Okulo: Malsamoj inter versioj

 

{{AliajSignifoj|Okulo (Goo)}}

[[Dosiero:Hawk eye.jpg|eta|Okulo de [[jamajka buteo]] ]]

[[Dosiero:Eye iris.jpg|eta|Homa okulo]]

 

La diversaj [[bestoj|besto]]-[[specio]]j havas diversspecajn okulojn. Ekzistas apartaj lumsentemaj [[ĉelo]]j (ne veraj okuloj ĉar ili ne formas bildon) kaj iom pli disvolvitaj [[facetokulo]]j de [[insekto]]j kaj pli komplikaj okuloj kun [[optiko|optika]] [[lenso]]. La stimulon observas fotoreceptoroj, kiuj estas lumsentaj nervoĉeloj, kiujn ŝtatojn aligas la elektromagneta radiado de videbla spektro. La stimulo en vertebruloj venas en la vida nervo al la vidacentro de cerbo, kiu ellaboras la vidaĵon.

 

La okulo de bestoj aligas al la vivkondiĉoj de besto. Ankaŭ la nombro kaj loko de okuloj estas evolvaj sekvoj de vivo. Iuj bestoj, kiuj orientiĝas malpli laŭ vidado, povas vidi nur lumon, aliaj ankaŭ la kontraston kaj movadon. La pli evovigitaj okuloj povas vidi kontrastriĉan bildon, kaj povas distingi multan lumintensojn. Tiu trajto estas vidakreco, kiu malsamas taglume kaj krepuske. Aliaj bestoj bezonas pli grandan vidkampon aŭ pli bonan farbvidadon.

== Evolvado ==

Laŭ estimoj evolvigis la okulo 40-oble en la evolucio. La Pax-6-Gen iniciatas la evolvadon de okuloj en sepioj, en mamuloj kaj insektoj. En Drosophila melanogaster oni nomas la homologan genon eyeless. Do la sciencistoj pensas, ke ĉiu tipo de okuloj de tiuj bestoj havas kunan praon.

 

 

Iuj tipoj de okuloj povas rekoni la direkton de lumo, kiu iras en ĝiaj ĉeloj. Tiuj ebligas iom direktigi laŭ vidado, sed tiu estas malgranda helpo.

=== Vidakreco ===

La vidakreco faras ebla rekoni la konturojn kaj desegnaĝojn. Ĝia kvalito dependas de tiuj:

* la difino de okulglobo

 

=== Vidkampo ===

La vidkampo estas la aro de tiuj punktoj de ekstero, kiuj estas videbla per uno rigardo, se oni tenas sian kapon rekte, kaj per ŝanŝiĝantaj grandecoj kaj lumdensoj testas la kvaliton de vidado. Oni distingas la vidkampon de unu okulo kaj la vidkampon de ĉiuj okuloj. Ĝia mezuruno estas grado, kaj povas esti mezurita horizontale kaj vertikale. Ĝi ne estas la sama en malsamaj bestoj.

 

 

=== Koloroj ===

La kolorvidado distingas la diversajn frekvencojn de elektromagneta radiado laŭ intenso. En la regno de bestoj estas tiu povo universala. Tiun karakterizas laŭ artoj la absorba spektro de videbla kaj distingebla spektro. Oni devas havi minimume du tipojn de lumreceptoroj por analizi la frekvencojn, kaj vidi kolorojn.

 

 

La spegulaj okuloj ekigas bildon per konkava spegulo, kaj projekcias ĝin maltaŭe de retino. La lenso proksime de retino korektas la distortojn de bildo. La speguloj ekigis laŭ principo de glasaj lamenoj. Ili estas el pli ol 30 de subtilaj guaninaj kristaloj, kaj ĉiun lamenoj estas en duoblaj membranoj. La Pectinidae, kaj la krebsoj Gigantocypris, homaroj kaj langustoj havas tiajn okulojn.

=== Fotoreceptoroj de unuĉeluloj ===

Jam la unuĉeluloj kiel eŭglenoj havas fotoreceptoron, kiu povas vidi lumon kaj diskrimi helon kaj malhelon. La pigmentoj unuflanke ekranas la okulflekn, kiu ebligas ankaŭ la direktovidadon. Tiu ebligas al la unuĉelulo naĝi al lumo (fototakso).

 

=== Lumsensaj ĉeloj ===

Pli evolvigintaj bestoj kiel lumbriko havas fotoreceptorojn en haŭto de kapo, aŭ en haŭto forĵetitaj.

=== Plata okulo ===

Iuj bestoj kiel meduzoj kaj marsteloj havas la lumsensajn ĉelojn kune, kaj sub ili pigmentoĉelojn. Tiu plibonigas la hela-malhela diskriminadon kaj direktovidadon.

=== Pigmentkalikookulo ===

La vidantaj ĉeloj estas malproksime de eniro de lumo, en inversa situo en kaliko de nediafanaj pigmentoĉeloj. La lumo povas eniri nur en apertaĵo de kaliko. Ĝi ĉiam stimulas malmultajn ĉelojn, kaj tiu faras vidi direkton kaj intenson ebla. Helikoj kaj turbelarioj havas tiajn okulojn.<ref>Wilfried Westheide, Reinhard Rieger (Hrsg.): ''Spezielle Zoologie. Teil 1: Einzeller und Wirbellose.'' korr. u. erg. Nachdruck d. 1. Aufl., Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg, Berlin 2004, ISBN 3-8274-1482-2</ref>.

=== Kava okulo ===

La kava okulo similas al la pigmentkalikookulo, sed en ĝi sidas la vidoĉeloj proksime de lumo (eversa situo). La kavo estas plena kun sekretaĵo. Sub la vidoĉeloj estas pigmentoĉeloj. Ankaŭ per tiu okulo povas vidi la besto intenson kaj direkton.

=== Trua okulo kaj vezika okulo ===

La truaj okuloj estas la pli evolvigintaj variantoj de kava okuloj. Ili bazas sur la principo de [[fotilo kun trua objektivo]]. El la kavo igas veziko, kaj ĝia aperturo malgrandas ĝis malgranda truo, kaj la eno de okulo estas plena kun sekretaĵo. La nombro kaj denso de receptoroj en la retino pligrandigis, kiu faras ebla vidi bildon. Tiu estas malhela, malgranda kaj estas malsupren, kaj la nervosistemo devas ĝin turni. Ĝia akreco dependas de la denseco de receptoroj. Per tiuj okuloj la besto povas vidi ankaŭ distancon, ĉar la akreco ankaŭ dependas de la distanco de la objekto. La praaj cefalopodoj havis tiajn okulojn.

 

 

=== Kompleksa okulo ===

La kompleksaj okuloj enhavas multajn malgrandajn okulojn, kaj ĝi vidas la ĉirakaŭaĵon mozaike. La malgrandaj okuloj havas malgrandan vidokampon, kaj ili havas unoope nur ok receptorojn. Ilia nombro varias inter kelkaj centoj kaj kelkaj dekmiloj.<ref name="Gruner-B1-Teil4">Hans Ekkehard Gruner (Hrsg.), M. Moritz, W. Dunger (1993): ''Lehrbuch der speziellen Zoologie.'' Band I: Wirbellose Tiere, 4. Teil: Arthropoda (ohne Insecta)</ref> Tiu nombro determinas la difinon de okulo, do ĝi estas pli malgranda ol la difino de lensa okulo. La kompleksa okulo de flugantaj insektoj vidas 250 bildojn ĉiŭsekunde.<ref>Wolf D. Keidel: ''Kurzgefasstes Lehrbuch der Physiologie'', Georg Thieme Verlag, Stuttgart 1973, S. 422.</ref> Tiu ebligas grandan rapidon de reakcio. Dependente de arto estas tiuj okuloj triĥromataj aŭ tetraĥromataj, kaj povas vidi ultraviolan radiadon. La kompleksaj okuloj havas la tre grandan vidokampon. Insektoj kaj krebsoj havas tiajn okulojn.

 

=== Lensa okulo ===

{|

'''Epi'''&nbsp; Epidermis<br />

'''Cor'''&nbsp; Cornea <br />

'''Pri'''&nbsp; Prismenĉeloj<br />

'''Pyr'''&nbsp; Piramidĉeloj]]

|}

La plej simplaj lensaj okuloj ne estas tial kompleksaj, kiel la okuloj de vertebruloj. Ĝi enhavas lenson, retinon kaj pigmentoĉelojn. Tial estas la okuloj de Carybdea marsupialis. Ankaŭ la okuletoj de iuj artopodoj estas simplaj lensaj okuloj.<ref>H.-E. Gruner (Hrsg.): ''Lehrbuch der Speziellen Zoologie.'' Band I: Wirbellose Tiere, 2. Teil: Cnidaria, Ctenophora, Mesozoa, Plathelminthes, Nemertini, Entoprocta, Nemathelminthes, Priapulida. Stuttgart und New York 1993, Gustav Fischer Verlag</ref>

 

 

La okulo de vertebruloj estas tre sensibila kaj parte tre evoluta sensa organo, kiu konsistas el la [[okulglobo]]. Ĝi sidas en defendita kavo de kranio kusenita per muskoloj, graso kaj kuniga histo. Krome estas akcesoraj aparatoj servantaj por movi la okulglobon, kaj por ĝin protekti kontraŭ la eksteraj agantoj: la [[palpebro]] kun korneala reflekso (nur ĉe surtere vivantaj vertebruloj) kaj [[okulharoj]], kiuj defendas kontraŭ fremdaj partikloj kaj aliaj malutilaj efikoj. Kontraŭ la elsikado la larmo[[glando]]j produktas larmon kaj [[larmotubeto]]j gvidas ĝin, la [[skleroto]], fibreca, netravidebla, blanka [[membrano]], kiu konsistigas la ŝelon de la okulglobo, kaj estas, en sia antaŭa parto, en kontinueco kun la [[korneo]], travidebla, refrakta membrano.

La tipa vertebrula okulo havas sep, la homa okulo ses [[okulmuskolo]]jn. Ili estas ekstere de la okulo, kaj ili movigas la okulglobon. El ili estas kvar rektaj kaj du oblikvaj, kaj ili povas movigi la okulon en ĉiuj direktoj. Laŭ la direkto de okulo ĉiuj muskoloj havas ĉefajn kaj parcialajn funkcionojn, kiu povas esti levi, mallevi, direkti flanken kaj turni. Per tiuj movoj pligrandigas la vidkampo kaj la okulo povas laŭiri la objektoj.<ref name="HK"/>

 

 

== La okulaj malsanoj ==

Malsanoj povas atingi ĉiujn partojn de la okulo:

* la [[kristalino]] (ekz. pro [[katarakto]], pri kiu kristalino ne plu sufiĉe travideblas),

La "seka" devenas de [[atrofio]] de la makula retino. Nun, la sola terapio estas per vitaminoj, donitaj buŝe.

 

 

== Proverbo ==

 

== Referencoj ==

 

== Eksteraj ligiloj ==

* [https://www.monato.be/2005/008401.php János SÁRKÖZI: FOTOGRAFIO: La fenomeno de ruĝaj okuloj] el [[Monato (gazeto)|''Monato'']] (2005/01, p.20)

 

 

[[Kategorio:Okulo|*]]