŭno de Aŭstralio|aŭstraliaj animaloj]] estas la [[Monotremoj]] (nome la [[ornitorinko]] kaj la [[ekidno]]); kaj krome Aŭstralio estas hejmo de [[marsupiuloj]], kiaj la [[kanguruo]], la [[koalo]], kaj la [[vombato]], kaj de birdoj kiaj la [[emuo]] kaj la [[kukabaraoj]].<ref name=dfat/> Aŭstralio estas hejmo ankaŭ de multaj danĝeraj bestoj kiaj kelkaj el la plej venenaj serpentoj en la mondo.<ref>"Snake Bite", ''[http://web.archive.org/web/20150115112947/http://www.avru.org/compendium/biogs/A000084b.htm The Australian Venom Compendium]''.</ref> La [[dingo]] estis enmetita de aŭstroneziaj popoloj kiuj komercis kun indiĝenaj aŭstralianoj ĉirkaŭ la jaroj 3000 a.K.<ref name="savolainen2004">{{Cite journal
| last1 = Savolainen | first1 = P.
| last2 = Leitner | first2 = T.
Linio 303:
| pmid = 15299143
| pmc =514485
}}</ref> Multaj animalaj kaj plantaj specioj formortiĝis tuj post la unua homa setlado,<ref>{{Cite news|url=http://uninews.unimelb.edu.au/view.php?articleID=170|title=Humans to blame for extinction of Australia's megafauna|publisher=The University of Melbourne|date=8a de Junio 2001|accessdate=30a de Marto 2010| archiveurl=https://web.archive.org/web/20100402065113/http://uninews.unimelb.edu.au/view.php?articleID=170| archivedate= 2a de Aprilo 2010 | deadurl=no}}</ref> kiaj la [[Aŭstralia megafaŭno]]; aliaj malaperis post la eŭropana setlado, inter ili la [[tilacino]].<ref name="NW">{{citeCite web|url=http://www.naturalworlds.org/thylacine/index.htm|title=The Thylacine Museum – A Natural History of the Tasmanian Tiger|publisher=The Thylacine Museum|accessdate=14a de Oktobro 2013}}</ref><ref>{{citeCite web|url=http://www.deh.gov.au/biodiversity/threatened/ts-day/index.html|title=National Threatened Species Day|publisher=Department of the Environment and Heritage, Australian Government|year=2006|accessdate=[[21a de novembro]] 2006| archiveurl=https://web.archive.org/web/20061209084616/http://www.deh.gov.au/biodiversity/threatened/ts-day/index.html| archivedate= 9a de Decembro 2006 | deadurl=no}}</ref>
 
Multaj el la ekoregionoj de Aŭstralio, kaj de la specioj ene de tiuj regionoj, estas minacataj pro homa agado kaj pro [[Invadaj specioj|enmetitaj]] animalaj, ĥromistaj, fungaj kaj plantaj specioj.<ref>{{citeCite web|url=http://www.environment.gov.au/biodiversity/invasive/index.html |title=Invasive species |publisher=Department of the Environment, Water, Heritage and the Arts |date=17a de Marto 2010 |accessdate=14a de Junio 2010| archiveurl=https://web.archive.org/web/20100629001302/http://www.environment.gov.au/biodiversity/invasive/index.html| archivedate= 29a de Junio 2010 | deadurl=no}}</ref> Ĉiuj tiuj faktoroj kondukis al rezulto ke Aŭstralio havas la plej altan indicon de [[formorto]] el mamulaj specioj inter ĉiuj landoj de la mondo.<ref>{{citeCite web|url=http://www.australiangeographic.com.au/topics/wildlife/2012/10/australias-most-endangered-species|title=Australia's most endangered species|publisher=Australian Geographic|accessdate=16a de Junio 2014}}</ref> La federacia leĝo ''Environment Protection and Biodiversity Conservation Act 1999'' estas la jura kadro por la protektado de minacataj specioj.<ref>{{citeCite web|url=http://www.environment.gov.au/epbc/about/index.html |title=About the EPBC Act |publisher=Department of the Environment, Water, Heritage and the Arts |accessdate=14a de Junio 2010| archiveurl=https://web.archive.org/web/20100531084042/http://www.environment.gov.au/epbc/about/index.html| archivedate= 31a de Majo 2010 | deadurl=no}}</ref> Oni kreis nombrajn [[Protektitaj areoj|protektitajn areojn]] laŭ la ''Nacia Strategio por la Konservado de la Aŭstralia Biologia Diverseco'' por protekti kaj konservi unikajn ekosistemojn;<ref>{{citeCite web|url=http://www.environment.gov.au/biodiversity/publications/strategy/index.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110312021249/http://www.environment.gov.au/biodiversity/publications/strategy/index.html|archivedate=12a de Marto 2011|title=National Strategy for the Conservation of Australia's Biological Diversity |publisher=Department of the Environment, Water, Heritage and the Arts
|date=21a de Januaro 2010 |accessdate=14a de Junio 2010}}</ref><ref>{{citeCite web|url=http://www.environment.gov.au/biodiversity/publications/strategy/chap1.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110313222100/http://www.environment.gov.au/biodiversity/publications/strategy/chap1.html |archivedate=13a de Marto 2011 |title=Conservation of biological diversity across Australia |publisher=Department of the Environment, Water, Heritage and the Arts|date=19a de Januaro 2009 |accessdate=14a de Junio 2010}}</ref> 65 [[malsekejo]]j estas [[Ramsar-Interkonsento|listitaj]] laŭ la [[Ramsar-Interkonsento]],<ref>{{citeCite web|url=http://www.ramsar.org/document/the-list-of-wetlands-of-international-importance-the-ramsar-list |title=The List of Wetlands of International Importance |publisher=[[Ramsar-Interkonsento]] |pages=6–7 |date=22a de Majo 2010 |accessdate=14a de Junio 2010}}</ref> kaj oni establis 16 naturajn [[Monda heredaĵo de Unesko|lokojn de Monda heredaĵo de Unesko]].<ref name="WHC">{{citeCite web|url=http://whc.unesco.org/en/statesparties/au|title=Australia|work=UNESCO World Heritage Centre|publisher=UNESCO|accessdate=5a de Septembro 2009}}</ref> Aŭstralio estis rangita la 3a el 178 landoj en la mondo por la Indico de Media Plenumado de 2014.<ref name="EPI">{{citeCite web|url=http://epi.yale.edu/epi/country-rankings|title=2014 Environmental Performance Index|publisher=[[Yale University]]|accessdate=11a de Novembro 2014|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140704103128/http://epi.yale.edu/epi/country-rankings <!-- Added by Forward Unto Dawn -->|archivedate=4a de Julio 2014}}</ref>
 
La aŭstralia naturo kaj ties pejzaĝo estas parto de la kultura heredaĵo, el kiu menciindas la [[Nacia Parko Kakaduo]], la [[Granda Bariera Rifo]], la [[Tasmana Nacia Parko]], la Vilandra lag-regiono ktp.
Linio 326:
* kelkaj malgrandaj teritorioj, ekzemple la [[Teritorio de Golfeto Jervis]] (7), la [[Aŝmora kaj Kartia Insuloj]], la [[Aŭstralia Antarkta Teritorio]], la [[Kokosinsuloj]], la [[Koralmaraj Insuloj]], la [[Kristnaskinsulo]], la [[Norfolkinsulo]], la [[Makvora Insulo]] ktp.
 
== Ekonomio ==
{{Ĉefartikolo|Ekonomio de Aŭstralio}}
Aŭstralio laŭ ĉefaj ekonomikaj parametroj okupas la 13-an lokon en la mondo. Gravegan rolon havas [[Minado|mina industrio]] kaj [[agrikulturo]]. La lando havas grandan provizon da energiaj kaj mineralaj krudaĵoj. La [[monunuo]] estas la [[aŭstralia dolaro]]; la [[MEP]] se totala estas de 384 mil milionoj $ kaj pokapa de 18.720 $.
 
[[FileDosiero:Kalgoorlie The Big Pit DSC04498.JPG|thumbeta|alt=A deep opencut mine in which some roads can be seen, the dirt is a rusty colour|La orminejo Super Pit en [[Kalgoorlie]], Okcidenta Aŭstralio, estas la plej granda subĉiela [[minejo]] de la lando.<ref>{{citeCite web|url=http://www.abc.net.au/news/stories/2010/04/20/2877497.htm |title=Government to help Kalgoorlie quake victims |accessdate=2a de Junio 2010 |date=20a de Aprilo 2010 |publisher= Australian Broadcasting Corporation| archiveurl=https://web.archive.org/web/20100606061719/http://www.abc.net.au/news/stories/2010/04/20/2877497.htm| archivedate= 6a de Junio 2010 | deadurl=no}}</ref>]]
Aŭstralio estas riĉa lando; ĝi generas sian enspezon el variaj fontoj kiaj min-rilataj eksportoj, telekomunikado, bankado kaj fabrikoj.<ref>{{citeCite book|last=Cassen|first=Robert |title=Rich Country Interests and Third World Development |publisher=Taylor & Francis |year=1982 |location=United Kingdom|isbn=0-7099-1930-1}}</ref><ref>{{citeCite web|url=http://finance.ninemsn.com.au/newsbusiness/8362821/australia-wealthiest-nation-in-world-report|title=Australia, wealthiest nation in the world|date=[[20a de oktobro]] 2011|accessdate=24a de Julio 2012}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.smh.com.au/executive-style/luxury/australians-the-worlds-wealthiest-20111101-1mt2r.html|title=Australian's the world's wealthiest|date=[[31a de oktobro]] [[2011]]|accessdate=24a de Julio 2012|work=The Sydney Morning Herald}}</ref> Ĝi havas [[merkata ekonomio|merkatan ekonomion]], relative altan MEP porpersona, kaj relative malalta indico de malriĉo. En terminoj de averaĝa riĉo, Aŭstralio rangis la dua en la mondo post Svisio en 2013, kvankam la indico de la landa malriĉo pliiĝis el 10.2% al 11.8%, el 2000/01 al 2013.<ref name="Credit" /><ref>{{cite news|title=Richest nation but poverty increasing|url=http://www.theaustralian.com.au/news/latest-news/richest-nation-but-poverty-increasing/story-fn3dxiwe-1226738699752?from=public_rss&utm_source=The%20Australian&utm_medium=email&utm_campaign=editorial&net_sub_uid=44933799|accessdate=12a de Oktobro 2013|newspaper=The Australian|date=12a de Oktobro 2013|author=AAP}}</ref> Ĝi estis identigita de la ''Credit Suisse Research Institute'' kiel la lando kun plej alta averaĝa riĉo en la mondo kaj kun la dua plej alta averaĝa riĉo por plenkreskulo en 2013.<ref name="Credit">{{citeCite web|title=Global Wealth Reaches New All-Time High|url=http://www.thefinancialist.com/global-wealth-reaches-new-all-time-high/|work=The Financialist|publisher=Credit Suisse|accessdate=10a de Oktobro 2013|author=Credit Suisse Research Institute|date=9a de Oktobro 2013}}</ref>
 
La [[Aŭstralia dolaro]] estas la valuto de la lando, inklude la teritoriojn de Kristnaskinsulo, Kokosinsulo (Keeling) kaj Norfolkinsulo, same kiel de la sendependaj [[Pacifikaj insuloj|pacifikinsulaj ŝtatoj]] [[Kiribato]], [[Nauro]], kaj [[Tuvalo]]. Je la kunigo en 2006 de la aŭstraliaj [[borso]] nome ''Australian Stock Exchange'' kaj ''Sydney Futures Exchange'', la nova ''Australian Securities Exchange'' iĝis la naŭa plej granda en la mondo.<ref>{{citeCite web|url=http://www.asx.com.au/about/pdf/asx_speech_eric_mayne_061106.pdf|title=On the International Realignment of Exchanges and Related Trends in Self-Regulation&nbsp;– Australian Stock Exchange|format=PDF|accessdate=3a de Januaro 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101213134633/http://asx.com.au/about/pdf/asx_speech_eric_mayne_061106.pdf|archivedate=13a de Decembro 2010}}</ref>
 
Rangita la tria en la [[Indico de Ekonomia Libero]] (2010),<ref>{{citeCite web|url=http://www.heritage.org/index/Country/Australia|title=Australia|publisher=2010 Index of Economic Freedom|accessdate=30a de Marto 2010| archiveurl=https://web.archive.org/web/20100330033949/http://www.heritage.org/index/Country/Australia| archivedate= 30a de Marto 2010 | deadurl=no}}</ref> Aŭstralio estas la [[Listo de landoj laŭ MEP (ĝenerale)|dekdua plej granda ekonomio de la mondo]] kaj havas la [[Listo de landoj laŭ MEP po kapo|kvina plej granda ekonomio pokapa]] (nominale) je $66,984. La lando estis rangita la dua en la [[Indico de homa disvolviĝo]] de [[Unuiĝintaj Nacioj]] en 2011 kaj unua en la Prosperindico de Legatum de 2008.<ref name=autogenerated1>{{citeCite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_EN_Tables_reprint.pdf|title=Human Development Report 2010 – tables|year=2010|publisher=United Nations|accessdate=25a de Aprilo 2011| archiveurl=https://web.archive.org/web/20110429045417/http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_EN_Tables_reprint.pdf| archivedate= 29a de Aprilo 2011 | deadurl=no}}</ref> Ĉiuj ĉefaj urboj de Aŭstralio estas bone situaj en tutmondaj komparaj loĝindicoj;<ref>{{Cite news|url=http://www.theage.com.au/articles/2004/02/06/1075854028808.html|title=Melbourne 'world's top city'|date=6a de Februaro 2004|work=The Age|accessdate=31a de Januaro 2009| archiveurl=https://web.archive.org/web/20090130144426/http://www.theage.com.au/articles/2004/02/06/1075854028808.html| archivedate= 30a de Januaro 2009 | deadurl=no}}</ref> Melburno atingis la pinton por la kvara jaro en vico de la listo de 2014 de ''[[The Economist]]''' pri plej loĝeblaj urboj de la mondo, sekve de [[Adelajdo]], [[Sidnejo]], kaj Perth en la kvina, sepa kaj naŭa lokoj respektive.<ref>Dyett, Kathleen (19a de Aŭgusto 2014). [http://www.abc.net.au/news/2014-08-19/melbourne-worlds-most-liveable-city-for-the-fourth-year-running/5681014 "Melbourne named world's most liveable city for the fourth year running, beating Adelaide, Sydney and Perth"], ABC News. Alirita la 14a de Aprilo 2015.</ref> La totala registara ŝuldo en Aŭstralio estas ĉirkaŭ $190 mil milionoj<ref>{{citeCite web|author=Hughes, Tim |url=http://www.couriermail.com.au/money/money-matters/australian-dollar-continues-astronomical-rise-to-30-year-highs-as-us-dollar-euro-tank/story-fn3hskur-1226044717380 |title=Australian dollar continues astronomical rise to 30-year highs as US dollar, euro tank |publisher=Courier Mail |accessdate=26a de Aprilo 2011}}</ref> – 20% el la [[Malneta enlanda produkto|MEP]] en 2010.<ref>{{citeCite web|url=http://www.indexmundi.com/australia/public_debt.html |title=Australia Public debt – Economy |publisher=Indexmundi.com |date=9a de Januaro 2012 |accessdate=15a de Aprilo 2012}}</ref> Aŭstralio havas inter la plej altajn domprezojn kaj kelkajn el la plej altajn loĝoŝuldajn nivelojn en la mondo.<ref>{{citeCite web|url=http://www.bbc.co.uk/blogs/thereporters/nickbryant/2011/04/australian_affordablity.html |title=Nick Bryant's Australia: Australian affordablity |publisher=BBC |accessdate=26a de Aprilo 2011}}</ref>
 
[[FileDosiero:2006Australian exports.svg|thumbeta|leftmaldekstra|300px|alt=World map showing the distribution of Australian goods|Destino kaj valoro de la aŭstraliaj eksportoj en 2006<ref>{{citeCite web|url=http://www.abs.gov.au/AUSSTATS/abs@.nsf/DetailsPage/5368.0Apr%202007?OpenDocument |title=5368.0&nbsp;– International Trade in Goods and Services, Australia, April 2007 |publisher= Australian Bureau of Statistics |date=31a de Majo 2007 |accessdate=14a de Junio 2010}}</ref>]]
Emfazo al eksportado de varoj pli ol al fabrikitaj produktoj helpis gravan pliigon en la komerco de Aŭstralio ekde la komenco de la 21a jarcento, pro la plialtigo de varprezoj. Aŭstralio havas [[Pagopesilo|pagopesilon]] kiu estas pli ol 7% de la MEP negativa, kaj estis havinta konstante grandajn [[deficito]]jn de kontanta mono dum pli ol 50 jaroj.<ref name="downwonder">{{Cite news|url=http://www.economist.com/finance/displaystory.cfm?story_id=8931798 |title=Might Australia's economic fortunes turn? |work=The Economist |date=29a de Marto 2007 |accessdate=28a de Majo 2010}}</ref> Aŭstralio kreskis je averaĝa ĉiujara indico de 3.6% dum ĉirkaŭ 15 jaroj, kompare kun la ĉiujara averaĝo de la [[OECD]] de 2.5%.<ref name="downwonder"/> Aŭstralio estis la nura progresinta ekonomio kiu ne suferis recesion pro la [[Ekonomia krizo de 2008|tutmonda financa krizo]] de 2008–2009.<ref name="IMFOutlook2010">{{citeCite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2010/01/ |title=World Economic Outlook (WEO) 2010 Rebalancing Growth |publisher=International Monetary Fund | accessdate=31a de Majo 2012}}</ref> Tamen, la ekonomioj de ses el la ĉefaj komercaj partneroj de Aŭstralio estis en recesio, kio siavice tuŝis Aŭstralion, grave malhelpante ties ekonomian kreskon en ĵusaj jaroj.<ref>{{cite news|url=http://www.independent.co.uk/news/world/australasia/australia-slashes-immigration-as-recession-looms-1646048.html |title=Australia slashes immigration as recession looms |publisher=The Independent |date=16a de Marto 2009 |accessdate=26a de Aprilo 2011 |location=London}}</ref><ref>{{citeCite web|last=Mclennan |first=David |url=http://www.canberratimes.com.au/news/national/national/general/australian-economy-growing-as-new-recession-fears-fade/2130847.aspx |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111011082911/http://www.canberratimes.com.au/news/national/national/general/australian-economy-growing-as-new-recession-fears-fade/2130847.aspx |archivedate=11a de Oktobro 2011 |title=Australian economy growing as new recession fears fade |publisher=The Canberra Times |date=12a de Aprilo 2011 |accessdate=26a de Aprilo 2011}}</ref> El 2012 al komenco de 2013, la landa ekonomio de Aŭstralio kreskis, sed kelkaj ne-minaj ŝtatoj kaj ĝenerale la nemina ekonomio de Aŭstralio suferis recesion.<ref>{{cite news|url=http://theconversation.com/national-economy-grows-but-some-non-mining-states-in-recession-12670 |title=National economy grows but some non-mining states in recession |publisher=The Conversation |accessdate=22a de Marto 2013}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.couriermail.com.au/business/mining-punches-through-recession/story-fn7kjcme-1226320756339 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120416091909/http://www.couriermail.com.au/business/mining-punches-through-recession/story-fn7kjcme-1226320756339 |archivedate=16a de Aprilo 2012 |title=Mining punches through recession |publisher=Courier Mail|author=Syvret, Paul |date=7a de Aprilo 2012}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.abc.net.au/news/2012-04-23/non-mining-states-27going-backwards27/3967622 |title=Non-mining states going backwards|publisher=ABC |accessdate=22a de Marto 2013}}</ref>
 
La [[Bob Hawke|Registaro Hawke]] reflosis la aŭstralian dolaron en 1983 kaj parte senreguligis la financan sistemon.<ref>{{citeCite web
|url=http://www.rba.gov.au/publications/bulletin/1998/oct/pdf/bu-1098-2.pdf
|title=Australian Monetary Policy in the Last Quarter of the Twentieth Century
Linio 347:
|format=PDF
|date=Oktobro 1998
|accessdate=7a de Decembro 2010}}</ref> Sekvis la [[John Howard|Registaro Howard]] kun [[Laborekonomiko|parta senreguligo de la labormerkato]] kaj la sekva [[privatigo]] de ŝtat-posedataj negocoj, ĉefe ĉe [[telekomunikado]].<ref>{{citeCite web
|url=http://www.pc.gov.au/__data/assets/pdf_file/0009/9369/mrrag.pdf
|title=Microeconomic reforms and the revival in Australia's growth in productivity and living standards
Linio 356:
|accessdate=7a de Decembro 2010
|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140212150115/http://www.pc.gov.au/__data/assets/pdf_file/0009/9369/mrrag.pdf
|archivedate=12a de Februaro 2014}}</ref> La sistemo de nerekta impostado estis esence ŝanĝita en Julio 2000 pere de la enkonduko de imposto al havaĵoj kaj servoj de 10% nome ''Goods and Services Tax'' (GST).<ref>{{citeCite journal|url=http://www.austlii.edu.au/au/journals/JATax/2000/23.html|author=Tran-Nam, Binh |title=The Implementation Costs of the GST in Australia: Concepts, Preliminary Estimates and Implications [2000&#93; JlATax 23; (2000) 3(5) |journal=Journal of Australian Taxation 331|publisher= Australasian Legal Information Institute |accessdate=23a de Aprilo 2010}}</ref> En la aŭstralia [[Imposto|impostosistemo]], personaj kaj entreprenaj [[Enspezimposto|enspezimpostoj]] estas la ĉefaj fontoj de registara enspezado.<ref>{{citeCite web|url=http://www.budget.gov.au/2008-09/content/fbo/html/part_1.htm|title=Part 1: Australian Government Budget Outcome|publisher=Budget 2008–09&nbsp;– Australian Government|accessdate=23a de Aprilo 2010}}</ref>
 
En Majo 2012, estis 11,537,900 personoj dungitaj (ĉu tut- aŭ part-tempe), kun dungoproporcio de 5.1%.<ref name="ABSLabourForce">Australian Bureau of Statistics. 6202.0 – Labour Force, Australia, Aprilo 2012 [http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/mf/6202.0/]</ref> La sendungo de junuloj (15–24) atingis 11.2%.<ref name="ABSLabourForce"/> Informoj liveritaj en mezo de Novembro 2013 montris ke la nombro de bonfartaj indikiloj kreskis je 55%. En 2007 estis registritaj 228,621 [[nedungito]]j, totalo kiu pliiĝis al 646,414 en Marto 2013.<ref>{{cite news|title=Call for end to welfare poverty|url=http://www.theaustralian.com.au/national-affairs/call-for-end-to-welfare-poverty/story-fn59niix-1226758553935?from=public_rss&utm_source=The%20Australian&utm_medium=email&utm_campaign=editorial&net_sub_uid=44933799#|accessdate=15a de Novembro 2013|newspaper=The Australian|date=13a de Novembro 2013|author=Patricia Karvelas}}</ref> Laŭ la ''Graduate Careers Survey'', tuttempa dungado por nove kvalifikitaj profesiuloj el variaj okupoj malpliiĝis ekde 2011 sed ĝi pliiĝis por gradigitoj tri jarojn post gradiĝo.<ref>{{citeCite web|url=http://www.graduatecareers.com.au/research/surveys/australiangraduatesurvey|title=Australian Graduate Survey|work=graduatecareers.com.au}}</ref><ref>http://www.graduatecareers.com.au/wp-content/uploads/2014/12/GCA_GradStats_2014.pdf</ref>
 
Ekde 2008, inflacio estis tipe de 2–3% kaj la baza interezindico de 5–6%. La serva sektoro de la ekonomio, inklude turismon, edukadon, kaj financajn servojn, kalkulas por ĉirkaŭ 70% el la MEP.<ref>{{citeCite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/as.html |title=Australia. CIA&nbsp;– The World Factbook |publisher=Cia.gov |accessdate=22a de Januaro 2011| archiveurl=https://web.archive.org/web/20101229010858/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/as.html| archivedate= 29a de Decembro 2010 | deadurl=no}}</ref> Riĉa en naturaj rimedoj, Aŭstralio estas ĉefa eksportanto de agrikulturaj produktoj, partikulare [[tritiko]] kaj [[lano]], mineraloj kiaj [[fero]] kaj [[oro]], kaj [[energio]] en la formoj de likvigita [[natura gaso]] kaj [[karbo]]. Kvankam [[agrikulturo]] kaj naturaj rimedoj enkalkulas por nur 3% kaj 5% de la MEP respektive, ili kontribuas substance al la eksportado. La plej grandaj eksportmerkatoj de Aŭstralio estas Japanio, Ĉinio, Usono, Suda Koreio, kaj Novzelando.<ref name="Year Book 2005">Australian Bureau of Statistics. [http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/94713ad445ff1425ca25682000192af2/1a79e7ae231704f8ca256f720082feb9!OpenDocument Year Book Australia 2005].</ref> Aŭstralio estas la kvara plej granda eksportanto de [[vino]], kaj la vina industrio kontribuas je $5.5 mil milionoj jare al la landa ekonomio.<ref name="wineaustralia1">{{cite news |publisher=wineaustralia |url=http://www.wineaustralia.com/australia/ |title= Wine Australia |accessdate=22a de Oktobro 2010| archiveurl=https://web.archive.org/web/20101023194405/http://www.wineaustralia.com/australia/| archivedate= 23a de Oktobro 2010 | deadurl=no}}</ref>
 
== Demografio ==
Linio 367:
 
=== Religio ===
 
Aŭstralio ne havas ŝtatan religion, kaj estas konstitucie malpermesite enkonduki devigan religion aŭ malpermesi liberan praktikadon de iu religio. Tamen la kristanismaj festoj [[pasko]] kaj [[kristnasko]] estas ŝtataj festotagoj.
 
Linio 376 ⟶ 375:
=== Lingvoj ===
{{Ĉefartikolo|Lingvoj de Aŭstralio|Aŭstralia angla}}
Kvankam Aŭstralio ne havas oficialan lingvon, la angla fariĝis la fakta nacia kaj oficiala lingvo.<ref name=language>{{citeCite web|url=http://www.immi.gov.au/media/publications/multicultural/confer/04/speech18b.htm|title=Pluralist Nations: Pluralist Language Policies?|work=1995 Global Cultural Diversity Conference Proceedings, Sydney|publisher= Department of Immigration and Citizenship |accessdate=11a de Januaro 2009}} "English has no de jure status but it is so entrenched as the common language that it is de facto the official language as well as the national language."</ref> La [[aŭstralia angla]] estas grava vario de la lingvo kun karakterizaj [[akĉento]] kaj leksiko. Ĝia literumo estas simila al tiu de [[brita angla]], kun pluraj esceptoj.<ref>{{citeCite web|url=http://www.nma.gov.au/libraries/attachments/exhibitions/vocabulary_of_australian_english/files/5471/Vocabulary%20of%20Australian%20English.pdf|title=The Vocabulary Of Australian English|last=Moore|first=Bruce|publisher=National Museum of Australia|accessdate=5 April 2010}}</ref> En 81 % de la hejmoj oni parolas nur angle.
 
Kiam en la 18-a jarcento eŭropanoj eksetlis en Aŭstralio, la 40.000 [[indiĝenaj aŭstralianoj|praloĝantoj]] parolis ĉ. 250 lingvojn en eble 500 dialektoj. En 1996, 48.200 aŭstralianoj parolis indiĝenan lingvon<ref>{{Citaĵo el la reto | url = http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.NSF/2f762f95845417aeca25706c00834efa/aadb12e0bbec2820ca2570ec001117a5!OpenDocument | titolo = Population Composition: Indigenous languages | alirdato = 2012-12-09 | dato = 1999-06-24 | jaro = 1999 | eldonisto = Australian Social Trends | lingvo = {{en}} }}</ref>. Proksimume 70 indiĝenaj lingvoj ankoraŭ estas parolataj, kelkaj nur de altaĝuloj. Nu 18 el ili estas parolataj en ĉiuj aĝogrupoj.
Linio 393 ⟶ 392:
 
=== Edukado ===
 
Lerneja edukado estas deviga en Aŭstralio kaj estas responso de la subŝtatoj kaj teritorioj. Pro tio ekzistas malsamaj reguloj, sed ĝenerale infanoj devas ĉeesti lecionojn de sia kvina al sia 16-a aĝojaro. En kelkaj subŝtatoj, ekzemple [[Okcidenta Aŭstralio]], junuloj 16/17-jaraj devas aŭ viziti lernejon aŭ partopreni en profesia lernado, ekzemple metilernado.
 
Linio 402 ⟶ 400:
Ekzistas ŝtata sistemo de profesia edukado, nomata TAFE; krome multaj profesiulaj asocioj instruas lernantojn. Proksimume 58 % de la aŭstralianoj inter 25 kaj 64 jaroj havas profesian aŭ triagradan klerecon; la parto de 49 % kun triagrada klereco estas la plej alta inter la OEKE-landoj. Ankaŭ la parto de eksterlandanoj en la studentaro estas la plej alta en OEKE.
 
== Politiko ==
[[Dosiero:NewParliamentHouseInCanberra.jpg|thumbeta|250px|<center>la nova parlamentejo en [[Kanbero]].]]
La [[ŝtatestro]] estas la brita reĝino [[Elizabeto la 2-a (Britio)|Elizabeto la 2-a]] (ekde [[1952]]), kiu en la lando estas reprezentata de General-guberniestro. La leĝdona organismo estas duĉambra parlamento (224 membroj). La ĉefurbo estas [[Kanbero]] (331 mil).
 
Linio 443 ⟶ 441:
Dumtempe la vizito de Pollen fruktiĝis, li trovis Esperantistojn en Melburno (G. Gordon, J. G. Pyke k. a.), en Sydney (G. Collindridge, E. Pryke) kaj en Novzelando. Bonaj kluboj stariĝis. En 1911 okazis la unua E kongreso en A. en Adelaide. La organizantoj plenigis la liston de "subtenantoj" kun nomoj de 4 minis-troj kaj 24 gravuloj alispecaj, sed dubinde estas, ĉu iu el ili krom min-istro de edukado, Conybeer, rigardis la aferon serioza. La ministro celis diri kelkajn vortojn E-e ĉe iu festeno, kiuj sufiĉe ridigis la aŭdantaron kaj eble bone impresis la publikon pri la facileco de E. La kongreso sukcesis, sed la organizantoj lasis ŝuldojn nepag-itajn, kiuj fuŝis la reklamon por la E--istoj en Adelaide kaj lasis al ili ĝin pa-gi. Estis kelkaj jaroj antaŭ ol la perdo pagiĝis sub gvido de Waterman. La kongreso kuraĝigis la s-anojn en aliaj urboj. Plivigliĝo. Eĥoj de la idista afero trapasis sen tro multe da malu-tilo, sed ĉiam estis unu-du personoj, kiuj uzis la "preson" por malfunkci-igi la radojn.
 
Melbourne eble prenas la laŭrojn kiel la plej forta E centro en A. M. E Society estis forte starigita, sed ĝi ne daŭris sen interna disputo. W. L. Edmanstone eksiĝis kaj en alia strato starigis M. Komercan Klubon E-an, kiu laboris por E tra la militegaj jaroj. Edmanstone mem foriris al Velingtono ([[Novzelando]]) kaj tie star-igis alian klubon kaj daŭris fari multon ĝis la nuntempo. La komercan grupon gvidis Smart, poste L. E Thomson, kun helpo de multe el la malnovaj anoj de la pliaĝa M. Societo. Sed en 1920 okazis alia interna disputo inter la M-anoj kaj W. J. Drummond starigis la M. E Klubon: prez. estis Pyke kaj sekr. R. R. Rawson. La komerca klubo eksiĝis kaj ĝiaj anoj iris al la nova grupo. Ambaŭ kluboj funkcias ĝis hodiaŭ kaj krome grupoj en kelkaj antaŭurboj: Coburg, Surrey Hitls ktp. En Sydney L. E. Pfahl estis kaj estas la konstanta kolono de la movado. La floranta periodo de la S. Societo okazis, kiam d-ro F. Wil-liams translokiĝis el Melbourne kaj vigle organizis publikajn paroladojn antaŭ la homamasoj, kiuj kolektiĝas ĉiudimanĉe en la Sydney-Domain-Parko; ankaŭ Awayl kaj V. Rutland faris sian parton. Tiamaniere miloj da homoj aŭdis pri E kaj ricevis presaĵon pri ĝi. En Brisbane ne-granda, sed bone starigita grupo delonge funkcias, nun sub la gvido de M. Hyde. En Adelaide W. L. Wa-terman daŭras labori por la loka grupo kaj en Perth prezidas Byatt, kiu estas ankaŭ prez. de la landa organizo AEA.
 
Oficiala subteno? Kelkaj ministroj parolis favore, sed ne faris pluon. Ministro de edukado Davies en 1932 en Novsudkimrujo promesis starigi Eksperimenton laŭ la Eccles-plano en iu lernejo de Sidnejo, sed ĝis nun la direktoro de la edukado, Thomas, sukcesis flankenirigi la dez-iron. Inter la universitataj homoj post nedaŭra subteno de Naylor alportis fortan kaj longedaŭran helpon Mere-dith Atkinson, prof. de ekonomio ĉe M. Univ., kiu poste eksiĝis el la Uni-versitato kaj dum kelkaj jaroj (ĝis sia morto) donis senavare lokon por E en sia gazeto Stead's Review. Gravan sukceson signifas la E-aj kaj por E-aj paroladoj de R. R. Rawsor el la Radio Stacio en Melbourne, unufoje dum ĉiu monato dum kelkaj jaroj.
Linio 451 ⟶ 449:
}}
 
== Bildaro ==
<gallery>
Dosiero:Australia satellite plane.jpg|satelita bildo de Aŭstralio
Linio 486 ⟶ 484:
* title: "BOOMERANG COLLECTION ", éditions du Pécari, author: Serge d'Ignazio : ©2004 - http://www.atlantica.fr ISBN 2-912848-35-0 (version française) - ISBN 2-912848-41-5 (english version)
 
{{projektojProjektoj|commonscat=Australia}}
{{portaloPortalo Aŭstralio}}
 
== Eksteraj ligiloj ==
Linio 498 ⟶ 496:
{{Komunumo de Nacioj}}
 
{{havendaHavenda artikolo|Aŭstralio}}
{{Tradukita|en|Australia|54306507}}
{{Bibliotekoj}}
 
[[Kategorio:Aŭstralio]]