Ateno: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
LiMrBot (diskuto | kontribuoj) esperantigita ŝablono (Dosiero), esperantigita parametro, pli bona ŝablono (-), formatigo de titoloj, +Projektoj, +Bibliotekoj, multaj kosmetikaj ŝanĝoj |
|||
Linio 18:
|blazono =
<!-- *** Lando ktp. *** -->
|lando = Grekio
|lando_tipo =
|lando_flago = 1
|ŝtato = [[Balkana duoninsulo|Balkano]]
|ŝtato_tipo = Duoninsulo
|regiono = Atiko
|regiono_tipo = Provinco
Linio 63:
|areo = 38.964
|areo_rondumo = 3
|areo_urbo = 411.717
|areo_metropolo = 2928.717
<!-- *** Loĝantaro *** -->
|loĝantaro = 745514
|loĝantaro_dato = 2001
|loĝantaro_urbo = 3130841
|loĝantaro_urbo_denseco = auto
|loĝantaro_metropolo = 3686371
|loĝantaro_metropolo_denseco = auto
|loĝantaro_denseco = auto
Linio 118:
[[Dosiero:Attica 06-13 Athens 28 Academy of Athens.jpg|eta|250px|maldekstra|Akademio de Ateno]]
'''Ateno''' ({{lang-el|Αθήνα}} [aTHIna] en [[greka]] prononco: [aˈθina], en [[antikva greka]]: Ἀθῆναι, Athênai), aŭ pli malofte '''Atenoj''', estas la nuna [[ĉefurbo]] kaj plej granda urbo de [[Grekio]]. Nuntempe, en Ateno vivas proksimume 4 milionoj da loĝantoj.
La regiono de kaj ĉirkaŭ la urbo nomiĝas nun [[Atiko]] (samkiel dum la [[antikva Grekio|antikva epoko]]), kaj Ateno estas la regiona centro. La urba haveno [[Pireo]] estas nun aparta urbo: Ateno kaj Pireo estas du el la entute kvar provincaj distriktoj de Atiko. La internacia [[flughaveno]] de la urbo estas nomata laŭ [[Eleftherios Venizelos]]. Ekzistas [[Metroo de Ateno|metroo]].
Linio 126:
</ref> laŭ studo de la financa entrepreno UBS.
Ateno estas agnoskita kiel tutmonda urbo pro sia loko kaj gravo por ŝipaj konstruado kaj administrado, [[financo]], [[komerco]], [[amaskomunikilo]]j, [[distrado]], [[arto]]j, [[internacia komerco]], [[kulturo]], [[edukado]] kaj [[turismo]]. Ĝi estas unu el la plej grandaj ekonomiaj centroj en sudorienta Eŭropo, kun granda financa sektoro, kaj ĝia haveno [[Pireo]] estas kaj la plej granda haveno por pasaĝeroj en Eŭropo<ref> "Port of the month: Piraeus Port Authority". European Sea Ports Organisation V.Z.W./A.S.B.L. (ESPO). 30-a de aprilo 2014. "The Port of Piraeus is a port of large sizes. It is the largest passenger port and one of the largest commercial ports in Europe." [http://www.espo.be/index.php?option=com_content&view=article&id=515:port-of-the-month-piraeus-port-authority&catid=34:espo-press&Itemid=109] Alirita la 29an de Majo 2017.</ref><ref> Qihao Weng (23-a de majo 2014). Global Urban Monitoring and Assessment through Earth Observation. CRC Press. p. 259. ISBN 978-1-4665-6450-3. "Piraeus port, the chief port in Greece and the largest passenger port in Europe." [https://books.google.es/books?id=FVbSBQAAQBAJ&pg=PA259&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false] Alirita la 29an de Majo 2017.</ref><ref> [[SPIEGEL]] ONLINE, Hamburg, Germanio (9-a de aprilo 2015). "China Seeks Gateway to Europe with Greek Port". SPIEGEL ONLINE. [http://www.spiegel.de/international/business/china-seeks-gateway-to-europe-with-greek-port-a-1027458.html] Alirita la 29-an de majo 2017.</ref><ref> "Piraeus by Maritime Database". www.maritime-database.com. [http://www.maritime-database.com/port.php?pid=2239] Alirita la 29an de Majo 2017.</ref> kaj la dua plej granda en la mondo.<ref> "ANEK Lines – Piraeus". www.anek.gr. Arkivita el la originalo la 3-an de decembro 2008. [https://web.archive.org/web/20081203132339/http://www.anek.gr/english/dromol/pireaus1.html] Alirita la 29an de Majo 2017.</ref> La municipo (urbo) Ateno havis {{nombro|664046}} loĝantojn (en 2011)<ref> "Απογραφή Πληθυσμού – Κατοικιών 2011. ΜΟΝΙΜΟΣ Πληθυσμός" (en greka). Helena Statistika Aŭtoritato.</ref> ene de
La heredo de la [[Klasika Grekio|klasika epoko]] estas ankoraŭ evidenta en la urbo, reprezentata de antikvaj [[monumento]]j kaj artaĵoj, el kiuj la plej fama estas la [[Partenono]], konsiderata mejloŝtono de la komencoj de la [[Okcidenta kulturo|okcidenta civilizo]]. La urbo plutenas ankaŭ monumentojn el la [[Romia Grekio|Romia]] kaj [[Bizanca Imperio|Bizanca]] epokoj, same kiel pli malgrandan nombron de [[Otomana Imperio|Otomanaj]] monumentoj.
Linio 133:
== Etimologio ==
[[
Laŭ unu teorio, aa nomo de la urbo venas de la [[Hindeŭropa lingvaro|Hindeŭropa]] radiko ''ath-'' = kapo, supro, ĉar [[Akropolo]], sur la samnoma monteto, estas la "fundamanta kerno" de la urbo. La elekton de tiu radiko klarigas la mito pri la nasko de diino [[Atena]], kiu eliris tute armita el la kapo de [[Zeŭso]]. Antikve, la nomo estis Ἀθῆναι / ''Athễnai'' (plurala vorto)<ref>Laŭ [[Tucidido]] la pluralo estas postsigno de la [[Kunurbejo|kuniĝo de urboj]] kiuj iĝis Ateno.</ref>. En moderna lingvo, Αθήνα / ''Athína'' estas la oficiala urba nomo.
Linio 160:
La plej antikva informo pri loĝantaro homa en Ateno estas el 11a al 7a jarmilo a.K. Ĉirkaŭ la 1400 a.K, en la [[Mikeno|mikena epoko]], Ateno jam estis grava setlejo, kiu posedis fortikaĵon en la Akoropolo, kun la karakteraj muregoj el ŝtonegoj propraj de tiu civilizo. Oni ne konas ĉu Ateno estis detruita fine de la mikena epoko, ĉirkaŭ la 1200 a.K., kiel okazis ĉe aliaj urboj, sed ja tuŝis al ĝi la dekadenco de la urba civilizo kiu okazis en la venontaj jarcentoj.
Dum la [[1-a jarmilo a.K.]], Ateno kreskis laŭ gravo kaj povo kaj iĝis unu de la hegemoniaj [[urboŝtato]]j en la klasika [[Grekio]]. Proksimume inter la jaroj [[-500|500 a.K.]] kaj [[323]] ĝi estis unu el ĉefaj kulturaj kaj intelektaj centroj de la mondo, kaj okazigis multajn ideojn poste difinajn de la okcidenta civilizo, inter tiuj la koncepto de [[demokratio]].
La [[Unua interaliancana milito helena]] estis farita de Ateno dum 357-355 a.K. kontraŭ [[Ĥio (insulo)|Ĥio]], [[Kos (insulo)|Kos]] kaj [[Rodoso]], la plej potencaj membroj de la Dua atika maroligo (ekde 378).
La malvenko kontraŭ [[Sparto]] en la jaro 431 a.K., la hegemonio de [[Makedonio]] en la posta helenisma epoko kaj fine la konkero romia restis kaj povon kaj prestiĝon al Ateno. La fino de la klasika epoko situiĝas en la jaro [[529]], kun la fermo de la filozofiaj lernejoj.
Linio 182:
== Geografio ==
[[Dosiero:Mount Lycabettus.jpg|eta|dekstre|250px|Monto Likabeto, vidita el la Akropolo.]]
[[Dosiero:Πανοραμική Νέας Πεντέλης.jpg|
Ateno situas sur duoninsulo inter [[monto]]j kaj marbordo. Ateno etendas tra la centra ebenaĵo Atiko kiu estas ofte referencata kiel la Atena aŭ Atika Baseno (greke: Λεκανοπέδιο Αττικής). Tiu baseno estas limigita de kvar grandaj montoj: nome Monto Aigaleo okcidente, Monto Parniza norde, [[Monto Penteliko]] nordoriente kaj Monto Himeto oriente.<ref> "Focus on Athens" (PDF). UHI Quarterly Newsletter, Issue 1, Majo 2009, paĝo 2. www.urbanheatisland.info. Alirita la 18an de Marto 2011.</ref> Trans la Monto Aegaleo kuŝas la Triazia ebenaĵo, kiu formas etendon de la centra ebenaĵo okcidente. La [[Sarona Golfo]] kuŝas sudokcidente. La Monto Parniza estas la plej alta el la kvar montoj (1,413 m),<ref> "Welcome!!!". Parnitha-np.gr. [http://www.parnitha-np.gr/welcome.htm] Alirita la 1an de Junio 2017.</ref> kaj estis deklarita [[nacia parko]].
Linio 207:
La antikva urbo estis konstruata ĉe la piedo de monto [[Akropolo]] (ἀκρόπολις).
== Loĝantaro kaj Administracio ==
[[Dosiero:Attiki in Greece.svg|eta|||Atiko nome la regiono de Grekio kie situas Ateno.]]
Ateno estas la ĉefa urbo de Grekio, kun 3 milionoj da loĝantoj en 2011, tio estas ĉirkaŭ unu triono de la entuta loĝantaro de Grekio
Linio 219:
</table>
Ateno iĝis la ĉefurbo de Grekio en 1834, post [[Nafplio]], kiu estis la provizora ĉefurbo el 1829. La municipo (urbo) de Ateno estas ankaŭ la ĉefurbo de la [[Atika regiono]]. La termino Ateno povas referenci ĉu al la municipo Ateno, al la Granda Ateno, aŭ al la tuta Atena Urba Areo.
=== Municipo (urbo) Ateno ===
[[
La municipo (urbo) Ateno estas la [[Listo de urboj de Grekio|plej loĝata urbo de Grekio]], kun 664,046 loĝantoj (en 2011)<ref name=census11/> kaj areo de 38.96 km²,<ref name=stat01> "Censo de loĝantaro kaj loĝado de 2001 (inkl. areon kaj averaĝan alton)" (PDF) (en greka). Nacia Statistika Servo de Grekio. Arkivita el la originalo (PDF) en la 21a de Septembro 2015. [https://web.archive.org/web/20150921212047/http://dlib.statistics.gr/Book/GRESYE_02_0101_00098%20.pdf] Alirita la 3an de Junio 2017.</ref> formante la kernon de la Atena Urba Areo ene de la ''Atika Baseno''. La nuna [[urbestro|urbestro de Ateno]] estas [[Giorgos Kaminis]]. La municipo estas dividata en sep municipaj distriktoj kiuj estas uzataj ĉefe por administraciaj celoj.
Je la censo de 2011, la loĝantaro de ĉiu el la sep municipaj distriktoj de Ateno estas la jena:<ref name="statistics">{{
* 1a: 75,810
Linio 240:
La Atena municipo formas la kernon kaj centron de la '''Granda Ateno''', kiu konsistas el la Atena municipo kaj 34 pliaj municipoj, dividitaj en kvar [[regionaj unuoj de Grekio|regionaj unuoj]] (Centra, Norda, Suda kaj Okcidenta Atenoj), ĉirkaŭkalkulante 2,641,511 personojn (en 2011)<ref name=census11> "Απογραφή Πληθυσμού – Κατοικιών 2011. ΜΟΝΙΜΟΣ Πληθυσμός" (en greka). Hellenic Statistical Authority. [www.statistics.gr/documents/20181/1210503/resident_population_census2011rev.xls] Alirita la 3a de Junio 2017.</ref> ene de areo de 361 km².<ref name=area> "Characteristics". Hellenic Interior Ministry. www.ypes.gr. Arkivita el la originalo en la 4a de Januaro 2007. [https://web.archive.org/web/20070104231706/http://www.ypes.gr/topiki.htm] Alirita la 3a de Junio 2017.</ref> Ĝis 2010, tiuj kvar regionaj unuoj estis formintaj la poste abolitan [[Atena Prefekturo|Atenan Prefekturon]]. La municipo [[Pireo]], nome la historia Atena haveno, kun siaj 4 ĉeurbaj municipoj formas la [[Pireo (regiona unuo)|regiona unuo Pireo]], kiu siavice formas la '''Grandan Pireon'''.
'''Granda Ateno''' kaj '''Granda Pireo''' kombinitaj formas la kontinuan konstruaĵaron nomita '''Atena Urba Areo''' ({{lang-el|Πολεοδομικό Συγκρότημα Αθηνών}}), nomita ankaŭ la '''Urba Areo de la Ĉefurbo''' ({{lang-el|Πολεοδομικό Συγκρότημα Πρωτεύουσας}}) aŭ simple '''Ateno''' (la plej ofta komuna uzo de la termino), kiu etendas al ĉirkaŭ 412 km²,<ref name=Kallikratis>{{
{|class="wikitable" style="text-align:center; font-size:90%; margin-left:1em"
|+ '''Municipoj de Granda Ateno'''
|-
Linio 270:
|35. Agioi Anargiroi-Kamatero
|}
|style="text-align:center;"|[[
|style="text-align:left;"|
{|style="width: 100%; font-size: 80%;"
Linio 308:
|}
[[
{|class="wikitable" style="text-align:center; font-size:90%; margin-left:1em"
|+ '''Atena Urba Areo'''
|-
Linio 318:
|'''[[Regionaj unuoj de Grekio|Regionaj unuoj]]''':
|-
|[[Centra Ateno (regiona unuo)|Centra Ateno]]:<br />*Blanka, Atena municipo<br />*Rozkolora, cetero de Centra Ateno
|-
|Purpura, [[Norda Ateno (regiona unuo)|Norda Ateno]]
Linio 328:
|Bruna [[Pireo (regiona unuo)|Pireo]]
|}
|style="text-align:center;"|[[
|}
=== Atena Metropola Areo ===
La '''Atena Metropola Areo''', kun areo de 2928.717 km² kaj loĝata de 3,753,783 personoj en 2011,<ref name=census11/> konsistas el la '''Atena Urba Areo''' kun la aldono de urboj kaj vilaĝoj de [[Orienta Atiko|Orienta]] kaj [[Okcidenta Atiko]]j, kiuj ĉirkaŭas la densan urban areon de la greka ĉefurbo. Ĝi fakte etendas al la tuta duoninsulo de [[Atiko]], kiu estas la plej grava parto de la [[Atiko (regiono)|regiono Atika]], eksklude la [[Insuloj (regiona unuo)|insuloj]].
{|class="wikitable"
|-
!colspan="5"|Klasigo de regionaj unuoj ene de Granda Ateno, Atena Urba Areo kaj Atena Metropola Areo
|-
! [[Regionaj unuoj de Grekio|Regionaj unuoj]]
! Loĝantaro ([[2011]])
!
!
!
|-
| [[Centra Ateno (regiona unuo)|Centra Ateno]]
| align=right| 1,029,520
| rowspan=4 align=center | '''Granda Ateno'''<br />''2,641,511''
| rowspan=5 align=center | '''Atena Urba Areo'''<br />''3,090,508''
| rowspan=7 align=center | '''Atena Metropola Areo'''<br />''3,753,783''
|-
| [[Norda Ateno (regiona unuo)|Norda Ateno]]
| align=right| 592,490
|-
| [[Suda Ateno (regiona unuo)|Suda Ateno]]
| align=right| 529,826
|-
| [[Okcidenta Ateno (regiona unuo)|Okcidenta Ateno]]
| align=right| 489,675
|-
| [[Pireo (regiona unuo)|Pireo]]
| align=right| 448,997
| align=center | '''Granda Pireo'''<br />''448,997''
|-
| [[Orienta Atiko]]
| align=right| 502,348
|-
| [[Okcidenta Atiko]]
| align=right| 160,927
|}
Linio 373:
[[Dosiero:Central Athens Panoramic 2009.jpg|900px|eta|Panorama vido de [[Monto Likabeto]], stratoj Stadiu kaj Panepistimiu.]]
[[Dosiero:Athens4 tango7174.jpg|900px|eta|Vido de partoj de centra Ateno kaj de ties orientaj ĉeurboj el [[Monto Likabeto]].]]
{{
{{Granda dosiero|Attica 06-13 Athens 47 View from Lycabettus - pano.jpg|1200px|Panoramo de Ateno}}
=== Arkitekturo ===
[[
[[
[[
[[
Ateno utiligis [[arkitekturo|arkitekturajn stilojn]] range el Grek-Romia kaj [[Novklasika arkitekturo|Novklasika]] al modernaj tempoj. Ili ofte troviĝas en la samaj areoj, ĉar Ateno ne estas markita de uniformeco de arkitektura stilo.
Linio 389:
En la 1950-aj kaj la 1960-aj jaroj dum la etendigo kaj disvolvigo de Ateno, ankaŭ aliaj modernaj movadoj kiaj la [[Internacia stilo (arkitekturo)|Internacia stilo]] ludis gravan rolon. La centro de Ateno estis ege rekonstruita, konduke al la detruado de nombraj novklasikaj konstruaĵoj. La arkitektoj de tiu epoko uzis materialojn kiaj [[vitro]], [[marmoro]] kaj [[aluminio]], kaj multajn miksitajn modernajn kaj klasikajn elementojn.<ref> Fessas-Emmanouil, Helen. Ελληνική Αρχιτεκτονική Εταιρεία: Αρχιτέκτονες του 20ού αιώνα: Μέλη της Εταιρείας, Ποταμός, Athens, 2009, p. XXXI, ISBN 960-6691-38-1</ref> Post la [[Dua Mondmilito]], internacie konataj arkitektoj desegnis kaj konstruis en la urbo kiel [[Walter Gropius]], kun sia desegno por la Usona Ambasado, kaj, inter aliaj, [[Eero Saarinen]], kun sia postmilita desegno por la orienta terminalo de la [[Internacia Flughaveno Ellinikon]].
=== Urba skulptarto ===
Tra la tuta urbo povas troviĝi kelkaj statuoj aŭ bustoj. Krom la novklasikaĵoj de [[Leonidas Drosis]] ĉe la Akademio de Ateno (Platono, Sokrato, Apolono, Atena), aliaj elstaraĵoj estas la statuo de [[Tezeo]] fare de Georgios Fitalis ĉe Tizeio, de helenofiloj kiel [[Lord Byron]], [[George Canning]] kaj [[William Gladstone]], la [[rajda statuo]] de [[Teodoros Kolokotronis]] fare de [[Lazaros Soĥos]] antaŭ la Malnova Parlamento, statuoj de [[Ioannis Kapodistrias]], [[Rigas Feraios]] kaj [[Adamantios Korais]] ĉe la Universitato, de [[Evangelos Zappas]] kaj [[Konstantinos Zappas]] ĉe la Zapejo, de [[Ioannis Varvakis]] ĉe la Nacia Ĝardeno, la "lignorompisto" de Dimitrios Filippotis, la rajda statuo de [[Aleksandros Papagos]] ĉe Papagu distrikto kaj variaj bustoj de luktantoj de la Grekia sendependeco ĉe la ''[[Pedion tou Areos]]''. Grava mejloŝtono estas ankaŭ la [[Tombo de la Nekonata Soldato]] en Sintagma.
=== Kvartaloj ===
La municipo Ateno, nome urba centro de la Atena Urba Areo, estas dividita en kelkaj distriktoj: Omonoia, [[Sintagma]], Eksarĥeia, Agios Nikolaos, Neapolis, [[Likavitos]], Lofos Strefi, Lofos Finopulu, Lofos Filopapu, Pedion Areos, Metaksurgeio, Agios Kostantinos, Larisa Stacio, Keramikos, Psiri, [[Monastiraki]], Gazi, Tision, Kapnikarea, Agia Irini, Aerides, Anafiotika, [[Plaka]], [[Akropolo]], Pnika, Makrigiani, Lofos Arditu, [[Zapejo]], Agios Spiridon, Pangration, [[Kolonaki]], Deksameni, Evangelismos, Guva, Agios Ioannis, Neos Kosmos, Kukaki, Kinosargus, Fiks, Ano Petralona, Kato Petralona, Ruf, Votanikos, Profitis Daniil, Akadimia Platonos, Kolonos, Kolokintu, Placo Atikis, Lofos Skuze, Sepolia, Kipseli, Agios Meletios, Nea Kipseli, Gizi, Poligono, Ampelokipoi, Panormu-Gerokomeio, Pentagono, Elinoroson, Nea Filotei, Ano Kipseli, Turkovunia-Lofos Patacu, Lofos Elikonos, Koliacu, Timarakia, Kato Patisia, Treis Gefires, Agios Elefterios, Ano Patisia, Kipriadu, Menidi, Prompona, Agios Panteleimonas, Pangrati, Gudi kaj Ilisia.
== Vizitindaĵoj ==
[[Dosiero:Parthenon.jpg|eta|250px|Partenono]]
=== Klasikaj ===
{{Div col|cols = 3}}
* [[Akropolo (Ateno)|Akropolo]]
Linio 415 ⟶ 416:
* [[Keramiko]]
=== Modernaj ===
* [[Haveno Pireo]]
* [[Placo Sintagmo]]
Linio 424 ⟶ 425:
* [[Nacia Teatro de Grekio]]
=== Aliaj ===
* [[Monto Likabeto]]
* [[Funikularo de Likabeto]]
Linio 431 ⟶ 432:
* [[Muzeo Gulandris de Ciklada Arto]]
* [[Bizanca kaj Kristana Muzeo]]
* [[Numismatika Muzeo de Ateno|Numismatika Muzeo]]
* [[Nacia Ĝardeno (Ateno)|Nacia Ĝardeno]]
{{Div col end}}
== Transportoj ==
La [[Metroo de Ateno]] estas la subtera metrosistemo de Ateno, konstruita de la metrokompanio Attiko (Αττικό Μετρό) (laŭlitere “metroo de Atiko”) kaj la kompanio ISAP (Ilektrikoi Sidirodromoi Athinon-Pireos/Ηλεκτρικοί Σιδηρόδρομοι Αθηνών-Πειραιώς) (elektraj fervojoj de Ateno al Pireo).
La [[Internacia Flughaveno Ellinikon]], foje literumita ankaŭ Hellinikon (en greka: Ελληνικόν) estis la internacia flughaveno de Ateno dum sesdek jaroj ĝis 2001, kiam ĝi estis anstataŭata de la nova Atena Internacia Flughaveno "Eleftherios Venizelos".
Linio 444 ⟶ 445:
== Ateno kaj Esperanto ==
En la kvina kanto de la verko de [[Abel Montagut]] nome ''[[Poemo de Utnoa]]'' okazas asembleo de la Gobanoj (eksterteranoj). Tie oni akceptas, ke oni plikuraĝigu la malfortigitan Utnoan (nome la ĉefrolulo [[Noa]]) pere de la drogo ''anoŭdo''. Inna malsupreniras kaj liveras ĝin al Noa. Je ties efiko aperas antaŭ li la poeto [[Valmikio]] kiu montras al li la enormajn atingojn de la estonta homaro, se li sukcesas savi ĝin, nome, en Azio, el [[Ĉina Murego]] al insulo [[Srilanko]]. Poste aperas la japana pentristo [[Hokusajo]] kiu siavice montras aliajn mirindaĵon el [[Azio]]. Kaj poste venas la vico de [[Fidiaso]], kiu montras mirindaĵojn el [[Eŭropo]]. Jen kiel oni prezentas Atenon:
Linio 463:
== Partneraj urboj ==
Ateno havas partnerajn rilatojn kun la sekvaj urboj:
{{Div col|cols = 4}}
Linio 522 ⟶ 521:
== Eksteraj ligiloj ==
{{Projektoj}}
* [https://www.olympic.org/athens-2004 retejo de la Somera Olimpiko 2004 en Ateno]
{{Eŭropaj ĉefurboj}}
{{
{{Leginda}}
{{ADLS|2017|30}}
{{Bibliotekoj}}
[[Kategorio:Ateno| ]]
| |||