Bronzepoko: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
e Roboto: Automata tekst-anstataŭigo: (- ĉ. + ĉirkaŭ ) |
LiMrBot (diskuto | kontribuoj) esperantigita parametro, formatigo de titoloj, +Projektoj, multaj kosmetikaj ŝanĝoj |
||
Linio 6:
[[Dosiero:Diffusion métallurgie es.png|eta|300px|maldekstre|Mapo de la metalurgia disvastiĝo dum la Antikva Bronzepoko]]
Laŭ [[Francisko Azorín]] '''Bronza epoko''' estas:
{{
La teknologio rilata kun bronzo estis disvolvigita en [[Proksima Oriento]] fine de la 4a jarmilo a.K.,<ref>Margueron, Jean-Claude (2002). «Las primeras utilizaciones de los metales». Los mesopotámicos. Fuenlabrada: Cátedra. ISBN 84-376-1477-5.</ref> date en [[Malgranda Azio]] antaŭ la [[4a jarmilo a.K.|3000 a. K.]]; en la [[antikva Grekio]] eke meze de la [[3a jarmilo a.K.]]; en [[Centra Azio]] la bronzo estis konata ĉirkaŭ la [[3a jarmilo a.K.|2000 a. K.]], en [[Afganio]], [[Turkmenio]] kaj [[Irano]], kvankam en [[Ĉinio]] ne ekuzis ĝis ĉirkaŭ [[18-a jarcento a.K.|1800 a. K.]], adoptante ĝin la [[dinastio Ŝang]].
Linio 12:
La loĝantaro multiĝis, kreskis la popoldenso. Aperis la unuaj teraj fortikaĵoj, la labordivido, apero de la agrokultivistoj, bestobredistoj, [[Metiartoj|metiistoj]]. La [[bredado]] de bestoj graviĝis, fine de la epoko oni jam jugis [[ĉevalo]]n. Oni cindrigis la kadavrojn kaj metis tion fine de la epoko en urnon. Oni ornamis la [[urno]]n kaj la diversajn aĵojn el [[argilo]], laŭ tio ornama arto distingas la diversajn kulturojn.
La ĉefa karaktero de la bronzepoko ne estas la uzado de la metaloj, sed la malkovro kaj disvolvigo de la metalurgio, nome tekniko necesa por la atingo de la bronzo, nome alojo je 90/10 de kupro kaj de stano. La [[metalurgio]] difiniĝas kiel varmega traktado kiu permesas la elprenon de metaloj el [[mineralo]]. Ĝi postulas perfektan sciaron de la arto de la fajro, akirita dum la bakado de la ceramiko. Krome estas certa simileco inter la forno de la potfaristo kaj la forno de la bronzofandisto. Por elpreni metalon el mineralo, necesas la kapablo manipuli fornojn je alta temperaturo (la kupro fondiĝas je 1 084 °C<ref> C. Louboutin (1988) p. 1. </ref>; la aldono de stano malaltiĝas konsiderinde la punkton de fuzio).
== Regionaj epokodiferencoj ==
Linio 28:
La grandskala uzo de bronzo populariĝis nur en la dua jarmilo antaŭ Kristo.
Apartenis al la bronza epoko: [[Sumero|sumera civilizacio]], [[Akado|akada imperio]], [[Babilonio|malnova Babilonio]]
<ref>{{citaĵo el gazeto
| aŭtoro=Benno Landsberger kaj Thorkild Jacobsen
| titolo=An Old Babylonian Charm against Merḫu
| publikaĵo =Journal of Near Eastern Studies
| jaro=1955
| paĝoj=4-21
| volumo=14
| numero=1
Linio 61:
La bronzepoko komenciĝis en [[Palestino]] ĉirkaŭ 3300 a.K. Antaŭis ĝin [[Ĥalkolitiko|kupra ŝtonepoko]] kun alta teknika nivelo de metalprilaborado. La bronzepokon en Palestino karakterizas la estiĝo de [[urboŝtato]]j. Palestino situis inter la tiamaj altkulturoj de Egiptujo, [[Sirio]] kaj [[Mezopotamio]] kaj estis, kiuj forte influis ĝin.
Komence de la bronzepoko (ĉirkaŭ 3000 ĝis 2000 a.K.) multaj vilaĝoj estis forlasitaj kaj novaj setlejoj estiĝis, kiuj jam havis urbajn ecojn. Multaj el ili estis bone fortikitaj, kio indikas militajn periodojn. Ceramiko jam atingis altan teknikan nivelon kaj ceramikaĵoj estis parte pentritaj. Ekzistas nur malmultaj metalaĵoj el tiu epoko, sed ili montras bonan konon pri alojoj, kvankam al la kupro ankoraŭ ne estis aldonita zinko, kaj do ne ankoraŭ temis pri vera bronzo.
Mortintoj estis entombigitaj en grandajn [[tombo|amastombojn]] elfositajn el la rokoj. La lando estis verŝajne organizata per urboŝtatoj. Troveblas multaj atestoj pri eksterlanda [[komerco]], kvankam oni jam frue forlasis tiun kun Egiptujo por atingi perŝipe Biblos kaj Sirion.
Linio 70:
=== Kipro ===
[[Dosiero:Cyprus lrg.jpg|eta|300px|maldekstra|<center>Eble la vortoj ''Kipro'' kaj ''kupro'' havas saman devenon.]]
Post periodo de kupra ŝtonepoko ekde ĉirkaŭ 3900 a.K. komenciĝis ĉirkaŭ 2600 a.K. bronzepooko en [[Kipro]]. La insulo estas riĉa je [[kupro]] kaj havis do apartan signifon rilate al [[internacia komerco]]. Ĉu la vorto ''kupro'' estiĝis el la nomo de la insulo, aŭ inverse ne estas klare.
Linio 81 ⟶ 80:
[[Dosiero:NAMA Akrotiri 3.jpg|eta|Malfruciklada [[fresko]] de [[antilopo]]j el [[Akrotiri]].]]
En la 3-a jarmilo a.K. pluraj setlejoj sur [[Kreto]] evoluiĝis al centraj lokoj pri metioj kaj komerco. Per la [[Minoa civilizo]] estiĝis la unua alta kulturo de Eŭropo. Estiĝis ekonomie estranta tavolo, kiu laŭ la jaroj estigis [[Monarkio|monarkian]] reĝimon.
Ekzemplo de tio estas la minoa palackulturo, kiu baldaŭ transiris ankaŭ al la greka kontinenta regiono. Tie komenciĝis la bronzepoko per la [[helada periodo]] sur la insularo de la [[Cikladoj]] en la suda [[Egea Maro]]. La radiado de la minoa palackulturo estigis la kreadon de potenccentroj sur la greka kontinenta lando, ĉefe de la dinastio de [[Mikeno]].
La dinastio de la ŝaktotombistoj, kutime nomata la mikena civilizo, influis la malfruan bronzepokon en Grekujo.
Linio 88 ⟶ 87:
En la okcidenta parto de Malgrandazio la frua broncepoko rilatas al la fazo 1a de [[Trojo]], ĉirkaŭ 2800 a.K.
==== Bronzepoka kolapso ====
La [[bronzepoka kolapso]] estas transiro en la [[Egea Maro|Egea Regiono]], [[Sudokcidenta Azio]] kaj la orienta [[Mediteraneo]] de la malfrua bronzepoko al la frua [[ferepoko]], kiun historiistoj kiel
Inter proksimume la datoj 1200 kaj 1150 antaŭ nia erao, la kultura disfalo de la [[Mikeno|Mikenaj regnoj]], la [[Hititoj|Hitita Imperio]] en Malgrandazio kaj [[Sirio]], <ref> Por Sirio, vidu M. Liverani, ''The collapse of the Near Eastern regional system at the end of the Bronze Age: the case of Syria'' en ("La kolapso de la Proksimorienta [=okcidentazia] regiona sistemo je la fino de la bronzepoko: la kazo de Sirio") en ''Centre and Periphery in the Ancient World'' ("Centro kaj Periferio en la Antikva Mondo''), M. Rowlands, MT Larsen, K. Kristiansen, eldonintoj (Cambridge University Press) 1987. </ref> kaj la [[Nova Imperio de Egiptio]] en Sirio kaj [[Kanaano]] <ref> S. Richard, ''Archaeological sources for the history of Palestine: The Early Bronze Age: The rise and collapse of urbanism'' ("Arkeologiaj fontoj por la historio de Palestino: La frua bronzepoko: La leviĝo kaj kolapso de urba vivo"), ''The Biblical Archaeologist'' ("La biblia arkeologo", 1987) </ref> interrompis komercajn vojojn kaj severe reduktis la legopovon en la tuta regionego. En la unua fazo de tiu periodo, preskaŭ ĉiu urbo inter [[Piloso]] kaj [[Gaza-urbo|Gaza]] estis perforte detruita, kaj ofte restis neloĝata poste: inter la ekzemploj estas [[Hatuŝa]], [[Mikeno]], kaj [[Ugarit]]. <ref> La fizika detruo de palacoj kaj urboj estas la temo de Robert Drews, '' The End of the Bronze Age: changes in warfare and the catastrophe ca. 1200 B.C.'' ("La fino de la bronzepoko: ŝanĝoj en milito kaj la katastrofo de ĉirkaŭ 1200 antaŭ Kristo''), 1993. </ref>
Linio 95 ⟶ 94:
La iom-post-ioma fino de la Malluma Epoko kiu sekvis vidis la leviĝon de Sirio-Hititaj ŝtatoj en [[Kilikio]] kaj [[Sirio]], la arameajn regnojn de la mezo de 10-a jarcento antaŭ nia erao, kaj fine la aperon de la [[Nov-asiria imperio]].
Artefaktoj el arsena bronzo de la [[Majkop-kulturo]] en [[Norda Kaŭkazio]] estis datitaj en la 4a jarmilo a.K.<ref>Philip L. Kohl. The making of bronze age Eurasia. Paĝo 58.</ref> Tiu plinovigo rezultis en la cirkulado de teknologio por produktado de arsena bronzo tra suda kaj orienta Eŭropo.<ref>{{cite journal | last1 = Gimbutas | first1 =
=== Mez- kaj Nord-Eŭropo ===
[[Dosiero:Solvogn.jpg|eta|maldekstra|La [[sunĉaro de Trundholm]] tirata de ĉevalo estas grava ero de la mitologio de la norda bronzepoko.]]
Nur malfrue, ĉirkaŭ 2200 a.K., la bronzepoko atingis la centran kaj nordan partojn de Eŭropo. Estas certigitaj komercrilatoj (interalie pri [[sukceno]]) al Nordeŭropo kaj al Egea Maro en la mezeŭropa bronzepoko. Atestoj de regulaj komercrilatoj estas interalie la rokdesegnaĵoj de Carschenna, ĉevoja sanktejo ĉe ĉarĝbesta pado tra la [[Alpoj]]. La bronzepokon oni nomas kutime laŭ la diversaj entombadoj tumula bronzepoko aŭ [[urno]]-kampa epoko.
Linio 111 ⟶ 110:
La [[Magrebo]] ricevis kelkajn influojn de la kulturaj grupoj de la eŭropa bronzepoko, kiel pruvas la trovitaĵoj rilataj kun la tradicioj de la [[Kulturo de sonorilformaj pokaloj|sonorilformaj pokaloj]] trovitaj en [[Maroko]]. Spite tion, la regiono ne produktis sian propran metalurgion ĝis la koloniigo fare de [[fenicoj]] (ĉirkaŭ la jaro 1100 a.K.).
La [[subsahara Afriko]] restis ŝajne ligita al la vivmaniero de la Neolitiko ĝis oni disvolvigis la metalurgion de la fero en la baseno de la [[rivero Niĝero]] (sen pasi tra la epokoj de kupro kaj bronzo). Tamen tio estis la ĝenerala kredo ĝis la arkeologiaj elfosaĵoj fare de la angla [[Thurstan Shaw]] en la kuŝejoj de Igbo Ukwo, Igbo Richard, kaj Igbo Isaiah en [[Niĝerio]] en 1959; kie li trovis amason de bronzaĵoj (nome kolringoj, kranioj kaj figuroj de [[gepardo]], skrapitaj vizaĝoj, inter multaj aliaj) prilaboritaj ĉefe per la tekniko de la perdita [[vakso]]. Tiaj trovitaĵoj estis datitaj pli malpli ĉirkaŭ la 9-a aŭ 10-a jarcento p.K. Fakte pruvoj pri ferfandado aperis pli frue aŭ samtempe kiel tiuj de kuprofandado en [[Niĝerio]] ĉirkaŭ 900–800 a.K., en [[Ruando]] kaj en [[Burundo]] ĉirkaŭ 700–500 a.K. kaj en [[Tanzanio]] ĉirkaŭ 300 a.K.<ref name="Springer"> Childs, S. Terry (2008). [https://link.springer.com/referenceworkentry/10.1007%2F978-1-4020-4425-0_8776 "Metallurgy in Africa".] In Selin, Helaine. Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures. Nederlando: Springer. pp. 1596–1601. ISBN 978-1-4020-4425-0. Alirita la 26an de Julio 2018. </ref><ref name="ReferenceB">{{
Estis longdaŭra polemiko ĉu la disvolvigo de la metalurgioj de kupro kaj de fero sendepende disvolviĝis en sub-Sahara Afriko aŭ estis enkondukita el ekstere tra la [[Sahara Dezerto]] el Nordafriko aŭ el la regionoj de la [[Hinda Oceano]].<ref name="Springer"/> Pruvaro por teorioj de sendependa disvolvigo kaj de elekstera enkonduko estas malabundaj kaj celo de aktiva fakula debato.<ref name="Springer"/> Fakuloj sugestis, ke ambaŭ la relativa malabundo de arkeologia esplorado en sub-Sahara Afriko same kiel la longdaŭraj antaŭjuĝoj limigis aŭ kondiĉigis la komprenon de la prahistoria metalurgio en la kontinento.<ref name="ReferenceB"/><ref>{{
La Bronzepoko en [[Nubio]], startis tiom frue kiom ĝis 2300 a.K.<ref name="ReferenceC">{{
La kuprofandado okazis en Okcidenta Afriko antaŭ la apero de la ferfandado en la regiono. Restaĵoj de kuprofandaj fornoj estis trovitaj ĉe [[Agadez]], [[Niĝero]], kiuj estis datitaj tiom frue kiom ĉe la jaro 2200 a.K.<ref name="ReferenceB"/> Tamen, la pruvaro de kuproproduktado en tiu regiono antaŭ 1000 a.K. estas ankoraŭ pristudita.<ref>{{
=== Bronzepoko en Suda kaj Orienta Azio ===
Linio 130 ⟶ 129:
=== Bronzepoko en Ameriko ===
[[Dosiero:Collier de Penne.jpg|
En Ameriko ŝajne la metalurgio ne havis soci-ekonomiajn kondiĉojn, eble nur teknikajn, kaj ankaŭ ties datado estas ligita al polemikoj. Kelkaj esploristoj asertas, ke dum la tuta daŭro de la Meza Horizonto en [[Andoj]] oni uzis kupron [[arseno|arsenan]] kaj ke en la civilizacio Tiahuanako jam oni uzis amplekse (ĉirkaŭ la jaro 600 p.K.) aojon de kupro, arseno kaj [[nikelo]], konsiderata de tiuj fakuloj kiel bronzo, kiu estis anstataŭita je ties finaj fazoj per la aŭtenta bronzo (ĉirkaŭ la jaro 800 p.K.).<ref>[http://www.lablaa.org/blaavirtual/publicacionesbanrep/bolmuseo/1996/jldi41/jldi01a.htm El bronce y el horizonte medio] {{Wayback|url=http://www.lablaa.org/blaavirtual/publicacionesbanrep/bolmuseo/1996/jldi41/jldi01a.htm |date=20090417064326 }}</ref> Aliaj fakuloj male antaŭenigas ĝis la epoko de la civilizacio Ĉimua (el la jaro 900 p.K.) la uzadon de la arsenkupro, kaj tiel por ili estos la [[Inkaa imperio|Inkaoj]] kiuj ĝeneraligis en sia imperio la uzadon de bronzo.<ref> Eiroa, 1996, p. 12. </ref> La posta apero de limigita produktado metalurgia de bronzo sur la okcidento de [[Meksiko]] sugestus la ekziston kontaktoj kun la regionoj de Andoj aŭ malfrua malkovro de tiaj teknikoj.
La civilizacio [[Moĉe]] de [[Sudameriko]] sendepende malkovris kaj disvolvigis bronzofandadon.<ref>{{
== Komerco ==
Linio 148 ⟶ 147:
</gallery>
== Bibliografio ==
* Blasco, Mª Concepción (1993). «El Bronce final». Madrid, Síntesis. ISBN 84-7738-195-X.
* Chang, K. C. (1982). Studies of Shang Archaeology. Yale University Press.
Linio 171 ⟶ 170:
* [[Ŝtonepoko]]
== Referencoj ==
{{
* {{Tradukita|lingvo= es |artikolo=Edad del Bronce|revizio=109262482}}
Linio 178 ⟶ 177:
* {{Tradukita|lingvo= fr |artikolo=Âge du bronze|revizio=148393310}}
{{
{{Projektoj}}
[[Kategorio:Bronzepoko| ]]
| |||