Kiel registrite je 23:07, 25 jun. 2019 redakti Alzinous (diskuto \| kontribuoj) Mempatrolatoj, Patrolantoj 2 587 redaktoj →‎Eksteraj ligiloj ← Iru al antaŭa ŝanĝo		Kiel registrite je 16:27, 9 sep. 2019 redakti malfari LiMrBot (diskuto \| kontribuoj) Mempatrolatoj, Robotoj, Administrantoj 682 745 redaktoj esperantigita ŝablono (Dosiero), esperantigita parametro, formatigo de titoloj, +Bibliotekoj, kosmetikaj ŝanĝoj Iru al sekvanta ŝanĝo →
Linio 1: {{~~polurinda~~Polurinda}} {{Taksonomio Linio 31: ''[[Cephalocarida]]'' – hufumsalikokoj ''[[Maxillopoda]]'' - ''[[Cirripedia]]'', [[kopepodo]]j, [[arguledo]]j ''[[Ostracoda]]'' – [[Malakostrakoj]] ''Malacostraca'' - [[omaro]]j, [[kankro]]j, [[salikoko]]j \|vikispecio = \|komunejo = }} '''Artropodoj''' aŭ '''artikpieduloj''',<ref>La [[N.B.N.]]-nomo estas Abelfilumanoj</ref> (science: ''Arthropoda''; el la greka ''αρθρόποδα'' [arthropoda], ''arthro-'', artiko + ''podos'', piedo) estas subaro de la [[Duflankulo\|duflankuloj]], kun taksonomia kategorio de filumo. Ili ne havas [[Spino\|spinon]], kaj havas ĝenerale malmolan ŝelon. Nome temas pri [[Senvertebruloj\|senvertebraj]] [[Animalo\|animaloj]] kiu havas [[Eksoskeleto\|eksoskeleton]] (ekstera [[skeleto]]), segmentan korpon, kaj artiklitajn [[Membro (anatomio)\|membrojn]] (parigitaj membroj). La filumo estas dividita en 5 subfilumoj: [[Chelicerata\|keliceratoj]], [[heksapodoj]], [[krustacoj]], [[Miriapodo\|miriapodoj]] kaj † [[trilobuloj]], kiuj inkluzivas proksimume 1,257,040 [[Specio\|speciojn]].<ref name=":02">{{citaĵo el la reto\|url=http://www.catalogueoflife.org/annual-checklist/2019/browse/tree?571721e6853d9ff0c8c130c71d69c92d\|titolo=Catalogue of Life\|titolo-aldono=2019 Annual Checklist : Taxonomic tree\|alirdato=2019-06-22\|jaro=2019\|formato=HTML\|eldoninto=ITIS\|lingvo=en\|arkivurl=https://web.archive.org/web/20190622222730/http://www.catalogueoflife.org/annual-checklist/2019/browse/tree?571721e6853d9ff0c8c130c71d69c92d\|arkivdato=2019-06-22}}</ref> Artropodoj estas karakterizitaj per siaj artiklitaj membroj kaj [[kutiklo]] farita el [[kitino]], ofte mineraligita per [[kalcia karbonato]]. La artropoda korpoformo konsistas el segmentoj, kiu havas po paron de [[Membro (anatomio)\|membroj]]. La rigida kutiklo malhelpas kreskon, kaj tiele artropodoj anstataŭas ĝin periode pere de [[mudo]]. Ties adaptablo permesis al ili iĝi la plej speci-riĉaj membroj de ĉiuj speicaroj en plej medioj. Ili havas ĉirkaŭ milionon da priskribitaj specioj, kio faras ĝin pli ol 80% el ĉiuj priskribitaj vivantaj bestospecioj, kelkaj el kiuj, malkiel plej animaloj, estas tre sukcesaj eĉ en sekegaj medioj. Linio 49: == Etimologio == La vorto ''artropodo'' derivas el la [[Greka lingvo\|greka]] {{lang\|el\|[[wikt:ἄρθρον\|ἄρθρον]]}} ''{{lang\|el\|árthron}}'', "[[artiko]]", kaj {{lang\|el\|[[wikt:πούς\|πούς]]}} ''pous'' ([[genitivo\|gen.]] ''podos''), t.e. "piedo" aŭ "[[kuro]]", kio kune signifas "artikita kruro".<ref name=OnlineEtDict>{{~~cite~~Cite web\|title=Arthropoda\|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=Arthropoda&allowed_in_frame=0\|publisher= Online Etymology Dictionary }}</ref> == Priskribo == Linio 61: === Segmentado === [[Dosiero:HemimerusHanseni.jpg\|eta\|100px\|Segmentoj kaj ''tagmata'' de artropodo.<ref> Ruppert, Fox & Barnes (2004), pp. 518–522</ref> Klare videblas kapo, torako kaj abdomeno.]] La [[embrio]]j de ĉiuj artropodoj estas segmentataj, konstruite el serio de ripetitaj moduloj. La [[Plej ĵusa komuna praulo\|lasta komuna praulo]] de vivantaj artropodoj probable konsistis el serio de nediferencataj segmentoj, el kiuj ĉiuj kun paro de apendicoj kiuj funkcias kiel membroj. Tamen, ĉiuj konataj vivantaj kaj fosiliaj artropodoj havas grupigitajn segmentojn en [[Tagmo (biologio)\|tagmoj]] en kiuj segmentoj kaj ties membroj estas specializitaj en variaj vojoj.<ref name="RuppertFoxBarnes2004P518" /> La tri-parta aspekto de multaj [[insekto]]-korpoj kaj la du-parta aspekto de [[araneo]]j estas rezulto de tiu grupigo;<ref name="WonderfulLifeP102To106">[[#refGould\|Gould (1990)]], pp. 102–106</ref> fakte ne estas eksteraj signoj de segmentado en [[akaroj]].<ref name="RuppertFoxBarnes2004P518" /> Artropodoj havas ankaŭ du korpelementojn kiuj ne estas parto de tiu serie ripetita modelo de segmentoj, nome ''prostomium'' ĉe la fronto, antaŭ la buŝo, kaj ''telson'' malantaŭe, fakte malantaŭ la [[anuso]]. La okuloj estas muntitaj sur la ''prostomium''.<ref name="RuppertFoxBarnes2004P518" /> Origine ŝajnas ke ĉiu apendico kiu havas segmentojn havas du separatajn parojn de membroj; kaj supra kaj malsupra paro. Tiuj poste fuziiĝis en unusola paro de dubranĉaj apendizoj, el kiuj la supra branĉo agadas kiel [[branko]] dum la malsupra branĉo estas uzata por translokigo.<ref>{{~~cite~~Cite web\|url=http://news.yale.edu/2015/03/11/giant-sea-creature-hints-early-arthropod-evolution\|title=Giant sea creature hints at early arthropod evolution\|publisher=}}</ref> Ĉe kelkaj segmentoj de ĉiuj konataj artropodoj la apendizoj estis modifitaj, por ekzemplo por formi brankojn, buŝo-partojn, [[Anteno (biologio)\|antenojn]] por kolekti informaron,<ref name="WonderfulLifeP102To106" /> aŭ ungojn por kaptado;<ref>{{citation \|author1=Shubin, N. \|author2=Tabin, C. \|author3=Carroll, S. \|last-author-amp=yes \|chapter=Fossils, Genes and the Evolution of Animal Limbs \|title=Shaking the Tree: Readings from Nature in the History of Life \|editor=Gee, H. \|publisher=University of Chicago Press \|year=2000 \|isbn=0-226-28497-2 \|page=110 \|url=https://books.google.com/?id=M6yF0pU4eCsC&pg=PA110&dq=arthropod+diversity}}</ref> artropodoj estas "kvazaŭ [[Svisa tranĉilo\|svisarmeaj tranĉiloj]], ĉiu ekuipita per unika aro de specializitaj iloj."<ref name="RuppertFoxBarnes2004P518" /> Ĉe multaj artropodoj, apendicoj vanuis el kelkaj regionoj de la korpo, kaj estas partikulare ofta ĉe abdomenaj apendicoj ke ili estas malaperintaj aŭ tre modifitaj.<ref name="RuppertFoxBarnes2004P518" /> La plej rimarkinda specializiĝo de segmentoj estas en la kapo. La kvar ĉefaj grupoj de artropodoj – nome [[Chelicerata\|kelikeruloj]] (inkludas [[araneo]]jn kaj [[skorpio]]jn), [[Krustacoj\|krustuloj]] ([[salikoko]]j, [[omaro]]j, [[krabo]]j, ktp.), [[traĥeuloj]] (artropodoj kiuj spiras tra kanaloj en siaj korpoj; inklude [[insektoj]]n kaj [[miriapodoj]]n), kaj la formortintaj [[trilobito]]j – havas kapojn formitaj de variaj kombinoj de segmentoj, kun apendicoj kiuj estas perditaj aŭ specializitaj laŭ diversaj vojoj.<ref name="RuppertFoxBarnes2004P518" /> Aldone kelkaj formortintaj artropodoj, kiaj ''Marrella'', apartenas al neniu el tiuj grupoj, ĉar ties kapoj estas formataj de siaj propraj partikularaj kombinoj de segmentoj kaj specializitaj apendicoj.<ref name="Whittington1971Marrella">{{citation \|last=Whittington \|first=H. B. \|title=Redescription of ''Marrella splendens'' (Trilobitoidea) from the Burgess Shale, Middle Cambrian, British Columbia \|journal=Geological Survey of Canada Bulletin \|volume=209 \|pages=1–24 \|year=1971}} Resume en [[#refGould\|Gould (1990)]], pp. 107–121.</ref> Prilabori la evoluciajn stadiojn laŭ kiuj ĉiuj tiuj diversaj kombinoj povus esti aperintaj estas tiom malfacile ke oni konis delonge kiel "la [[artropodkapa problemo]]".<ref>{{citation\| author=Budd, G. E. \|date=16 May 2002 \|title=A palaeontological solution to the arthropod head problem\| journal=[[Nature (gazeto)\|Nature]] \|volume=417 \|issue=6886 \|pages=271–275 \|url=http://www.nature.com/nature/journal/v417/n6886/full/417271a.html \|doi=10.1038/417271a \|pmid=12015599\|bibcode=2002Natur.417..271B }}</ref> En 1960 R. E. Snodgrass eĉ montris deziron ke ĝi ne estu solvita, ĉar klopodi prilabori solvojn estis multe pli amuza.<ref>"It would be too bad if the question of head segmentation ever should be finally settled; it has been for so long such fertile ground for theorizing that arthropodists would miss it as a field for mental exercise."{{citation \|author=Snodgrass, R. E. \|year=1960 \|title=Facts and theories concerning the insect head \|journal=Smithsonian Miscellaneous Collections \|volume=142 \|pages=1–61}}</ref> === Eksoskeleto === [[~~File~~Dosiero:Dragonfly-nymph-exoskeleton.jpg\|~~thumb~~eta\|Abandonita [[eksoskeleto]] de [[nimfo]] de [[libelo]]]] Artropodaj [[eksoskeleto]]j estas formataj de kutiklo, ne-ĉela materialo sekreciata de la epidermo.<ref> Ruppert, Fox & Barnes (2004), pp. 518–522</ref> Ties kutikloj varis en la detaloj de ties strukturo, sed ĝenerale konsistas el tri ĉefaj tavoloj: nome epikutiklo, fajna ekstera [[vakso\|vakseca]] mantelo kiu defendas kontraŭ malsekeco la aliajn tavolojn kaj havigas krome iom da protekto; la eksokutiklo, kiu konsistas el [[ĥitino]] kaj kemie plifortigitaj [[proteino]]j; kaj la endokutiklo, kiu konsistas el ĥitino kaj nefortigitaj proteinoj. La eksokutiklo kaj endokutiklo kune estas konataj kiel prokutiklo.<ref> Wainwright, S. A.; Biggs, W. D. & Gosline, J. M. (1982), Mechanical Design in Organisms, Princeton University Press, pp. 162–163, ISBN 0-691-08308-8</ref> Ĉiu korposegmento kaj membroparto estas enskatoligita en fortigita kutiklo. la kuniĝoj inter korposegmentoj kaj inter membropartoj estas kovritaj de fleksebla kutiklo.<ref> Ruppert, Fox & Barnes (2004), pp. 518–522</ref> Linio 81: Kvankam ĉiuj artropodoj uzas muskolojn ligitajn al la interno de eksoskeleto por fleksi siajn membrojn, kelkaj ankoraŭ uzas hidraŭlikan premon por etendi ilin, nome sistemo heredita el ties pra-artropodaj prauloj;<ref> Barnes, R. S. K.; Calow, P.; Olive, P.; Golding, D. & Spicer, J. (2001), "Invertebrates with Legs: the Arthropods and Similar Groups", The Invertebrates: A Synthesis, Blackwell Publishing, p. 168, ISBN 0-632-04761-5 [https://books.google.es/books?id=TBMsbe9efPgC&pg=PA168&dq=arthropod+hydraulic&redir_esc=y&hl=es] Alirita la 23an de Majo 2017.</ref> por ekzemplo, ĉiuj araneoj etendas siajn krurojn hidraŭlike kaj povas generi premojn de ĝis ok fojoj ties ripoza nivelo.<ref> Parry, D. A. & Brown, R. H. J. (1959), "The hydraulic mechanism of the spider leg" (PDF), Journal of Experimental Biology, 36 (2): 423–433 [http://jeb.biologists.org/content/jexbio/36/2/423.full.pdf] Alirita la 23an de Majo 2017.</ref> === Mudo === [[~~File~~Dosiero:Cicada climbing out of its exoskeleton while attached to tree.jpg\|~~thumb~~eta\|[[Cikado]] forgrimpante el sia eksoskeleto ankoraŭ ligita al la arbo.]] La eksoskeleto ne povas etendiĝi kaj tiele limigas kreskon. Artropodoj tiele anstataŭas sian eksoskeleton pere de mudo, aŭ forigo de la malnova eksoskeleto post kresko de nova skeleto kiu ne estas ankoraŭ plifortigita. Mudocikloj povas okazi flue preskaŭ kontinue ĝis la artropodo atingas plenan grandon.<ref name="RuppertFoxBarnes2004P523To524">[[#refRuppert\|Ruppert, Fox & Barnes (2004)]], pp. 523–524</ref> Linio 89: Ĉar artropodoj estas neprotektitaj kaj preskaŭ senmovigitaj ĝis la nova kutiklo estas plifortigita, ili estas en danĝero ĉar povas esti kaptitaj en la malnova kutiklo kaj povas esti atakita de predantoj. Mudo povas esti tialo de 80 al 90% de ĉiuj mortoj de artropodoj.<ref name="RuppertFoxBarnes2004P523To524" /> === Internaj organoj === Artropodaj korpoj estas segmentataj ankaŭ interne, kaj la nerva, muskola, cirkula, kaj ekskreta sistemoj havas ripetajn komponantojn.<ref name="RuppertFoxBarnes2004P518" /> Artropodoj venas el stirpo de animaloj kiuj havas ''celomon'', nome membran-linia kavaĵo inter la ventro kaj la korpomuro kiu protektas la internajn organojn. La fortaj, segmentataj membroj de artropodoj nuligas la neceson de unu el la ĉefaj praaj funkcioj de la celomo, kiel hidrostata skeleto, kiun la muskoloj premas por ŝanĝi la formon de la animalo kaj tiele ebligi ĝin moviĝi. El tio la celomo de la artropodo estas limigita al malgrandaj areoj ĉirkaŭ la reprodukta kaj ekskreta sistemoj. Ties loko estas tre okupita de hemocelo, nome kavaĵo kiu etendas plej el la longo de la korpo kaj tra kiu la [[sango]] fluas.<ref name="RuppertFoxBarnes2004P527To528">[[#refRuppert\|Ruppert, Fox & Barnes (2004)]], pp. 527–528</ref> Linio 106: ==== Vidkapablo ==== La rigidaj [[kutiklo]]j de artropodoj forblokigus informaron pri la ekstera mondo, escepte ke ili estas penetrataj de multaj sensiloj aŭ konektiloj el sensiloj al la nervosistemo. Fakte, artropodoj havas modifitajn kutiklojn en prilaboritaj radioj de sensiloj. Variaj tuŝosensiloj, ĉefe [[ĥeto]]j, rilatas al diferencaj niveloj de forto, el forta kontakto al tre malfortaj aerfluoj. Kemiaj sensiloj havigas ekvivalentojn de [[gusto]] kaj [[flaro]], ofte pere de ĥetoj. Premosensiloj ofte havas la formon de membranoj kiuj funkcias kiel [[miringo]]j, sed estas konektitaj rekte al nervoj pli ol al la orelostetoj. La [[Anteno (biologio)\|antenoj]] de plej heksapodoj inkludas sensilarojn kiuj monitoras [[humideco]]n, humidecon kaj temperaturon.<ref name="RuppertFoxBarnes2004P532To537">[[#refRuppert\|Ruppert, Fox & Barnes (2004)]], pp. 532–537</ref> <!--[[~~File~~Dosiero:Wasp ocelli.JPG\|240px\|~~thumb~~eta\|~~right~~dekstra\|Kapo de [[vespo]] kun tri ''ocelli'' (centre), kaj [[komponita okulo\|komponitaj okuloj]] dekstre kaj dekstre.]]--> [[~~File~~Dosiero:A garden spider in Chennai.JPG\|~~thumb~~eta\|dekstre\|[[Saltaraneo]] vidita en [[Ĉenajo]].]] Plej artropodoj havas kompleksajn vidsistemojn kiuj inkludas unu aŭ pli ofte ambaŭ el [[komponita okulo\|komponitaj okuloj]] kaj simplajn pigmentotasajn [[okulo]]jn ("okuletoj"). Plej ofte ''ocelli'' estas kapablaj nur detekti la direkton el kiu venas la lumo, uzante la ombron ĉe la tasomuroj. Tamen, la okuloj de [[araneo]]j estas pigmentotasaj ''ocelli'' kiuj estas kapablaj formi bildojn,<ref name="RuppertFoxBarnes2004P532To537" /> kaj tiuj de [[saltaraneoj]] povas turniĝi por kapti predon.<ref>[[#refRuppert\|Ruppert, Fox & Barnes (2004)]], pp. 578–580</ref> Komponitaj okuloj konsistas el dekkvin al kelkaj miloj da sendependaj ''ommatidia'', kolonoj kiuj estas kutime [[Seslatero\|seslateraj]] en [[Sekco\|krucosekco]]. Ĉiu ''ommatidium'' estas sendependa sensilo, kun siaj propraj lum-sensivaj ĉeloj kaj ofte kun siaj propraj [[Kristalino\|okullensoj]] kaj [[korneo]]j.<ref name="RuppertFoxBarnes2004P532To537" /> Komponitaj okuloj havas ampleksan vidkampon, kaj povas detekti rapidajn movojn kaj foje la [[Polarizado\|lumpolarizadon]].<ref>{{citation \| url = http://www.suss-microoptics.com/downloads/Publications/Miniaturized_Imaging_Systems.pdf \| format=PDF \|doi=10.1016/S0167-9317(03)00102-3 \|title=Miniaturized imaging systems \|author1=Völkel, R. \|author2=Eisner, M. \|author3=Weible, K. J. \|last-author-amp=yes \|journal= Microelectronic Engineering \| volume = 67–68 \|pages=461–472 \|date=Junio 2003 }}</ref> Aliflanke, la relativa grando de ''ommatidia'' faras la bildojn iom fuŝaj, kaj komponitaj okuloj estas pli mallongaj - kompare kun tiuj de birdoj kaj mamuloj – kvankam tiu ne estas akra malavantaĝo, ĉar objektoj kaj okazoj ene de 20 centimetroj estas plej gravaj por plej artropodoj.<ref name="RuppertFoxBarnes2004P532To537" /> Kelkaj artropodoj havas koloran vidkapablon, kaj tiu de kelkaj insektoj estis studita detale; por ekzemplo, la ''ommatidia'' de [[abelo]]j enhavas ricevilojn por kaj verda kaj [[Ultraviola radiado\|ultraviola]].<ref name="RuppertFoxBarnes2004P532To537" /> Linio 121: La [[propriocepto]]j de artropodoj, nome sensiloj kiuj informas pri la forto plenumita de muskoloj kaj pri la grado kliniĝi en la korpo kaj artikloj, estas bone komprenitaj. Tamen oni scias malmulte pri kiujn aliajn internajn sensilojn artropodoj povas havi.<ref name="RuppertFoxBarnes2004P532To537" /> ==== Flarkapablo ==== [[~~File~~Dosiero:Drosophila residua head.jpg\|~~thumb~~eta\|Flanka vido de kapo montranta karakterajn harbridojn super la okulo.]] '''Insekta flarkapablo''' referencas al la funkcio de kemiaj riceviloj kiuj ebligas [[insekto]]jn por detekti kaj identigi volatilajn komponaĵojn por [[manĝado]], predevito, trovado de partneroj por [[pariĝado]] (pere de [[feromono]]j) kaj lokigo de habitatoj por [[Ovonaskulo\|ovodemetado]].<ref name=":0">{{Cite journal\|last=Carraher\|first=Colm\|last2=Dalziel\|first2=Julie\|last3=Jordan\|first3=Melissa D.\|last4=Christie\|first4=David L.\|last5=Newcomb\|first5=Richard D.\|last6=Kralicek\|first6=Andrew V.\|title=Towards an understanding of the structural basis for insect olfaction by odorant receptors\|journal=Insect Biochemistry and Molecular Biology\|volume=66\|pages=31–41\|doi=10.1016/j.ibmb.2015.09.010}}</ref> Tiele, ĝi estas la plej grava senso por insektoj.<ref name=":0" /> Plej gravaj insektokondutoj devas esti tempigitaj perfekte kio estas dependa el tio kion ili flaras kaj el kiam ili flaras ĝin.<ref name=":1">{{Cite journal\|last=Gadenne\|first=Christophe\|last2=Barrozo\|first2=Romina B.\|last3=Anton\|first3=Sylvia\|year=2016\|title=Plasticity in Insect Olfaction: To Smell or Not to Smell?\|journal=The Annual Review of Entomology\|volume=61\|pages=317–333\|doi=10.1146/annurev-ento-010715-023523}}</ref> Por ekzemplo flarado estas esenca por ĉasado ĉe multaj specioj de [[vespo]]j, inklude ''Polybia sericea''. Linio 130: == Klasiga skemo == ______ [[Heksapodoj]] ([[insekto]]j, [[dipluro]]j, [[proturo]]j, [[kolembolo]]j) _________/ Linio 157 ⟶ 156: == Referencoj == {{~~referencoj~~Referencoj\|2}} == Literaturo == Linio 167 ⟶ 166: == Eksteraj ligiloj == {{~~projektoj~~Projektoj}} {{Portalo\|Biologio\|Zoologio}} * {{citaĵo el la reto \|url= https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=82696#null\|titolo= ITIS Standard Report Page: Arthropoda\|alirdato= 2019-06-25\|eldoninto= Integralita Taxonomic Informo Sistemo\|formato= HTML\|lingvo= en}} * {{citaĵo el la reto \|url= http://www.peripatus.gen.nz/Taxa/Arthropoda/Index.html\|titolo= Arthropoda\|alirdato= 2019-06-25 \|kunaŭtoroj= Campbell, Reece kaj Mitchell\|dato= 1999\|formato= HTML\|eldoninto= Peripatus Home Page\|lingvo= en\|arkivurl= https://web.archive.org/web/20160730155551/http://www.peripatus.gen.nz/Taxa/Arthropoda/Index.html\|arkivdato= 2016-07-30}} Linio 176 ⟶ 175: * {{citaĵo el la reto \|url= http://www.zin.ru/BioDiv/animalsm.asp?LATNAM=Arthropoda&DESCR=descrg\|titolo= Arthropoda\|alirdato= 2019-06-25\|formato= HTML\|lingvo= ru\|arkivurl= https://web.archive.org/web/20181117022137/http://www.zin.ru/BioDiv/animalsm.asp?LATNAM=Arthropoda&DESCR=descrg\|arkivdato= 2018-11-17}} * {{Tradukita\|lingvo= en \|artikolo=Arthropod\|revizio=720719842}} {{~~havenda~~Havenda artikolo\|Artropodoj}} {{Bibliotekoj}} [[Kategorio:Artropodoj\| ]]

Artropodoj: Malsamoj inter versioj