Vikipedio

Niĝerio: Malsamoj inter versioj

Browse history interactively
[nekontrolita versio][nekontrolita versio]
← Iru al antaŭa ŝanĝoIru al sekvanta ŝanĝo →
Enhavo forigita Enhavo aldonita
VidaVikiteksto
e Bot: "Togo" → "Togolando"
esperantigita ŝablono (Dosiero), esperantigita parametro, pli bona ŝablono (Koord), uzo de ŝablono Lang-xx, formatigo de buloj, formatigo de titoloj, +Bibliotekoj, multaj kosmetikaj ŝanĝoj
Linio 4:
| flago = [[Dosiero:Flago-de-Niĝerio.svg|150px|Flago de Niĝerio]]
| blazono = [[Dosiero:Coat of arms of Nigeria.svg|150px|Blazono de Niĝerio]]
| nacia himno = ''[[Arise, O Compatriots]]''<br />[[FileDosiero:United States Navy Band - Arise O Compatriots.ogg|center]] ''Leviĝu, samlandanoj''
| nacia devizo = "Unity and Faith, Peace and Progress" <br /> "Unueco kaj Fido, Paco kaj Progreso"
| lokigo-bildo = [[Dosiero:Location Nigeria AU Africa.svg|250px|Situo]]
| oficiala lingvo = [[Angla lingvo|angla]]
| lingvoj = [[Haŭsa lingvo|haŭsa]] <br /> [[Joruba lingvo|joruba]] <br /> [[Igba lingvo|igba]]
| ĉefurbo = [[Abuĝo]]
| religio = [[kristanismo]] <br /> [[islamo]]
Linio 36:
[[Dosiero:Nigeria sm02.gif|eta|Anglalingva mapo de Niĝerio]]
 
La '''Federacia Respubliko Niĝerio''' aŭ '''Niĝeria Federacia Respubliko''' ([[angla lingvo{{Lang-en|angle]] ''Federal Republic of Nigeria''}}) estas [[Federacio|federacia]] [[respubliko]], eksa [[Britio|brita]] [[kolonio]], en [[Okcidenta Afriko]]. Ĝi havas limon kun [[Benino]] okcidente, [[Niĝero]] norde, [[Ĉado]] kaj [[Kameruno]] oriente. Ties marbordo en la sudo kuŝas al la [[Golfo de Gvineo]] en la [[Atlantika Oceano]]. Niĝerio enhavas [[Ŝtatoj de Niĝerio|36 ŝtatojn]] kaj [[Federacia Ĉefurba Teritorio (Niĝerio)|Federacian Ĉefurban Teritorion]], nome [[Abuĝo]].
 
Ĝi estis loko de multaj antikvaj regnoj kaj imperioj, dum la moderna politika ŝtato Niĝerio havas siajn originojn en la brita koloniigo de la regiono dum la fino de la 19a al la komenco de la [[20-a jarcento]]j; ĝi estis formita per la kombino de du najbaraj britaj protektoratoj: nome la Sudniĝeria Protektorato kaj la Nordniĝeria Protektorato. Dum la kolonia periodo, la britoj starigis administran kaj juran strukturojn dum retenis tradician [[tribo|tribajn strukturojn]]. Niĝerio atingis sendependecon en 1960, sed eniris en la [[Niĝeria Enlanda Milito]] post kelkaj jaroj. Ĝi ekde tiam alternis inter demokratie elektitaj civilaj registaroj kaj militistaj diktaturoj, dum la balotado de 2011 ŝajnee kondukas al la unua reĝimo daŭra kaj relative libera.<ref>Nossiter, Adam (16a de aprilo 2011). "Nigerians Vote in Presidential Election". The New York Times. Konsultita la 17a de aprilo 2011.</ref>
 
Ĝi estas la plej loĝata ŝtato de [[Afriko]]. Niĝerio estas ofte menciita kiel la "Giganto de Afriko", pro ties granda loĝantaro kaj forta ekonomio.<ref name =giant>''Nigeria: Giant of Africa,'' de Peter Holmes 1987</ref> kun proksimume 174 milionoj da loĝantoj, Niĝerio ja estas la plej loĝata lando en Afriko kaj la [[Listo de landoj laŭ loĝantaro|sepa plej loĝata lando en la mondo]].<ref name=Profile>{{citeCite journal|last=Library of Congress – Federal Research Division|title= Country profile: Nigeria|date=July 2008|year=2008|page=9|url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Nigeria.pdf|accessdate=28a Decembro 2011}}</ref> La lando estas loĝata de ĉirkaŭ 500 etnaj grupoj, el kiuj la tri plej grandaj estas [[Haŭsoj]], [[Igboj]] kaj [[Joruboj]]. Koncerne al la religioj, Niĝerio estas proksimume dividita en du duonoj inter [[Kristanismo|kristanoj]], kiuj loĝas ĉefe en la sudaj kaj centraj partoj de la lando, kaj [[Islamo|islamanoj]], kiuj koncentriĝas ĉefe en la nordaj kaj sudokcidentaj regionoj. Minoritato de la loĝantaro praktikas religiojn indiĝenajn de Niĝerio, kiaj popoloj indiĝenaj el la grupoj de [[Igboj]] kaj [[Joruboj]].
 
Post jaroj de militista diktaturo la lando provas konstrui [[demokratio]]n kaj stabilan ekonomion. Riĉaj trovejoj de [[nafto]] ĝis nun ne povis mildigi la ege disvastigitan [[malriĉeco]]n. [[Koruptado]], [[perforto]] kaj religiaj konfliktoj inter la [[islamo|muslima]] nordo kaj la [[kristanismo|kristana]] sudo restas gravegaj problemoj.
 
En 2014, la ekonomio de Niĝerio ([[MEP]]) iĝis la plej granda en Afriko, nome pli ol 500 miliardoj da usonaj dolaroj, kaj preterpasis tiun de [[Sudafriko]] por iĝi la 26a plej granda ekonomio de la mondo.<ref>{{citeCite web|title=Nigeria becomes Africa's largest economy|url=http://www.aljazeera.com/news/africa/2014/04/nigeria-becomes-africa-largest-economy-20144618190520102.html|accessdate=5a Aprilo 2014}}</ref><ref>{{citeCite web|title=Nigerian Economy Overtakes South Africa's on Rebased GDP|url=http://www.bloomberg.com/news/2014-04-06/nigerian-economy-overtakes-south-africa-s-on-rebased-gdp.html|accessdate=20-a de aprilo 2014}}</ref> Krome, la proposcio inter ŝuldo kaj MEP estas nur de 11 % (8 & sub la propocio de 2012).<ref>{{cite web |url=http://www.reuters.com/article/2014/04/06/nigeria-gdp-idUSL6N0MY0LT20140406 |title=UPDATE 2-Nigeria surpasses South Africa as continent's biggest economy |accessdate=26a de Aprilo, 2014}}</ref> Ĉe 2050, Niĝerio supozeble iĝos unu el la 20 plej altaj ekonomioj de la mondo.<ref name=NigeriaTradesmark/> La landaj [[nafto]]-rezervoj ludis plej gravan rolon en tiu kreska riĉo kaj influo. Niĝerio estas konsiderata kreskanta merkato fare de la [[Monda Banko]]<ref>{{citeCite web|url=http://data.worldbank.org/country/nigeria|title=Nigeria |publisher=World Bank |accessdate=28a Novembro 2013}}</ref> kaj estis identigita kiel [[regiona regpovo]] en Afriko.<ref name=NigeriaTradesmark>{{citeCite web|title=Nigeria is poised to become Africa's most powerful nation|url=http://www.trademarksa.org/news/nigeria-poised-become-africa-s-most-powerful-nation|accessdate=28a Novembro 2013}}</ref><ref>{{citeCite web|title=Nigeria|url=http://www.westafricagateway.org/west-africa/country-profiles/nigeria|accessdate=25a Aŭgusto 2013|publisher=West Africa Gateway}}</ref><ref>{{citeCite web|title=Nigeria|url=http://library.fes.de/pdf-files/bueros/nigeria/09372.pdf|accessdate=28a Novembro 2013}}</ref> Ĝi estas ankaŭ membro de la landaro konata kiel MINT (Meksiko, Indonezio, Niĝerio, kaj Turkio) nome grupo de landoj, kiuj estas amplekse rigardataj kiel sukcedantoj de la grupo BRIC (Brazilo, Rusio, Barato ''India'' kaj Ĉinio) de disvolviĝantaj ekonomifortaj landoj. Ĝi estas ankaŭ listita inter la "Venontaj Dekunu" kies ekonomioj verŝajne estos inter la plej fortaj en la mondo. Niĝerio estas membro de la [[Komunumo de Nacioj]], de la [[Afrika Unio]], de la [[OPEL]], kaj de [[Unuiĝintaj Nacioj]] inter aliaj internaciaj organizoj.
 
==Etimologio==▼
 
▲== Etimologio ==
La nomo Niĝerio estis prenita de la rivero [[Niĝero (rivero)|Niĝero]] kiu fluas tra la landon. Tiu nomo estis supoze elpensita en la fino de la [[19-a jarcento]] fare de Flora Shaw, kiu poste geedziĝis kun Barono Frederick Lugard, nomebrita kolonia administranto. La origino de la nomo Niĝerio,, kiu origine kandidatiĝis nur por la mezaj atingoj de la Niĝero, estas necerta. La vorto estas verŝajne ŝanĝo de la [[Tuaregoj|tuarega]] nomo ''egerew n-igerewen'' uzita fare de loĝantoj laŭ la mezaj atingoj de la rivero ĉirkaŭ [[Timbuktuo]] antaŭ la 19-ajarcenta eŭropa [[koloniismo]].
 
== Historio ==
[[FileDosiero:Yoruba-bronze-head.jpg|upright|thumbeta|leftmaldekstra|Bronza kapo el [[Ife]], 12a jarcento]]
 
=== Prahistorio ===
[[FileDosiero:Queen Mother Pendant Mask- Iyoba MET DP231460.jpg|upright|thumbeta|leftmaldekstra|Reĝa [[Benina Imperio|Bini]] masko, unu el plej rekonataj artifaktoj el Niĝerio. [[Regno Benino]], 16a jarcento.]]
La [[Nok-popolo]] de centra Niĝerio produktis la plej fruajn [[Terakoto|terakotajn]] skulptaĵojn trovitajn en la lando.<ref name=archaeology>{{Cite book|last=Kleiner|first= Fred S.|author2=Christin J. Mamiya |title=Gardner's Art Through the Ages: Non-Western Perspectives|publisher=Cengage Learning|edition=13, revised|year=2009|page=194| url=http://books.google.com/?id=TlVeŭIgjwQC&dq=Nok+terracotta+earliest|isbn=0-495-57367-1}}</ref> La Nok-civilizo prosperis inter 500 a.K. kaj 200 p.K.<ref>{{citeCite web|url=http://www.metmuseum.org/toah/hd/nok/hd_nok.htm |title=Nok Terracottas (500 B.C.–200 A.D.) &#124; Thematic Essay &#124; Heilbrunn Timeline of Art History &#124; The Metropolitan Museum of Art |publisher=Metmuseum.org |date=2014-06-02 |accessdate=2014-07-16}}</ref> En la norda regiono, [[Kano]] kaj [[Kacina]] havas registritan historion datantan al proksimume 999 p.K. [[Haŭsaj]] regnoj kaj la [[Kanem-Bornu Imperio]] prosperis kiel komercejoj inter Norda kaj [[Okcidenta Afriko]].
 
Komence de la [[19-a jarcento]], [[Usman dan Fodio]] direktis sukcesan [[ĝihado]]n kaj kreis kaj gvidis la centraligitan [[Fulana Imperio|Fulanan Imperion]] (ankaŭ konatan kiel la [[Sokoto Kaliflando]]). La teritorio kontrolita fare de la rezulta ŝtato inkludis grandan parton da nuntempa norda kaj centra Niĝerio; ĝi daŭris ĝis la disrompo (1903) de la Imperio en diversajn eŭropajn koloniojn.
<!--[[FileDosiero:Intricate bronze ceremonial pot, 9th century, Igbo-Ukwu, Nigeria.jpg|upright|thumbeta|Malsimpla bronza ceremonia poto el [[Vaksoperda gisado|vaksoperdita potfarado]], kun vitro kaj karneliaj semoperloj. Datita el [[9-a jarcento]]. Elfosite ĉe Igbo-Ukwu, nuntempa Niĝerio.]]-->
 
La jorubaj regnoj de [[Ife]] kaj Ojo en sudokcidenta Niĝerio iĝis elstaraj en la 12-a<ref name="Falola1">{{citeCite book|title=A history of Nigeria| first1=Toyin|last1=Falola|first2=Matthew M.|last2=Heaton|page=23|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=2008|url=http://books.google.com/books?id=XygZjbNRap0C&pg=PA23 |isbn=0-521-68157-X}}</ref><ref>{{citeCite book|title=Hegemony and culture: politics and religious change among the Yoruba|first=David D.|last=Laitin|page=111| publisher=University of Chicago Press|year=1986|isbn=0-226-46790-2|url=http://books.google.com/books?id=dHbrDvGQEbUC&pg=PA111}}</ref> kaj 14-a<ref>{{citeCite book|title= Peoples of Africa, Volume 1|first1=Fiona|last1=MacDonald|first2=Elizabeth|last2=Paren|first3=Kevin|last3=Shillington|first4=Gillian|last4=Stacey|first5=Philip|last5= Steele|page=385|publisher=Marshall Cavendish|year=2000|isbn=0-7614-7158-8|url=http://books.google.com/books?id=joh5yHfcF-8C&pg=PA385}}</ref> jarcentoj, respektive. Joruba mitologio deklaras ke Ile-Ifẹ estas la fonto de la homa raso kaj datas de antaŭ ajna alia civilizo. La plej malnovaj signoj de homa setlejo ĉe la nuna dato de Ifẹ iras reen al la 9-a jarcento,<ref name="Falola1"/> kaj ĝia materiala kulturo inkludas [[terakoto]]n kaj bronzajn figurojn. Oiọ, ĉe sia teritoria zenito en la fino de la 17-a ĝis komenco de la 18-a jarcento, etendis sian influon de okcidenta Niĝerio ĝis nuntempa [[Togolando]]. La Edo [[Regno Benino]] situiĝis en sudokcidenta Niĝerio. La potenco de Benino daŭris inter la 15-a kaj 19-a jarcentoj. Ilia domineco atingis ĝis la grandurbo Eko (Edo nomo poste ŝanĝita al [[Lagoso]] fare de la Portugaloj) kaj plu.<ref>{{citeCite web|last=Metz|first=Helen Chapin|title=Nigeria: A Country Study – The Slave Trade|publisher=[[Library of Congress Country Studies]]|year=1991|url=http://countrystudies.us/nigeria/7.htm|accessdate=28a Majo 2011}}</ref>
 
La Regno Nri de la [[igboj]], unu el la plej maljunaj regnoj en Niĝerio, firmiĝis en la 10-a jarcento kaj daŭris ĝis ĝi perdis sian suverenecon antaŭ la britoj en 1911.<ref name="Juang">{{citeCite book|title=Africa and the Americas: culture, politics, and history : a multidisciplinary encyclopedia, Volume 2|first=Richard M.|last= Juang|page=597|publisher=ABC-CLIO|year=2008|isbn=1-85109-441-5|url=http://books.google.com/books?id=wFrAOqfhuGYC&pg=PA597}}</ref><ref>{{citeCite book|title=Africa from the seventh to the eleventh Century|first=Ivan|last=Hrbek|page=254|publisher=James Currey Publishers|year=1992|isbn=0-85255-093-6|url=http://books.google.com/books?id=qDFcD0BuekQC&pg=PA254}}</ref> Nri estis regita fare de la Eze Nri, kaj la grandurbo Nri estas konsiderita kiel la fondo de Igbo-kulturo. Nri kaj Aguleri, kie la Igbo kreo-mito originas, estas en la teritorio de la Umeuri-klano. Membroj de la klano spuras siajn genliniojn reen al la patriarka reĝ-figuro Eri.<ref>{{citeCite book|last=Uzukwu|first=E. Elochukwu|title=Worship as Body Language|year=1997|isbn=0-8146-6151-3|page=93|publisher=Liturgical Press|url=http://books.google.com/?id=9hhmzVrYPHAC&printsec=frontcover}}</ref> En Okcidentafriko, la plej malnovaj bronzoj faritaj uzis la [[vakso]]-[[Vaksoperda gisado|perdan procezon]] fare de Igbo Ukwu, grandurbo sub Nri-influo.
 
Dum jarcentoj, diversaj homoj en nuntempa Niĝerio komercis transtere kun komercistoj de [[Nordafriko]]. Grandurboj en la areo iĝis regionaj centroj en larĝa reto de komercvojoj kiuj stringis al okcidenta, centra kaj norda Afriko. En la 16-a jarcento, hispanaj kaj portugalaj esploristoj estis la unuaj eŭropanoj se temas pri komenciĝi gravan, rektan komercadon kun popoloj de nuntempa Niĝerio, ĉe la haveno kiun ili nomis [[Lagoso]]n kaj en [[Kalabaro]]. Eŭropanoj komercis varojn kun popoloj ĉe la [[marbordo]]; bordakva komerco kun eŭropanoj ankaŭ markis la komencojn de la atlantika [[sklavkomerco]].
Linio 68 ⟶ 67:
Tradicie, homoj kaptitaj en milito estis faritaj [[sklavo]]j fare de la konkerintoj. Kutime, la kaptitoj estis prenitaj reen al la teritorio de la konkerintoj kiel [[punlaboro]]; post tempo, ili foje estis senkulturigitaj kaj absorbitaj en la socion de la konkerintoj. Kiam eŭropanoj eniris la komercon, ili transportis sklavojn kiel posedaĵo plejparte al [[Ameriko]] por labori kiel devigataj laboristoj. Eŭropana postulo por sklavoj produktis pli grandan [[merkato]]n por sklavoj ol ekzistis antaŭe. Multaj membroj de niĝeriaj etnoj estis transportitaj kiel kaptitaj sklavoj al Ameriko, kaj iliaj posteuloj konsistas el parto de la afrika [[diasporo]].
 
[[Sklaveco en Afriko|Sklaveco]] ekzistis ankaŭ en la teritorioj konsistante el nuntempa Niĝerio.<ref>{{citeCite web|title=Slavery – Historical survey – Slave societies|work=Encyclopædia Britannica's Guide to Black History|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]|year=2011|url=http://www.britannica.com/blackhistory/article-24157|accessdate=28 May 2011}}</ref> Ĝia amplekso estis plej larĝa ĉe la fino de la [[19-a jarcento]]. Ŝanĝiĝado iĝis ĝin laŭleĝa nerefutebla (transatlantika sklavkomerco estis malpermesita fare de [[Britio]] en [[1807]]) kaj ekonomia imperativo (deziro al politika kaj socia stabileco) gvidis la plej multajn eŭropajn potencojn por apogi ĝeneraligitan kultivadon de agrikulturaj produktoj, kiel ekzemple la [[palmo]], por uzado en eŭropa industrio. Laŭ la ''Encyclopedia of African History'' (Enciklopedio de afrika historio), "estas laŭtakse ke de la 1890-aj jaroj la plej granda sklava loĝantaro de la mondo, proksimume 2 milionoj da homoj, estis koncentrita en la teritorioj de la [[Sokoto Kaliflando]]. La uzado de sklavlaboro estis ampleksa, precipe en [[agrikulturo]]."<ref>Kevin Shillington (2005). ''[[Encyclopedia of African History]]''. Michigan University Press. p. 1401. ISBN 1-57958-455-1</ref>
 
=== Kolonio ===
Niĝerio en [[1914]] fariĝis formale [[Brita Imperio|Brita kolonio]]. Jam de antaŭe ĝi iĝis ia speco de kolonio kadre de la [[Brita Okcidenta Afriko]].
 
La sklavkomerco estis farita fare de eŭropaj kaj ŝtataj kaj ne-ŝtataj aktoroj kiaj ekzemple el [[Britio]], [[Nederlando]], [[Portugalio]] kaj privataj firmaoj, same kiel fare de diversaj afrikaj ŝtataj kaj ne-ŝtataj aktoroj. Kun altiĝanta kontraŭ-sklaveca sento hejme kaj ŝanĝante ekonomiajn faktojn, Britio senpacigis la internacian sklavkomercon en 1807. Sekvante la [[Napoleonaj Militoj|Napoleonajn Militojn]], Britio establis la Okcidentan Afrikan Eskadron en provo halti la internacian trafikon de sklavoj.<ref>{{cite news|title=10 things about British slavery|publisher=BBC News|date=3a Aŭgusto 2005|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/magazine/4742049.stm|accessdate=28a Majo 2011}}</ref> Ĝi haltigis ŝipojn de aliaj nacioj kiuj forlasis la afrikan marbordon transportantaj sklavoj; la akaparitaj sklavoj estis prenitaj al [[Fritaŭno]], kolonio en Okcidentafriko origine establite por la reloĝigo de liberigitaj sklavoj fare de Britio.
[[FileDosiero:Ancient Benin city.JPG|thumbeta|[[Beninurbo]] en la 17a jarcento kun la Obao de Benino en procesio. Tiu bildo aperis en eŭropa libro, ''Description of Africa'', publikigita en Amsterdamo en 1668.<ref>''Description de l'Afrique'' ... Tradukita de Flandra (Amsterdamo, 1686; 1-a eld., 1668), inter pp. 320 kaj 321. (Library of Congress, Prints and Photographs Division, LC-USZ62-30841).</ref>]]
 
En 1885, britoj postulis al okcidentafrika influkampo kaj tio ricevis agnoskon de aliaj eŭropaj nacioj. La sekvan jaron, oni ĉartis la [[Reĝa Niĝeria Kompanio|Reĝan Niĝerian Kompanion]] sub la gvidado de sinjoro [[George Taubman Goldie]]. En 1900 la teritorio de la Kompanio venis sub la kontrolon de la brita registaro, kiu moviĝis por plifirmigi sian tenadon super la areo de moderna Niĝerio. La 1-an de januaro 1901, Niĝerio iĝis brita [[protektorato]], kaj parto de la [[Brita Imperio]], la plej antaŭenira mondpotenco tiutempe. La sendependaj regnoj de kio iĝus Niĝerio batalis multajn militojn kontraŭ la Brita Imperio en la fino de la 19-a kaj komenco de la 20-a jarcento provante reakiri sendependecon. Per milito, la brita konkeris [[Benino]]n en 1897, kaj, en la [[Angl-Ara Milito]] (1901-1902), venkis aliajn kontraŭulojn. La stagnigado aŭ kompleta detruo de tiuj ŝtatoj malfermis la Niĝerian areon al la brita regado.
Linio 80 ⟶ 79:
En 1914, la britoj formale unuigis la Niĝerian areon kiel la Kolonio kaj Protektorato de Niĝerio. Administre, Niĝerio restis dividita en la [[Norda Regiono (Niĝerio)|norda]] kaj [[Sudniĝeria Protektorato|suda]] [[protektorato]]j kaj Lagosa Kolonio. Loĝantoj de la suda regiono daŭrigis plie interagadon, kaj ekonomian kaj kulturan, kun la britoj kaj aliaj eŭropanoj pro la marborda ekonomio.
 
Kristanaj misioj establis okcidentajn instruejojn en la protektoratoj. Sub la politiko de Britio de nerekta regado kaj validumado de islama tradicio, la krono ne instigis al la operacio de kristanaj misioj en la norda, islama regiono.<ref>Garba, Safiya J., "[http://www.mcser.org/images/stories/JESR-Special-Issues/JESR%202012%20Special%20Issue%20vol%202%20no%207/Safiya%20J%20Garba.pdf The Impact of Colonialism on Nigerian Education and the Need for E-Learning Technique for Sustainable Development]", ''Journal of Education and Social Research,'' MCSER-Mediterranean Center of Social and Educational Research (Rome; Vol. 2 (7) Oktobro 2012); p. 56 (ISSN 2239-978X)</ref> Kelkaj infanoj de la suda elito iris al Britio por okupiĝi pri altedukado. De sendependeco en 1960, regionaj diferencoj en "moderna" instrua aliro estis markitaj. La heredaĵo, kvankam malpli okulfrape, daŭras al la aktualo. Malekvilibroj inter Nordo kaj Sudo estis esprimitaj en la politika vivo de Niĝerio. Ekzemple, norda Niĝerio ne malpermesis [[sklaveco]]n ĝis 1936.<ref>{{citeCite web|title=The end of slavery|work=The Story of Africa|publisher=BBC News|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/specials/1624_story_of_africa/page56.shtml|accessdate=28a Majo 2011}}</ref>
 
Post la [[Dua Mondmilito]], en respondo al la kresko de niĝeria [[naciismo]] kaj postuloj por [[sendependeco]], sinsekvaj konstitucioj leĝdonitaj fare de la brita registaro movis Niĝerion direkte al [[aŭtonomio]] fare de reprezentantoj kaj de ĉiam pli federacia bazo. Proksime de la mezo de la 20-a jarcento, bonega ondo por sendependeco trablovis en tuta Afriko. Niĝerio atingis sendependecon en 1960.
 
=== Sendependeco (1960) ===
 
{{Ĉefartikolo|Listo de Ŝtatestroj de Niĝerio}}
En [[1960]] estis deklarita sendependeco, al kio sekvis konfliktoj inter diversaj etnogrupoj. La registaro de Niĝerio estis koalicio de konservativaj partioj: la ''Niĝeria Popola Kongreso'' (NPC), partio dominita fare de nordanoj kaj de la islama kredo, kaj la Igboj kaj Kristan-dominita ''Nacia Konsilio de Niĝerio kaj Kameruno'' (NCNC) gvidita fare de [[Nnamdi Azikiwe]]. Azikiwe iĝis la Niĝeria Ĝeneralgubernatoro en 1960. La opozicio konsistis el la relative liberala Agadgrupo (AG), kiu estis plejparte dominita de la joruboj kaj kondukita fare de Obafemi Awolowo.<ref name=JBS>{{citeCite journal|title=Nigerian Political Parties: Their Role in Modernizing the Political System, 1920–1966|author=Udofia, O. E. |journal=Journal of Black Studies|volume=11|issue=4 |year=1981|pages=435–447|doi=10.1177/002193478101100404 |jstor=2784073}}</ref> La kulturaj kaj politikaj diferencoj inter la dominaj etnoj de Niĝerio - la Haŭsoj ("nordanoj"), Igboj ("orientanoj") kaj Joruboj ("okcidentanoj") - estis akraj.
 
Malekvilibro estis kreita en politiko per la rezulto de la 1961-datita [[referendumo]]. Suda Kameruno elektis aliĝi al la [[Respubliko Kameruno]] dum Norda Kameruno elektis resti en Niĝerio. La norda regiono tiama estis multe pli granda ol la suda parto. En 1963, la nacio establis federacian respublikon, kun Azikiwe kiel ĝian unuan prezidanton. Kiam elektoj estis okazigitaj en 1965, la ''Nigerian National Democratic Party'' (Niĝeria Nacia Demokrata Partio) venkis en la okcidenta regiono de Niĝerio.
 
La [[Unua Niĝeria Respubliko|Unua Respubliko]] (1963–1966) estis regata nur de unu Prezidento nome [[Nnamdi Azikiwe]] de la partio [[National Council of Nigeria and the Cameroons]] kun ĉefministro [[Abubakar Tafawa Balewa|Balewa]]. Post [[puĉo]] venis militista regado (1966–1979) laŭ kiu sinsekvis [[Johnson Aguiyi-Ironsi|<small>General-leŭtenanto</small> Johnson Aguiyi-Ironsi]], [[Yakubu Gowon|<small>Generalo</small> Yakubu Gowon]], [[Murtala Mohammed|<small>Generalo</small> Murtala Mohammed]] kaj [[Olusegun Obasanjo|<small>General-leŭtenanto</small> Olusegun Obasanjo]].
 
=== Niĝeria Enlanda Milito (1967-1970) ===
{{Ĉefartikolo|Niĝeria Enlanda Milito}}
[[Dosiero:Starved girl.jpg|250px|thumbeta|Foto de infano suferanta kombinon el [[kvaŝiorkoro]] kaj [[marasmo]] dum [[malsatego]] ĉe [[rifuĝejo]] dum la milito.]]
En [[1967]]-[[1970]] en orienta parto de la lando estis deklarita [[Biafra Respubliko]]. La '''Niĝeria Enlanda Milito''', konata ankaŭ kiel '''Biafra Milito''', [[6a de julio]] [[1967]] – [[15a de januaro]] [[1970]], estis [[Etna konflikto|etna]] kaj politika konflikto kaŭzita de klopodita [[secesio]] de la sudorienta provinco de [[Niĝerio]] kiel mem-proklamita [[Biafro|Respubliko Biafro]]. La konflikto estis la rezulto de ekonomiaj, etnaj, kulturaj kaj religiaj kontraŭstraoj ĉefe inter la [[Haŭsoj]] de nordo kaj la [[Igboj]] de sudorienta Niĝerio. Dum la ĉirkaŭ du kaj duono da jaroj de milito, ĉirkaŭ 1 milionoj da civiluloj mortiĝis pro malsatego kaj luktado. La milito famiĝis pro [[malsatego]] en kelkaj el la sieĝataj regionoj dum la milito, kaj sekvaj plendoj pro [[genocido]] ĉefe fare de la [[Igboj]] majoritataj en la regiono.<ref>{{citeCite web|title=Nigerian Civil War|url=http://www.war-memorial.net/Nigerian-Civil-War--3.140|work=Polynational War Memorial|accessdate=4a januaro 2014}}</ref><ref>{{cite news|title=Biafra: Thirty years on|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/596712.stm|work=Africa|publisher=BBC News|accessdate=4a januaro 2014|quote=Ethnic split: At independence, Nigeria had a federal constitution comprising three regions defined by the principal ethnic groups in the country – the Hausa and Fulani in the north, Yoruba in the south-west, and Ibo in the south-east. Crowd The fighting led to famine and chaos but as the military took over in the mid-1960s, and the economic situation worsened, ethnic tensions broke out. Up to 30,000 Ibos were killed in fighting with Hausas, and around 1 million refugees fled to their Ibo homeland in the east}}</ref>
 
[[Biafro]] deklaris sian sendependecon de [[Niĝerio]]. En [[1966]] [[oficiro]]j faris [[puĉo]]n. [[Enugu]] iĝis [[ĉefurbo]]. La loĝantoj estis precipe [[igboj]]. Nur 4 afrikaj landoj kaj [[Haitio]] agnoskis la landon. En [[1967]] Niĝerio atakis Biafron. Dum la militado la loĝantoj ne ricevis manĝaĵojn; la malsato ŝokis la [[mondo]]n, kiam disvastiĝis kaj populariĝis fotoj de nudaj geinfanoj havantaj ŝvelajn ventrojn. Pro la konstanta militado mortis pli ol 1 miliono da personoj. En [[1970]] la ŝtato ĉesis kaj iĝis parto de Niĝerio.
 
=== Militistaj reĝimoj ===
Tri [[diktatoro]]j regis laŭvice (kaj post la koncernaj [[puĉo]]j) dum la periodo 1983-1999: [[Muhammadu Buhari]], [[Ibrahim Babangida]] kaj [[Sani Abacha]].
 
Linio 107 ⟶ 105:
La [[Tria Niĝeria Respubliko|Tria Respubliko]] (1993) estis skizita en 1989, kiam la generalo [[Ibrahim Babangida|Ibrahim Badamasi Babangida]] (IBB), nome [[Prezidento de Niĝerio|militista ŝtatestro]], promesis finigi la militistan regadon por 1990 – dato kiu estis poste prokrastita ĝis 1993. IBB nuligis la malpermeson por politika aktiveco en la printempo de 1989, kaj lia registaro permesis du politikajn partiojn: nome la centra-dekstra Nacia Respublikana Konvencio (NRC) kaj la centra-maldekstra Socialdemokrata Partio (SDP). Balotado por gubernatoroj kaj por parlamento okazis en decembro 1991, dum la prezidentaj estis prokrastita ĝis la 12a de Junio 1993 – pro politika maltrankvileco. [[Moshood Kashimawo Olawale Abiola|MKO Abiola]], riĉa [[Joruboj|joruba]] negocisto, klare venkis en la prezidenta balotado el la platformo de la SDP. [[Ernest Shonekan]] estis prezidento nur du monatojn kaj duono kaj denove venis militista puĉo.
 
La tria militista regado (1993–1999) estis estrita de [[Sani Abacha|<small>Generalo</small> Sani Abacha]] kaj [[Abdulsalami Abubakar|<small>Generalo</small> Abdulsalami Abubakar]].
 
===Demokratio (1999-)===▼
 
▲=== Demokratio (1999-) ===
[[Dosiero:Goodluck Jonathan World Economic Forum 2013.jpg|eta|dekstre|250px|Goodluck Jonathan en 2013]]
La [[Kvara Niĝeria Respubliko|Kvara Respubliko]] venis en 1999 kun [[Olusegun Obasanjo]] kiu jam estis reginta en 1976. Sekvis [[Umaru Musa Yar'Adua]], [[Goodluck Jonathan]] kaj la nuna [[Muhammadu Buhari]].
Linio 118 ⟶ 115:
 
== Loĝantaro ==
[[FileDosiero:Kwarastatedrummers.jpg|thumbeta|[[Joruboj]] kun tre bazaj tradiciaj vestaroj.]]▼
 
▲[[File:Kwarastatedrummers.jpg|thumb|[[Joruboj]] kun tre bazaj tradiciaj vestaroj.]]
Niĝerio enhavas la plej grandan loĝantaron en [[Afriko]]: el la
afrikanoj sude de [[Saharo]], unu el tri loĝas en Niĝerio.
Linio 178 ⟶ 174:
* [[Niĝera Ŝtato]]
* [[Oguna Ŝtato]]
* [[Ondo-Ŝtato]]
* [[Osuna Ŝtato]]
* [[Ojo-Ŝtato]]
* [[Jos-Altebena Ŝtato]]
Linio 201 ⟶ 197:
[[Dosiero:African, Caribbean and Pacific Group of States member nations map.svg|60px]] Niĝerio apartenas al la [[AKP-ŝtatoj]], internacia organizaĵo de momente 77 nacioj el la regionoj [[Afriko]], [[Karibio]] kaj la [[Pacifika Oceano]].
 
== Kulturo ==
=== Muziko ===
[[Afrobito]] aŭ ''afrikobito'' (angle ''afrobeat'') estas kombinaĵo el usona [[funko]] kaj [[ĵazo]] kuniĝinta kun okcidentafrika [[hajlajfo]] same kiel la perkutado kaj la kantotradicioj el la joruba muziko. Ĝia triumfo komenciĝis en 1968 je Lagoso. En Afriko la niĝeriano [[Fela Kuti]] populariĝis en la mezaj kaj malfruaj [[1960-aj jaroj]] kiel la plej fama muzikisto de afrobito. Li stampis la stilnomon kaj kune kun sia frapinstrumentisto Tony Allen la muzikan strukturon kaj respondecis la politikan komponanton. Fine de la 1990-aj jaroj diversaj diskludistoj komencis reekpreni kaj pluevoluigi la afrobiton. Afrobitistoj de la 2000-aj jaroj sur la reloj de Fela Kuti estas ekzemple liaj filoj Femi Kuti kaj Seun Kuti, Franck Biyong kaj Massak el Kameruno, Segun Damisa kaj The Afro-beat Crusaders kaj multaj aliaj en kaj ekster Afriko.
 
== Esperanto ==
 
En Niĝerio estas [[Esperanto-Federacio de Niĝerio]], landa asocio de [[UEA]], kaj [[Niĝeria Junulara Esperantista Klubo]], kunlaboranta kun sed nealiĝinta al [[TEJO]].
 
Linio 214 ⟶ 209:
<!-- * ''Emmanuel Ogunlowo''; la sola rete trovebla referenco, https://groups.google.com/forum/#!search/Emmanuel$20Ogunlowo/soc.culture.esperanto/Uu0Vnf_9i64/G15Hsvek5zgJ, tre kritike kaj forte malaprobe mencias lin en protokolo pri komitatkunsido de Esperanto-Federacio de Niĝerio el februaro 2005. Tial provizore forpreniĝu lia mencio kiel elstara niĝeria esperantisto, ĝis doniĝas pli ekzaktaj informoj. -->
 
{{CoordKoord|8|N|10|E|region:NI_type:country_source:dewiki|display=title}}
 
== Referencoj ==
Linio 248 ⟶ 243:
* [http://wits.worldbank.org/CountryProfile/Country/NGA/Year/2012/Summary Nigeria 2012 Trade Summary Statistics]
;Financoj
* [https://www.youtube.com/watch?v=icTfĥZqp-8&list=UUGwŭdEeCf0TIA2RbPOj-8g&index=284 Sanusi Lamido Sanusi: Reforming Nigeria's Financial Sector]
 
 
{{Afrika Unio}}
{{Komunumo de Nacioj}}
 
{{havendaHavenda artikolo|Niĝerio}}
{{Bibliotekoj}}
 
[[Kategorio:Niĝerio| ]]
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/wiki/Niĝerio"