Kiel registrite je 18:14, 30 apr. 2019 redakti Ngulu123 (diskuto \| kontribuoj) 2 redaktoj Naruhito 2019. Etikedoj: Poŝtelefona redakto Redakto de poŝaparata retejo ← Iru al antaŭa ŝanĝo		Kiel registrite je 16:43, 9 sep. 2019 redakti malfari LiMrBot (diskuto \| kontribuoj) Mempatrolatoj, Robotoj, Administrantoj 682 745 redaktoj esperantigita parametro, formatigo de titoloj, +Bibliotekoj, multaj kosmetikaj ŝanĝoj Iru al sekvanta ŝanĝo →
Linio 30: \|de kiu = \|esperanto-asocio = [[Japana Esperanto-Instituto]] \|MEP = 4 309 500 milionoj da [[usona dolaro\|$]] \|MEP jaro = 2010 \|MEP pokapa = 33 804 [[usona dolaro\|$]] Linio 57: == Datumoj == * Landkodo : .JP * E-nomo: Japanio * Naciaj nomoj : 日本 [nihon/nippon] (japane), 大和 [jamato] ("japane" en antikva epoko) * Areo: 377 915 km² Linio 78: En Japanio estas 99,4% japana, 0,6% aliaj (precipe korea) * [[Religio]]: 16% [[budhismo]], 2% [[ŝintoismo]], 0,7% [[kristanismo]] * [[Lingvo]]: la [[Japana lingvo\|japana]] (efektive oficiala), la [[Korea lingvo\|korea]] (korea-japanoj uzas), Linio 98: === Ekonomio === [[Dosiero:GoEnDamaScan.jpg\|eta\|dekstra\|5-ena monero.]] '''Eno''' (Japane: 円, ''en'') estas la [[valuto]] aŭ mon-unuo uzata en Japanio. Ĝi estis ([[2006]]) la kvara plej vaste uzata [[rezerva valuto]] post [[usona dolaro]], [[eŭro]] kaj [[brita pundo]] kaj nun estas la tria plej uzata valuto en la deviz-merkato post la usona dolaro kaj la eŭro.<ref>{{~~cite~~Cite web\|title=Foreign exchange turnover in April 2013: preliminary global results\|url=http://www.bis.org/publ/rpfx13fx.pdf\|publisher=Bank for International Settlements\|accessdate=7a de Februaro, 2015}}</ref> Laŭ la normo [[ISO 4217]] ĝiaj kodoj estas <code>JPY</code> kaj <code>392</code>. En la 1970-aj jaroj, la japanaj registaro kaj negocistoj ege priokupiĝis pro la fakto ke plialtiĝo de la valoro de la eno damaĝu eksportokreskon farante la japanajn produktojn malpli konkurencaj kaj tio damaĝu ankaŭ la industrian bazon. La registaro tiele plue intervenis forte en la eksterlanda kurzomerkato (aĉetante aŭ vendante dolarojn), eĉ post la decido de 1973 por permesi ke la eno flosadu. Linio 108: Multaj japanaj entreprenoj kiel [[Suzuki]], [[Honda]], [[Toyota]], [[Mitsubishi]], [[Nissan]], [[Canon]], [[Sony]], [[Toshiba]], Fujitsu, [[Nintendo]], Hitachi, Fujifilm kaj aliaj, estas inter la ĉefaj de la mondo, ĉefe en produktado de vehikloj kaj teknologio. ==== Ekonomiaj datumoj ==== 711 Gd (1998) * por kapo: 5,62 kd (1998) Linio 117: == Regionoj == [[Dosiero:Regionen japans.png\|eta\|[[Hokkaidō]] (ruĝa), [[Tōhoku]] (malhelverda), [[Kantō]] (blua), [[Ĉubu\|Ĉūbu]] (bruna), [[Kinki]] aŭ [[Kansai]] (verdblua), [[Ĉugoku\|Ĉūgoku]] (verda), [[Ŝikoku]] (rozkolora), [[Kiuŝuo\|Kjūŝū]] (flava), [[Okinavo\|Okinava]] (aparte dekstre)]] {{~~ĉefartikolo~~Ĉefartikolo\|Japanaj regionoj}} Japanio estas dividita en 8 aŭ 9 regionoj, depende ĉu la regiono [[Okinavo]] estas nombrita aparte aŭ inkludita en la regionono [[Kiuŝuo]]. Linio 131: === Urboj === {{~~ĉefartikolo~~Ĉefartikolo\|Listo de urboj de Japanio}} Jen listo de la ĉefaj urboj de Japanio (vidu ankaŭ la artikolon pri [[specialaj kvartaloj]]): Linio 153: == Historio == {{~~ĉefartikolo~~Ĉefartikolo\|Historio de Japanio}} ; [[Ĵomon-epoko]]: En la jaroj 10.000 a.K. ĝis ĉirkaŭ 300 a.K. migrantoj, verŝajne el centra [[Azio]], [[Siberio]] kaj el la suda [[Pacifiko]] enmigris en la areon de la nuna Japanio. Linio 168: ; [[Taiŝo-epoko]] (Taiŝoo, 1912–1926): En la [[unua mondmilito]] Japanio staris je la flanko de la [[triopa Entento]] kaj transprenis post fino de la milito germanajn teritoriojn. La Taiŝo-epoko estis karakterizita de kultura dinamiko kaj ekonomia kresko. Demokrataj eksperimentoj fiaskis fine pro nestabileco kaj la militistaro transprenis la kontrolon. [[Dosiero:Mukden 1931 japan shenyang.jpg\|eta\|maldekstra\|Japanoj invadas [[Shenyang]] 1931]] ; [[Ŝoŭa-epoko]] 1e (Ŝoŭa, 1926–1945): En 1931 Japanio okupis la nordorienton de Ĉinio kaj fondis en 1932 la sendependan ŝtaton [[Manĉukuo]] ([[Manĉurio]]). En 1937 Japanio konkeris aliajn teritoriojn de Ĉinio. Helpe de [[Siamo]] Japanio forpelis la eŭropan koloniismon el sudorienta Azio, por krei propran koloniaron. Pro reago de [[Usono]], Japanio eniris la [[dua mondmilito\|duan mondmiliton]] kaj atakis ĉe [[Pearl Harbor]] sur [[Havajo]]. Okazis multaj [[Japanaj militkrimoj\|militkrimoj]], kiel [[komfortulinoj\|deviga prostituo]], la [[masakro de Nankingo]] kaj homoj eksperimentoj fare de la [[Unuo 731]]. {{Ĉefartikolo\|Konferenco de Kairo}} [[Dosiero:Cairo conference.jpg\|~~thumb~~eta\|250px\|dekstre\|[[Ĉiang Kai-ŝek]], [[Franklin Roosevelt]] kaj [[Winston Churchill]] en la konferenco de Kairo, la 25an de novembro 1943.]] La '''Konferenco de Kairo''' (nomita ankaŭ "SEXTANT") okazis en la egipta ĉefurbo [[Kairo]] de la 22a al la 26a de novembro [[1943]]. En tiu oni difinis la aliancan sintenon kontraǔ Japanio dum la [[Dua Mondmilito]] kaj oni faris decidojn pri la estonteco de [[Azio]] en la postmilito. Al tiu kunsido alvenis la prezidento [[Franklin Roosevelt]] de la konto de Usono, la ĉefministro [[Winston Churchill]] de la konto de [[Unuiĝinta Reĝlando]], kaj [[Ĉiang Kai-ŝek]] de la konto de la [[Respubliko Ĉinio (1912-1949)\|Respubliko Ĉinio]]. Linio 186: == Religioj == {{Ĉefartikolo\|Religio en Japanio}} [[Dosiero:Kagamimochi gorgeous version.jpg\|200px\|~~right~~dekstra\|eta]] La tradiciaj religioj de Japanio estas [[budhismo]], [[ŝintoismo]], kaj [[konfuceismo]], ankaŭ se estas dubinde ĉu la lasta el tiuj laŭ okcidentaj normoj estas efektiva religio aŭ simple filozofio. Budhismo kaj konfuceismo estis alportitaj el [[Ĉinio]], dum ŝintoismo estas la nura religo kiu naskiĝis en Japanio mem. En la periodo ''Meiĝi'' kiu daŭris ĝis la dua mond-milito ŝintoismo estis konsiderata la ŝtata religio kaj fariĝis simbolo de forta naciismo.[[Japana budhismo]] estas la budhismo praktikita en Japanio ekde ĝia oficiala enkonduko en la jaro 552 K.E. laŭ la Nihon Shoki de Baekje, Koreio de bikŝuoj. Budhismo havis gravan influon ĉe la disvolviĝo de la japana societo kaj daŭras kiel influa aspekto de la kulturo ĝis hodiaŭ. Linio 201: == Kulturo == {{Ĉefartikolo\|Kulturo de Japanio}} [[Dosiero:Byodo-in Uji05bs2640.jpg\|~~thumb~~eta\|300px\|Japana [[ĝardeno]] de Byōdō-in, en [[Uĝi]], [[Gubernio Kioto\|Kioto]], kompletigita en [[1153]], deklarita [[Monda heredaĵo de Unesko]].]] La [[kulturo]] de Japanio estas la rezulto de historia procezo kiu startis pere de migraj tajdoj devenaj el [[Azio\|la azia kontinento]] kaj el insuloj de la [[Pacifika Oceano]], sekvita de forta kultura influo devena el [[Ĉinio]]. Poste, la [[Ŝoguno\|Tokugaŭa Ŝoguno]] trudis meze de la 17-a jarcento longan periodon de izoligo aparte de la cetero de la mondo (''sakoku'') kiu pluis ĝis la komenco de la Epoko Meiĝi, fine de la [[19-a jarcento]], kiam oni ricevis fortan eksterlandan influon kiu pliiĝis post la fino de la [[Dua Mondmilito]]. Tio rezultis en kulturo diferenca el aliaj aziaj kulturoj. Linio 208: Aspekto kiu ludis gravan rolon en la japana kulturo estas kompreneble la [[japana lingvo]]. Diferenco rilate al okcidentaj kutimoj estas la tre apartaj korpomovoj kaj ceremonioj, kiuj uzas fizikan kontakton multe malpli, ekzemple nur [[riverenco]]jn anstataŭ [[manpremo]]n, [[brakumo]]n aŭ [[kiso]]n en sociaj rilatoj; tio parte koincidas kun la kutimaro de aliaj najbaraj aziaj landoj. Kelkaj aspektoj, propraj de la japana kulturo, estis bone akceptitaj en aliaj (eĉ malproksimaj landoj), kiel la [[japana kuirarto]], la [[batalarto]]j, la emo al ĝardenado, spiritismo, [[kinarto]], [[animeo]], [[mangao]], [[bonsajo]]j, [[origamio]], [[ikebano]] ktp. Aliaj konceptoj restas propraj el la japana kulturo kiel [[gejŝo]]j, teceremonioj, genkano, krom historiaj aferoj kiel la [[seppuku]] de [[samurajo]]j, la atako ''banzai'' ktp. Multaj japanaj aferoj estas tre konataj en ĉiuj landoj kiel [[kimono]], [[suŝio]], [[sudoko]] ktp. La [[japana mitologio]] estas tre kompleksa sistemo de kredoj de Japanio. Nur la panteono de [[ŝintoismo]] konsistas el kolekto de pli ol 8 000 000 kami ("dioj" aŭ "spiritoj" en la japana). Malgraŭ la influo de la antikva ĉina civilizo, grava parto de la religio kaj mitologio japanaj restas unikaj. Ĝi enhavas ŝintoismajn kaj budhismajn tradiciojn samkiel agrikulturajn popolajn kredojn. La [[Imperia Trezoro de Japanio]] 三種の神器 Sanŝu no Jingi, konsistas el [[glavo]] kusanagi (草薙劍), [[juvelo]] magatama (八尺瓊曲玉) kaj la [[spegulo]] kagami (八汰鏡). Ili reprezentas la tri primarajn virtojn de Japanio: la kuraĝo (glavo), la saĝo (spegulo) kaj la bonvolo (juvelo). Tiuj ĉi elementoj estas ligitaj al la budhanaj instruoj. Ekde la jaro 690, la prezentado de tiuj ĉi objektoj al la Imperiestro fare de grupo de ŝintoaj sacerdotoj, estas parto de granda kronceremonio. === Japana kuirarto === {{Ĉefartikolo\|Japana kuirarto}} [[~~dosiero~~Dosiero:2007feb-sushi-odaiba-manytypes.jpg\|~~thumb~~eta\|270px\|~~right~~dekstra\|diversaj suŝioj]] '''Japana kuirarto''' estas kuirarto, uzanta materialon kutiman en [[Japanio]], kaj kreskinta speciale en japana medio. En la japana, tia kuiraĵo estas ofte nomata ''wasyoku'' (ŭaŝoku), kaj estas registrita kiel la [[nemateria kultura heredaĵo]] de [[UNESKO]] en decembro [[2013]]. La bazaj kuirmaterialoj estas [[rizo]], [[legomoj\|legomo]] kaj [[fiŝoj\|fiŝo]], kaj aparte konataj ankaŭ eksterlande estas [[suŝio]], [[saŝimo]], [[tempuro]] kaj [[fagopiraĵo]] (nomata ''soba''). [[Japana teceremonio]] aŭ ĉanojo (en la japana: chanoyu (茶の湯), sadō aŭ chadō (茶道)) estas unu el la plej gravaj japanaj ceremonioj. Teceremonion influis [[zeno]], ĝi estas tradicia rito dum kiu la verda [[pulvora teo]] (matcha), estas ceremonie preparita per sperta praktikanto kaj servita al gastareto en trankvila etoso. === Arto === {{Ĉefartikolo\|Arto de Japanio}} [[Dosiero:Itsukushima torii distance.jpg\|~~thumb~~eta\|300px\|[[Icukuŝima-Sanktejo]], kun sia [[torijo]] (arko alireja al religia spaco) situa ĉe la Interna Maro Seto, ekzemplo de integrado de la arto en la natura etoso.]] La arto de Japanio (日本美術 Nippon bijutsu?) estas esprimo de la kulturo de Japanio, kiu disvolviĝis laŭlonge de la tempo en diversaj periodoj kaj stiloj kiuj sinsekvis kronologie, paralele al la historia, socia kaj kultura fluoj de la japona popolo. La evoluo de la japana arto estis markita de la disvolviĝo de ties [[teknologio]], dum estis unu el ties distingaj trajtoj la uzado de indiĝenaj materialoj. Kiel okazis ĉe granda parto de la okcidenta arto, la ĉefaj artaj montroj havis originon en la [[religio]] kaj la politika povo. Unu de la ĉefaj karakteroj de la japana arto estas ĝia eklektikismo, devena el la diversaj popoloj kaj kulturoj kiuj alvenis ĉe la japanaj marbordoj laŭlonge de la tempo. Linio 231: La japana arto estas reflekto de distingaj kulturoj kaj tradicioj, interpretante je propra maniero la artajn stilojn importitajn de aliaj landoj, kiuj estos ricevitaj laŭ propra koncepto kaj de vivo kaj de arto, reinterpretante kaj simpligante ties proprajn karakterojn, kiel ĉe la prilaboritaj ĉinaj budhismaj [[templo]]j, kiuj en Japanio suferis procezo de malpliigo de ties superfluaj kaj ornamaj elementoj. Tio estas montro de la sinkretisma karaktero de la japana arto, pro kio ĉiam akceptis nature ajnan plinovigon devena el aliaj landoj.<ref>[http://www.temakel.com/galeriajapon.htm] Arte japonés, alirita la 22an de Januaro de [[2011]].</ref> ==== Literaturo ==== {{Ĉefartikolo\|Genĵi monogatari}} '''''Genĵi monogatari''''' (源氏物語, Romano pri Genĵi) estas klasika verko de [[japana literaturo]], kiun la nobelino kaj akompanantino [[Murasaki Shikibu]] skribis ĉirkaŭ la jaro [[1000]] ĉirkaŭ la pinto de la [[Epoko de Heian]]. Ĝi estas reprezenta verko en japana literaturo. Ĝi estis foje nomata la unua [[romano]] en la mondo, la unua moderna romano, la unua [[psikologia romano]] aŭ la unua romano ankoraŭ konsiderata klasikaĵo. Konsiderita kiel majstroverko, ties preciza klasigo kaj influoj kaj sur la okcidenta kaj sur la orienta kanonoj estis pridebatitaj temoj. Vivostilo de nobeloj en [[Heian-epoko]] kaj amoj de nobeloj estis unike priskribita.<ref name=BMA>{{~~cite~~Cite book\|last=[[Birmingham Museum of Art]]\|title=Birmingham Museum of Art : guide to the collection\|year=2010\|publisher=Birmingham Museum of Art\|location=[Birmingham, Ala]\|isbn=978-1-904832-77-5\|pages=49\|url=http://artsbma.org}}</ref> La grava heroo estas Hikaru-Genĵi, kies patro estas japana imperiestro. Li estas tre bela viro kaj amis kelkajn virinojn. ==== Pentrarto ==== ==== Kino ==== * ''[[Momotarō no Umiwashi]]'' * ''[[Momotarō Umi no Shinpei]]'' ==== Muziko ==== * [[Ŝakuhaĉo]] ==== Mangao ==== {{Ĉefartikolo\|Mangao}} [[Dosiero:Manga_colored.svg\|~~thumb~~eta\|Mangao]] '''Mangao''' ([[japana lingvo\|japanlingve]]:漫画 ''manga'') estas esprimrimedo, ekvivalento de [[bildliteraturo]]. 漫 (''man'') signifas "necela"n aŭ "distrema"n. 画 (''ga'') signifas "bildo"n. Mangao havas pli multan grandan kvanton de japana kulturo ol de usona kulturo, tamen ĝi disvastiĝis tra la tuta mondo. Mangao estas respektata kiel artformo, kaj ĝia legantaro ne limiĝas al infanaro. === Aliaj japanaj kultureroj === [[Ikebano]], (japane 生花 aŭ 生け花, laŭvorte vivantaj floroj) estas la arto japandevena aranĝadi florojn. Temas pri tradicia arto, ankaŭ nomata kado (jap. 華道, t.e. la vojo de la floroj); ĝi estas kiel riĉa, tiel ankaŭ kompleksa, kaj estas praktikata ankoraŭ nuntempe. Linio 254 ⟶ 255: [[Orizuru]] (japane: 折鶴, faldita [[gruo]]) estas eble la plej konata origamiaĵo en Japanio. La gruo estas bona aŭguro en la japana kulturo. Legendo diras, ke tiu kiu faldos mil paperajn gruojn realigos koran deziron. ==== Luktoarto ==== {{Ĉefartikolo\|Luktoarto\|Japanaj luktartoj}} [[Dosiero:Kendo.JPG\|~~thumb~~eta\|Du kendo-praktikantoj]] '''Luktoartoj''' aŭ '''batalartoj''' estas nomo kun senco plej vasta, de inter ĉiuj signifoj kiuj priskribas manierojn lukti bonstile. Tio povus signifi [[milito]]n per [[armeo]]j subtenantaj, sed lastatempe, luktoartoj kutime rilatas al lukto sen armiloj, aŭ per malgrandaj armiloj provizataj al la mano. En Japanio estas tradiciaj kaj tipaj la jenaj (en la ordo alfabeta): * [[Aikido]] * [[Ĵudo]] (柔道) - [[Japanio\|japana]] maniero, kies nomo signifas "milda arto"<ref>[http://www.japan-zone.com/omnibus/martial.shtml Ĵudo] al [http://www.japan-zone.com/index.shtml Japon Omnibus]</ref> * [[Ĵuĵicuo]] (柔術) - japana maniero, kies nomo ankaŭ signifas "milda arto" <ref>[http://www.warriorscove.com/jjj.htm Historio de ĵuĵicuo]</ref> * [[Karateo]] (空手) - japana maniero, kies nomo signifas "malplena [[mano]]"<ref name=MAInfo>[http://www.martial-arts-info.com/115/karate/ Karateo] al [http://www.martial-arts-info.com/ MartialArtsInfo.com]</ref> * [[Kendo]] (剣道) - japana maniero, kies nomo signifas "maniero de [[glavo]]"<ref>[http://www.yamatanidojo.com/kendo_history.htm Kendo] al [http://www.yamatanidojo.com/ Yama-TamiDojo.com]</ref> * [[Kobudo]] Linio 271 ⟶ 272: == Vidu ankaŭ == {{Projektoj ~~{{projektoj~~ \|commonscat=Japan \|wiktionary=Japanio Linio 289 ⟶ 290: == Eksteraj ligiloj == {{~~ueavikio~~Ueavikio\|Japanujo\|{{paĝonomo}}}} [http://kontakto.tejo.org/2013/05/malkovru-japanion-kontakto-20132-aperis_2694.html Malkovru Japanion], [[Kontakto (revuo)\|Kontakto]], 2013:2{{G8-Ŝtatoj}} {{Ŝtatoj en Azio}} {{~~havenda~~Havenda artikolo\|Japanio}} {{Bibliotekoj}} [[Kategorio:Japanio\| ]]

Japanio: Malsamoj inter versioj