Vikipedio

Norda poluso: Malsamoj inter versioj

Browse history interactively
[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
← Iru al antaŭa ŝanĝoIru al sekvanta ŝanĝo →
Enhavo forigita Enhavo aldonita
VidaVikiteksto
Neniu resumo de redakto
esperantigita ŝablono (Dosiero), esperantigita parametro, pli bona ŝablono (Koord), formatigo de titoloj, +Bibliotekoj, multaj kosmetikaj ŝanĝoj
Linio 1:
[[FileDosiero:Arctic Ocean.png|275px|thumbeta|[[Azimuto|Azimuta projekciado]] montranta la Arktan Oceanon kaj la Nordan Poluson. La mapo montras ankaŭ la 75a paralelon nordan kaj la 60a paralelon nordan.]]▼
 
[[FileDosiero:Noaa3-2006-0602-1206.jpg|thumbeta|Nordpolusa pejzaĝo.]]▼
▲[[File:Arctic Ocean.png|275px|thumb|[[Azimuto|Azimuta projekciado]] montranta la Arktan Oceanon kaj la Nordan Poluson. La mapo montras ankaŭ la 75a paralelon nordan kaj la 60a paralelon nordan.]]
▲[[File:Noaa3-2006-0602-1206.jpg|thumb|Nordpolusa pejzaĝo.]]
[[Dosiero:Polwanderung.jpg|dekstra|eta|200px|Moviĝo de la norda magneta poluso de Tero kun jaroj.]]
[[Dosiero:Nordpole.png|eta|dekstra|180px|Diversaj nordaj polusoj de Tero:<br />'''1''' - geografia;<br />'''2''' - magneta; <br />'''3''' - geomagneta; <br />'''4'''<!--_Nordpol_ _der_ _Unzugänglichkeit_ -->]]
Linio 26 ⟶ 25:
 
== Minaco de tera varmiĝo ==
 
Pro [[tera varmiĝo]], kreskantaj temperaturoj en la regiono ĉirkaŭ la norda poluso estas jam draste ŝanĝintaj la tiulokajn vivkondiĉojn, kondukante al ĝis nun ne konataj vivminacoj. Por la arktaj bestoj iĝas tro varme. Tiu informo rezultas el esploro pri ŝanĝiĝoj en la [[arkta klimato]] fare de [[WWF]] ([[Mondvasta Fondaĵo pri Naturo]]). En [[Frankfurto]] spertulo de tiu organizaĵo, Stefano Singer, atentigis pri la ekzemplo de la marbordejoj de Norda [[Alasko]], kie la mezumaj temperaturoj hodiaŭ estas 4 gradojn pli altaj ol en la antaŭa jarcento. Kulpa estas la aera poluado fare de [[industrio]] kaj [[trafiko]], kaŭzanta la tiel nomatan [[Forceja efiko|forcej-efikon]]. „Arkto estas kvazaŭ febrotermometro por la tuta globo", Singer sciigis. „Tie ŝanĝiĝoj de la klimato videbliĝas speciale klare". Nuntempe la jara mezuma temperaturo en Arkto estas minus kvin gradoj. Se la temperaturo konsiderinde pli altiĝos, la nombro da [[rangifero]]j draste malaltiĝos. Ankaŭ [[Polusa urso|polusaj ursoj]], [[foko]]j, polusaj [[vulpo]]j kaj multaj [[Birdomigrado|migrantaj birdoj]] estos minacataj.
 
Kiom dependa de la klimato estas la pluvivo de la rangiferoj, montris savkampanjo en la orientaj vastejoj de Rusio. Tie 100 000 rangiferoj endanĝeriĝis al malsatmorto, ĉar neĝoŝtormoj kun posta glacia [[Pluvo|pluvado]] sternis nepenetreblan glacitavolon sur iliaj paŝtejoj. Oni devis relokigi la bestojn en regionon ankoraŭ liverantan nutraĵon. Nun plifortiĝinta degelo de la arkta naĝglacio, fruiĝinta printempo kaj malampleksiĝintaj furaĝejoj endanĝerigas la vivon de preskaŭ ĉiuj arktaj bestoj.
 
== Esplorado ==
=== Antaŭ-1900 ===
[[FileDosiero:Mercator north pole 1595.jpg|thumbeta|230px|maldekstre|Mapo de [[Gerardus Mercator]] de la Norda Poluso el 1595.]]
[[FileDosiero:C.G. Zorgdragers Bloeyende opkomst der aloude en hedendaagsche Groenlandsche visschery - no-nb digibok 2014010724007-V1.jpg|thumbeta|maldekstre|Mapo de C.G. Zorgdragers de la Norda Poluso el 1720.]]
Tiom frue kiom ĉe la 16a jarcento, multaj elstaraj personoj ĝuste kredis ke la Norda Poluso estis en maro, kiu en la 19a jarcento estis nomita [[Polinio]] aŭ [[Malferma Polusa Maro]].<ref>{{citeCite journal|author=Wright, John K. |journal=Geographical Review|volume=43|issue=3|date=July 1953|pages=338–365 |title=The Open Polar Sea}}</ref> Oni esperis tiam ke oni povus trovi pasejon tra glaciflosaĵoj je favoraj jarepokoj. Oni organizis kelkajn ekspediciojn por serĉi la vojon, ĝenerale per [[Balenĉasado|balenĉasaj ŝipoj]], jam ofte uzataj tiam en la malvarmaj nordaj latitudoj.
 
Unu el la plej fruaj ekspedicioj organizitaj kun la klara intenco atingi la Nordan Poluson estis tiu de la brita ŝipoficiro [[William Parry (esploristo)|William Edward Parry]], kiu en 1827 atingis latitudon 82°45′ Norde. En 1871 la [[ekspedicio Polaris]], nome usona klopodo al la Poluso estrita de [[Charles Francis Hall]], finis en katastrofo. Alia klopodo de la Brita [[Royal Navy]] en la poluso, nome parto de la [[Brita Arkta Ekspedicio]], estrita de komandanto [[Albert Hastings Markham|Albert H. Markham]] atingis la tiam rekordan 83°20'26" Nordon en Majo 1876 antaŭ reveni. Ekspedicio en 1879–1881 estrita de [[Usona mararmeo|usona ŝipoficiro]] [[George W. DeLong]] finis tragedie kiam ties ŝipo la ''Jeanette'', estis kraŝita de glacio. Ĉirkaŭ la duono de la ŝipanaro, inter kiuj DeLong, perdiĝis.
 
[[FileDosiero:Nansen-fram.jpg|thumbeta|dekstre|La ŝipo de Nansen nome ''Fram'' sur la frosto de Arkto.]]
En Aprilo 1895 la [[Norvegio|norvegaj]] esploristoj [[Fridtjof Nansen]] kaj [[Hjalmar Johansen]] veturis al la Poluso sur [[sledo]]j post lasi la englacia kaptita ŝipo de Nansen nome ''Fram''. La paro atingis latitudon 86°14′ Norde antaŭ ili abandonis la klopodon kaj revenis suden, eventuale por atingi la areon de [[Lando de Francisko Jozefo]].
 
Linio 46 ⟶ 44:
La itala esploristo [[Princo Luigi Amedeo, Duko de Abruzzi|Luigi Amedeo, Duko de Abruzzi]] kaj la Kapitano [[Umberto Cagni]] de la Itala Reĝa Mararmeo (Regia Marina) naviĝis per la konvertita balenkapta ŝipo ''Stella Polare'' ("Polusa Stelo") el Norvegio en 1899. La 11an de Marto 1900 Cagni estris veturon surglacie kaj atingis latitudon de 86° 34’ la 25an de Aprilo, atingante novan rekordon super la rezulto de Nansen en 1895 per 35 al 40 km. Cagni malfacile povis reveni al la kampadejo, kie li restis ĝis la 23a de Junio. La 16an de Aŭgusto la ''Stella Polare'' eliris el [[Rudolf-insulo]] direkte suden kaj la ekspedicio revenis al Norvegio.
 
=== 1900–1940 ===
[[FileDosiero:Peary Sledge Party and Flags at the Pole.jpg|thumbeta|La sleda teamo de Peary ĉe tio kio ili postulis kiel la norda poluso, 1909. De maldekstro: Ooqueah, Ootah, Henson, Egingwah, Seeglo.<ref>{{citeCite web|url=http://www.heritage.nf.ca/exploration/pearyfrontis.html|title=At the North Pole, 6a–7a de Aprilo 1909: Newfoundland and Labrador Heritage Web|publisher=Heritage.nf.ca|accessdate=16a de Februaro 2011}}</ref>]]▼
 
▲[[File:Peary Sledge Party and Flags at the Pole.jpg|thumb|La sleda teamo de Peary ĉe tio kio ili postulis kiel la norda poluso, 1909. De maldekstro: Ooqueah, Ootah, Henson, Egingwah, Seeglo.<ref>{{cite web|url=http://www.heritage.nf.ca/exploration/pearyfrontis.html|title=At the North Pole, 6a–7a de Aprilo 1909: Newfoundland and Labrador Heritage Web|publisher=Heritage.nf.ca|accessdate=16a de Februaro 2011}}</ref>]]
Usona esploristo [[Frederick Cook]] asertis ke li estis atinginta la nordan poluson la 21an de Aprilo 1908 kun du Inuitaj viroj, nome Ahwelah kaj Etukishook, sed li estis nekapabla produkti konvinkan pruvon tiele ke lia aserto ne estas vaste akceptita.<ref>Robert Bryce ''Cook and Peary: the Polar Controversy Resolved'' Stackpole 1997; Henderson, B. (2005) ''True North'' W W Norton & Company ISBN 0-393-32738-8</ref>
 
Linio 57 ⟶ 54:
La brita esploristo [[Wally Herbert]], komence subtenanto de Peary, priesploris la registrojn de Peary en 1989 kaj trovis ke ekzistis signifaj diferencoj en la navigaciaj arkivoj de la esploristo. Li konkludis ke Peary ne atingis la Poluson.<ref>{{cite news|url=https://web.archive.org/web/20081224045237/http://www.independent.co.uk/news/obituaries/sir-wally-herbert-453324.html|title=Sir Wally Herbert|work=The Independent|date=16a de Junio 2007}}</ref> Subteno por Peary denove venis en 2005, aliflanke, kiam brita esploristo [[Tom Avery]] kaj kvar kunuloj rekreis la kontaktan parton de la vojaĝo de Peary kun kopiaj lignaj sledoj kaj teamoj de kanadaj eskimohundoj, atingante la nordan poluson en 36 tagoj, 22 horojn - preskaŭ kvin horojn pli rapide ol Peary. Tamen, la plej rapida 5-taga marŝo de Avery estis 90 marmejloj, signife manke de la 135 postulitaj fare de Peary. Avery skribas sur sia retejo ke "La admiro kaj respekto kiujn mi tenas por Robert Peary, Matthew Henson kaj la kvar Inuit viroj kiuj riskis norden en 1909, kreskis grandege ĉar ni eliris de Kabo Kolumbia. Nun ĉar vidis mi mem kiel li vojaĝis trans la glacimaron, mi estas pli fervora ol iam ke Peary efektive malkovris la nordan poluson."<ref>[http://www.tomavery.net/gallery_np2005.php Tom Avery website]. Alirita en Majo de 2007</ref>
 
[[FileDosiero:Papanin with flag.jpg|leftmaldekstra|thumbeta|[[Ivan Papanin]] ĉe [[Surglaciaj stacioj|surglacia stacio]] [[Norda Poluso-1]], 1937.]]
Alia malaprobo de la aserto de Peary alvenis en 2009, kiam [[E. Myles Standish]] de la [[Kalifornia Instituto de Teknologio]], sperta arbitraciisto de sciencaj asertoj, raportis multajn kvazaŭajn [[Lakuno (filologio)|lakunojn]] kaj faktkonfliktojn.<ref name="DIOI">[http://www.dioi.org/spe.htm Roald Amundsen First to Each Pole – Three Prior North Pole Claims: Each Unproven & Highly Suspect]. Dioi.org. Alirita la 4an de Julio 2012.</ref>
 
Linio 67 ⟶ 64:
La unua kohera, konfirmita, kaj science konvinkanta atingo de la Norda Poluso estis la 12an de majo 1926, fare de norvega esploristo [[Roald Amundsen]] kaj de lia usona sponsoro [[Lincoln Ellsworth]] pere de la [[aerŝipo]] ''Norge''.<ref>Tierney, John. ([[7a de septembro]] 2009) [http://tierneylab.blogs.nytimes.com/2009/09/07/who-was-first-at-the-north-pole/ Who Was First at the North Pole?]. Tierneylab.blogs.nytimes.com. Retrieved 2012-07-04.</ref> La ''Norge'', kvankam norvega posedaĵo, estis dezajnita kaj pilotita fare de la itala [[Umberto Nobile]]. La flugo komenciĝis de [[Svalbardo]] en Norvegio, kaj transiris la Arktan Oceanon ĝis [[Alasko]]. Nobile, kun pluraj sciencistoj kaj skipo de la [[Norge]], superflugis la Poluson duan fojon la 24an de majo 1928, pere de la aerŝipo ''Italia''. La ''Italia'' kraŝis dum sia reveno de la Poluso, kio okazigis la perdon de duono de la skipo.
 
En majo 1937 la unua [[Surglaciaj stacioj|nordapolusa glaciostacio]] de la mondo, nome [[Norda Poluso-1]], estis establita fare de [[Sovetunio|sovetiaj]] [[sciencisto]]j per aviadilo 20 kilometrojn (13 mejl.) de la norda poluso. La ekspedicianoj: oceanografo [[Pjotr Ŝirŝov]], meteologo [[Jevgenij Fjodorov]], radiofoniisto [[Ernst Krenkel]], kaj la gvidanto [[Ivan Papanin]]<ref>{{citeCite web|url=http://www.whoi.edu/page.do?pid=66677|title=North Pole Drifting Stations (1930s–1980s)|accessdate=8a de Januaro 2012|publisher= Woods Hole Oceanographic Institution |date=17a de Aŭgusto 2011}}</ref> faris sciencan esploradon ĉe la stacio dum la venontaj naŭ monatoj. Ĉirkaŭ la 19a de Februaro 1938, kiam la grupo estis kolektita per la [[glacirompilo]]j Taimir kaj Murman, ilia stacio estis drivinta 2850 km al la orienta marbordo de Gronlando.<ref>{{citeCite web|url=http://www.science20.com/chatter_box/arctic_heroes_2_north_pole_1|title=Arctic Heroes #2 – North Pole 1|accessdate=8a de Januaro 2012|last=Lockerby|first=Patrick|date=15a de Julio 2010}}</ref><ref>{{citeCite book|url=http://www.archive.org/details/russiansinthearc006180mbp|title=The Russians in the Arctic|accessdate=8a de Januaro 2012|last=Armstrong|first=Terence|year=2011|isbn=978-1-245-58209-4|publisher=Nabu Press}}</ref>
 
[[FileDosiero:Radiofront 1937-11.JPG|thumbeta|maldekstre|La soveta [[Ernst Krenkel]] kiel polusa radiofoniisto en la kovrilpaĝo de gazeto ''Radiofront''. 1937]]
 
=== 1940–2000 ===
En majo [[1945]] [[aviadilo]] Lancaster de la Aries ekspedicio de la [[Royal Air Force|Brita Aerarmeo]] iĝis la unua [[Komunumo de Nacioj|ŝtatkomunuma]] aviadilo se temas pri transflugado de la Norda Geografia kaj Magneta Poluso. La aviadilo estis pilotita fare de David Cecil McKinley de la ''[[Royal Air Force]]''. Ĝi portis 11-viran skipon, kun Kenneth C. Maclure de la ''Royal Canadian Air Force'' (Reĝa kanada aerarmeo) zorge de ĉiuj sciencaj observaĵoj. En 2006, Maclure estis honorita per punkto en Kanadaviada Halo de Famo.<ref>Halliday, Hugh A. (January/February 2004) [https://web.archive.org/web/20071025111929/http://www.legionmagazine.com/features/canadianmilitaryhistory/04-01.asp The Aries Flights Of 1945], ''Legion Magazine''</ref>
 
Sen enkalkuli la pridisputatan aserton de Peary, la unuaj viroj al kiuj oni atribuis piediron al la norda poluso estis sovetia grupo<ref>{{citeCite book|url=http://books.google.com/books?id=PYdBH4dOOM4C&lpg=PA7|title=Exploring polar frontiers: a historical encyclopedia |last=Mills |first=William James |year=2003 |publisher=ABC-CLIO |isbn=978-1-57607-422-0 |accessdate=9a de Januaro 2012}}</ref> inkluzive de geofizikistoj Miĥail Ostrekin kaj Pavel Senko, oceanografoj Miĥail Somov kaj Pavel Gordienko,<ref>{{cite web |url=http://www.vokrugsveta.ru/chronograph/910/ |title=Советские граждане были доставлены на точку Северного полюса, где, образно говоря, проходит земная ось |accessdate=8a de Januaro 2012 |publisher= Vokrug sveta Вокруг Света}}</ref> kaj aliaj sciencistoj kaj flugteamo (24 homoj en totalo)<ref>{{citeCite web|url=http://www.spri.cam.ac.uk/resources/infosheets/21.html |title=Concise chronology of approach to the poles |date=Februaro 2001 |publisher= Scott Polar Research Institute (SPRI) |accessdate=9a de Januaro 2012}}</ref> de la ekspedicio Sever-2 de Aleksandr Kuznetsov (marto-majo 1948).<ref>{{citeCite web|url=https://web.archive.org/web/20100203114959/http://www.aari.nw.ru/resources/d0014/vve/#v48 |title=Высокоширотная воздушная экспедиция "Север-2" (1948 г.) |date=2005–2008 |publisher= Arctic and Antarctic Research Institute ФГБУ "Арктический и антарктический научно-исследовательский институт" (ФГБУ "ААНИИ") |accessdate=9a de Januaro 2012}}</ref> Ĝi estis organizita fare de la Ĉefa Direktoraro de la Nordmara Vojo.<ref>{{cite web | url=http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=1592 | title=Черевичный Иван Иванович | publisher=Патриотический интернет проект "Герои Страны" |accessdate=12a de Januaro 2012 | author=Уфаркин, Николай Васильевич}}</ref> La grupo flugis per tri aviadilojn (pilotoj Ivan Ĉereviĉnij, Vitalij Maslennikov kaj Ilja Kotov) de insulo [[Kotelnij]] al la norda poluso kaj alteriĝis tie ĉe 4:44 pm (Moskva Horo, [[UTC+04:00]]) la 23-an de aprilo 1948.<ref>{{citeCite web|url=http://web.archive.org/web/20131111194459/http://readr.ru/dmitriy-loginov-velikiy-polyarniy-vodovorot-prosipaetsya.html|title=Великий полярный водоворот просыпается |last=Loginov|first=Dmitri|accessdate=9a de Januaro 2012}}</ref> Ili establis provizoran tendaron kaj dum la venontaj du tagoj kondukis sciencajn observaĵojn. La 26-an de Aprilo la ekspedicio flugis reen al la kontinento.
 
Venontan jaron, la 9-an de majo 1949,<ref>{{citeCite web|url=https://web.archive.org/web/20081218040102/http://www.skypole.ru/about/volovitch_e.htm |title=Volovich Vitaly Georgievich |publisher=Polar World |accessdate=9a de Januaro 2012}}</ref> du aliaj sovetiaj sciencistoj (Vitali Voloviĉ kaj Andrei Medvedev)<ref>{{citeCite web|url=http://web.archive.org/web/20130605124121/http://www.cdfai.org/PDF/The%20Cold%20War%20in%20the%20Arctic.pdf |title=The Cold War in the Arctic |date=29a de Julio 2010 |last=Barlow |first=John Matthew |publisher= Canadian Defence and Foreign Affairs Institute (CDFAI) |accessdate=9a de Januaro 2012}}</ref> iĝis la unuaj homoj paraŝutantaj sur la nordan poluson.<ref>{{citeCite web|url=http://www.century-of-flight.net/Aviation%20history/pathfinders/Arctic%20Aerial%20Exploration.htm |title=Arctic Aerial Exploration |accessdate=9a de Januaro 2012}}</ref> Ili saltis de Douglas C-47 Skytrain, registrita CCCP H-369.<ref>{{citeCite web|url=http://www.kommersant.ru/doc/1211994 |title=Десантников отправят на Северный полюс |date=29 July 2009 |last=Safronov |first=Ivan, Jr.|publisher=[[Kommersant|Коммерсантъ]] |accessdate=9 January 2012}}</ref>
 
La 3-an de majo 1952, usona aerarmea subkolonelo [[Joseph O. Fletcher]] kaj leŭtenanto [[William Pershing Benedict]], kune kun sciencisto [[Albert P. Crary]], surterigis modifitan Douglas C-47 Skytrain ĉe la norda poluso. Kelkaj okcidentaj fontoj konsideris tion kiel la unua alteriĝo ĉe la Poluso<ref>[http://web.archive.org/web/20070607155556/http://www.centennialofflight.gov/user/fact_may.htm Aviation History Facts], U.S. Centennial of Flight Commission</ref> ĝis la sovetiaj alteriĝoj iĝis vaste konataj.
[[FileDosiero:USS Skate (SSN-578) surfaced in Arctic - 1959.jpg|thumbeta|Usona [[submarŝipo]] ''Skate'' ĉe la [[glacistacio]] Alpha, 1958]]
La [[submarŝipo]] de [[Usona Mararmeo]] nome [[USS Nautilus (SSN-571)]] trapasis la nordan poluson la 3-an de aŭgusto 1958. La 17-an de marto 1959 la submarŝipo [[USS Skate (SSN-578)]] ekaperis ĉe la Poluso, trarompante la glacion super ĝi, iĝante la unua maramea ŝipo kiu faris tion.<ref>Jensen, Joel [http://militaryhonors.sid-hill.us/history/skate.htm FIRST SUBMARINE TO SURFACE AT THE NORTH POLE]. militaryhonors.sid-hill.us</ref>
 
Sen enkalkuli la aserton de Peary, la unua konfirmita surfaca konkero de la norda poluso estis tiu de [[Ralph Plaisted]], Walt Pederson, Gerry Pitzl kaj Jean Luc Bombardier, kiuj vojaĝis super la glacio per [[motorsledo]] kaj alvenis la 19-an de aprilo 1968. La Usona Aerarmeo sendepende konfirmis ilian pozicion.
 
La 6-an de Aprilo, 1969, [[Wally Herbert]] kaj kunuloj Allan Gill, [[Roy Koerner]] kaj Kenneth Hedges de la brita Trans-Arkta Ekspedicio iĝis la unuaj viroj se temas pri atingi la nordan poluson per piedo (kvankam kun la helpo de [[Sledhundoj|hundoteamoj]] kaj paraŝut-liverado). Ili daŭre kompletigis la unuan surfacan transiron de la [[Arkta Oceano]] - kaj de ĝia plej longa akso, Barrow, Alasko, al Svalbardo - atingo kiu neniam estis ripetita.<ref>Jenny Booth (13a de Junio 2007). [https://web.archive.org/web/20110523132909/http://www.timesonline.co.uk/tol/news/uk/article1927969.ece 'Greatest polar explorer' Sir Wally Herbert dies], ''The Times''.</ref><ref name=guardianobit>Bob Headland (15a de Junio 2007). [http://www.guardian.co.uk/obituaries/story/0,,2103675,00.html Sir Wally Herbert], ''The Guardian''.</ref> Pro sugestoj (poste elprovitaj malveraj) de la uzo fare de Plaisted de flugtransporto, kelkaj fontoj klasifikas la ekspedicion de Herbert kiel la unua kiu konfirmis atingi la nordan poluson super la glacia surfaco pere de iu ajn rimedo.<ref name=guardianobit/><ref>[http://www.northpolewomen.com/History.htm Polar History]. northpolewomen.com. Alirita la 4an de Julio 2012.</ref> En la [[1980-aj jaroj]], la pilotoj de Plaisted [[Weldy Phipps]] kaj Ken Lee subskribis afidavitojn asertante ke ne tia aerponto estis disponigita.<ref>{{citeCite book|author=Ramstad, C.J., and Pickering, Keith|title=First to the Pole|year=2011|publisher=North Star Press|isbn=978-0-87839-446-3}}</ref> Estas ankaŭ dirite ke Herbert estis la unua persono se temas pri atingi la [[Poluso de neatingebleco|poluson de neatingebleco]].<ref>[http://www.polarworld.co.uk/sirwally_history.htm Sir Wally Herbert]. Polarworld.co.uk. Alirita la 4an de Julio 2012.</ref>
 
[[FileDosiero:RIAN archive 186141 Nuclear icebreaker Arktika.jpg|thumbeta|leftmaldekstra|Glacirompilo ''Arktika'', nome la unua [[surfaca ŝipo]] kiu atingis la Nordan Poluson.]]
La 17an de Aŭgusto 1977, la sovetunia atomenergia glacirompilo ''Arktika'' kompletigis la unuan surfacan ŝipveturadon al la Norda Poluso.
 
Linio 97 ⟶ 94:
La 6-an de Majo 1986, USS ''Archerfish'' (SSN 678), USS ''Ray'' (SSN 653) kaj USS Hawkbill (SSN 666)) ekaperis ĉe la norda poluso, la unua tri-submarŝipa ekaperado ĉe la norda poluso.
 
La 21-an de Aprilo, 1987, [[Ŝinji Kazama]] de [[Japanio]] iĝis la unua persono kiu atingis la nordan poluson per [[motorciklo]].<ref name="Kazama 1">{{citeCite web|url=http://www.adventurestats.com/tables/nsmainnew.htm|title=North and South Pole successful|date=16a de Junio 2004|publisher=ExplorersWeb Inc|accessdate=10a de Decembro 2012}}</ref><ref name="Kazama 2">{{cite news|url=http://www.apnewsarchive.com/1987/Japanese-Is-First-to-Reach-North-Pole-by-Motorcycle/id-e92d963b8b0826cb9349a21074fffecf|title=Japanese Is First to Reach North Pole by Motorcycle|agency= Associated Press|date=21a de Aprilo 1987|accessdate=10a de Decembro 2012}}</ref>
 
La 18-an de Majo 1987, USS ''Billfish'' (SSN 676), USS ''Sea Devil'' (SSN 664) kaj HMS ''Superb'' (S 109) ekaperis ĉe la norda poluso, dum la unua internacia surfaciĝado ĉe la norda poluso.
Linio 105 ⟶ 102:
La 4-an de majo 1990, Børge Ousland kaj Erling Kagge iĝis la unuaj esploristoj kiuj iam atingis la nordan poluson neprovizitaj, post 58 taga skivojaĝo de insulo Ellesmere en Kanado, nome distancon de 800 km.<ref>[http://www.guinnessworldrecords.com/records-1000/first-people-to-reach-the-north-pole/ First people to reach the north pole]. Guinnessworldrecords.com. Alirita la 4an de Julio 2012.</ref>
 
La 7-an de septembro 1991, la germana esplorŝipo [[Polarstern]] kaj la sveda glacirompilo [[Oden (glacirompilo)|Oden]] atingis la nordan poluson kiel la unuaj konvenciaj elektraj ŝipoj.<ref>Fütterer, D. et al. (1992) [http://dx.doi.org/10013/epic.10107.d001 "The Expedition ARK-VIII/3 of RV Polarstern in 1991"], Reports on Polar and Marine Research, Bremerhaven, '''107''', {{hdl|10013/epic.10107.d001}}</ref> Ambaŭ sciencaj grupoj kaj skipoj prenis oceanografajn kaj geologiajn ekzemplerojn kaj okazigis [[Ŝnurtira lukto|ŝnurtiran lukton]] kaj [[futbalo]]n sur glaciflosaĵo. ''Polarstern'' denove atingis la poluson ekzakte 10 jarojn poste<ref>Thiede, J. et al. (2002) [http://dx.doi.org/10013/epic.10426.d001 "POLARSTERN ARKTIS XVII/2 Cruise Report: AMORE 2001 (Arctic Mid-Ocean Ridge Expedition)"], Reports on Polar and Marine Research, Bremerhaven, '''421''', {{hdl|10013/epic.10426.d001}}</ref> per la ''Healy''.
 
En 1998, 1999, kaj 2000 veturiloj [[Lada Niva]] (specialaj tre grandaj radohavaj versioj konstruitaj de BRONTO, nome la eksperimenta branĉo de Lada/Vaz) estis ŝoforitaj ĝis la Norda Poluso.<ref>[http://www.ladaniva.co.uk/baxter/resources/LadaOddities.htm "Lada Oddities"]. ''ladaniva.co.uk''.</ref><ref>Rosloot, Hans "Amphihans". [http://www.amphibiousvehicle.net/amphi/Va_Vz.html "The Amphiclopedia Vi to Wa"]. ''amphibiousvehicle.net''.</ref> La ekspedicio de 1998 estis paraŝutita kaj kompletigis la vojon al la Norda Poluso. La ekspedicio de 2000 eliris el Rusia esplorbazo ĉirkaŭ 114&nbsp;km el la Poluso kaj postulis averaĝan rapidon de 20–15&nbsp;km/h en averaĝa temperaturo de −30 gradoj.
 
=== 21a jarcento ===
[[FileDosiero:Chralotte Northpole.jpg|thumbeta|[[USS Charlotte (SSN-766)|USS ''Charlotte'']] ĉe la Norda Poluso en 2005]]
 
En la lastaj jaroj, vojaĝoj al la Norda Poluso per aviadilo (alteriĝante per [[helikoptero]] aŭ sur alteriĝejo preparita sur la glacio) aŭ de glacirompilo fariĝis relative rutinaj, kaj estas eĉ haveblaj al grupetoj de turistoj pere de [[aventura turismo|aventurturismaj]] [[entrepreno]]j. Paraŝutadoj estis ofte faritaj sur la norda poluso en la lastaj jaroj. La provizora laŭsezona rusa tendaro de Barneo estis establita per aviadilo je mallonga distanco de la Poluso ĉiujare ekde 2002, kaj servas sciencajn esploristojn same kiel turistgrupojn. Ekskursetoj de la tendaro ĝis la Poluso mem povas esti aranĝitaj surtere aŭ per helikoptero.
 
La unua provo de [[Subnaĝado|subakva]] esplorado de la norda poluso estis farita la 22-an de aprilo 1998 fare de rusa [[fajrobrigadisto]] kaj plonĝisto Andrei Rozhkov kun la subteno de la Plonĝo-Klubo de [[Moskva Ŝtata Universitato]], sed finiĝis en mortiĝo. La venonta provita plonĝado ĉe la norda poluso estis organizita la venontan jaron fare de la sama plonĝadklubo, kaj finiĝis en sukceso la 24-an de aprilo 1999. La plonĝistoj estis tiam Michael Wolff (Aŭstrio), Brett Cormick (UR), kaj Bob Wass (Usono).<ref>{{citeCite web|url=http://www.divernetxtra.com/technol/0200northpole.htm |last=Cormick |first=Brett |title=Diving the top of the world |date=Februaro 2000 |publisher=Diver |accessdate=9a de Januaro 2012}}</ref>
 
En 2005, la usonmararmea [[submarŝipo]] ''[[USS Charlotte (SSN-766)]]'' surfaciĝis tra 155 cm (61 in) de glacio ĉe la norda poluso kaj pasigis 18 horojn tie.<ref>Ozeck, Dave (12a de Januaro 2005) [http://web.archive.org/web/20081201130555/http://www.news.navy.mil/search/display.asp?story_id=21223 USS Charlotte Achieves Milestone During Under-Ice Transit]. news.navy.mil.</ref>
Linio 120 ⟶ 117:
En julio 2007, brita rezistonaĝanto Lewis Gordon Pugh kompletigis naĝadon de 1 km (0.62 mejl.) ĉe la norda poluso. Lia atingo, entreprenita por elstarigi la efikojn de [[mondvarmiĝo]], okazis en klara akvo kiu malfermiĝis inter la glaciflosaĵoj.<ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/england/london/6899612.stm Swimmer rises to Arctic challenge], BBC news (15a de Julio 2007).</ref> Lia pli posta provo readi [[kajako]]n al la norda poluso fine de 2008, sekvante la eraran prognozon de klara akvo al la Poluso, estis malhelpita kiam lia ekspedicio trovis sin blokita en dika glacio post nur tri tagoj. La ekspedicio tiam estis forlasita.
 
Ĉirkaŭ Septembro 2007 la norda poluso estis vizitita 66 fojojn per diversaj surfacŝipoj: 54 fojojn de sovetiaj kaj rusaj glacirompiloj, 4 fojojn fare de sveda ''Odeno'', 3 fojojn fare de germana ''Polarstern'' , 3 fojojn fare de USCGC ''Healy'' kaj USCGC ''Polar Sea'', kaj foje de CCGS ''Louis S. St-Laurent'' kaj de sveda ''Vidar Viking''.<ref>{{citeCite web|url=http://www.rg.ru/2007/09/19/arktika-shelf.html |title=Вчера и сегодня мы – первые. А завтра? |date=19a de Septembro 2007 |last=Банько |first=Юрий |publisher= Rossiyskaya Gazeta Российская газета |accessdate=9a de Januaro 2012}}</ref>
 
== Tago kaj nokto ==
La suno ĉe la norda poluso estas ade super la [[horizonto]] dum la [[somero]] kaj ade sub la horizonto dum la [[vintro]]. [[Sunleviĝo]] estas ĵus antaŭ la marta [[ekvinokso]] (ĉirkaŭ la 20-an de marto); la suno tiam daŭras tri monatojn por atingi ĝian plej altan punkton de proksima 23½° alteco ĉe la somera [[solstico]] (ĉirkaŭ la 21-a de junio), post kiu tempo ĝi komencas sinki, atingante [[sunsubiro]]n ĵus post la septembra ekvinokso (ĉirkaŭ la 23-an de septembro). Kiam la suno estas videbla sur la polusa ĉielo, ĝi ŝajnas moviĝi en horizontala cirklo super la horizonto. Tiu cirklo iom post iom ekstaras de proksime de la horizonto ĵus post la printempa ekvinokso ĝis ĝia maksimuma alteco (en gradoj) super la horizonto ĉe somera solstico kaj tiam sinkas reen direkte al la horizonto antaŭ sinkado sub ĝin ĉe la aŭtuna ekvinokso.
 
Linio 129 ⟶ 126:
Tiuj efikoj estas kaŭzitaj de kombinaĵo de la [[aksa dekliniĝo]] kaj ĝia revolucio de la [[Tero]] ĉirkaŭ la [[suno]]. La direkto de la aksa dekliniĝo de la Tero, same kiel ĝia angulo relative al la ebeno de la okulkavo de la Tero ĉirkaŭ la suno, restas tre preskaŭ konstanta dum la [[jaro]] (ambaŭ ŝanĝiĝas tre malrapide super longaj periodoj). Ĉe norda somermezo la norda poluso turnas kontraŭ la suno laŭ ĝia maksimuma mezuro. Kiel la jaro progresas kaj la Tero moviĝas ĉirkaŭ la suno, la norda poluso iom post iom fariĝas for de la suno ĝis ĉe vintromezo ĝi forturniĝas de la suno laŭ sia maksimuma mezuro. Simila sekvenco estas observita ĉe la suda poluso, kun ses-monata tempodiferenco.
 
== Tempo ==
En la plej multaj lokoj sur la Tero, loka tempo estas determinita per [[longitudo]], tial ke la tempo de tago estas tiamaniere sinkronigita al la pozicio de la suno sur la ĉielo (ekzemple, ĉe tagmezo kiam la suno estas proksimume ĉe sia plej alta loko). Tiu logiko malfunkcias ĉe la norda poluso, kie la suno pliiĝas kaj metiĝas nur unufoje je jaro, kaj ĉiuj objektoj laŭ longitudo, kaj tial ĉiuj zonoj, konverĝas. Ekzistas neniu permanenta homa ĉeesto ĉe la norda poluso kaj neniu speciala horzono estis ricevita. Polusaj ekspedicioj povas uzi ajnan horzonon kiu estu oportuna, kiel ekzemple [[GMT]], aŭ la horzono de la lando de kiu ili foriris.
 
== Klimato ==
{{Ĉefartikolo|Arkta klimato}}
La '''klimato de [[Arkto]]''' estas karakterizita de longaj, malvarmaj vintroj kaj mallongaj, malvarmetaj someroj. Estas granda kvanto de variableco en [[klimato]] tra la Arkto, sed ĉiuj regionoj suferas ekstremojn de [[suno|sunradiado]] kaj en somero kaj en vintro. Kelkaj partoj de Arkto estas kovritaj de [[glacio]] ([[flosglacio]], [[Glaĉero|glaĉera glacio]], aŭ [[neĝo]]) la tutan jaron, kaj preskaŭ ĉiuj partoj de Arkto suferas longajn periodojn kun iu formo de glacio sur la surfaco. Averaĝaj temperaturoj de Januaro gamas el ĉirkaŭ −40 al 0°C (−40 al +32°F), kaj vintraj temperaturoj povas fali sub −50°C (−58°F) ĉe grandaj partoj de Arkto. Averaĝaj temperaturoj de Julio gamas el ĉirkaŭ −10 al +10°C (14 to 50°F), kaj kelkajn terareojn foje superas 30°C (86°F) en somero.
 
== Flaŭro kaj faŭno ==
[[Dosiero:Polar bears near north pole.jpg|thumbeta|dekstre|Polusaj ursoj ĉe submarŝipo.]]
Oni kredas ke [[Blanka urso|blankaj ursoj]] malofte vojaĝis preter proksimume 82° Norde pro la malabundeco de manĝaĵo, kvankam spuroj estis viditaj en la najbareco de la norda poluso, kaj ekspedicio (2006) raportis esti vidinta blankan urson nur 1 mejlon (1.6 km) for de la Poluso.<ref>[http://www.panda.org/about_wwf/what_we_do/species/about_species/species_factsheets/polar_bear/pbear_population_distribution/index.cfm Polar Bear&nbsp;– Population & Distribution], WWF, January 2007</ref><ref>[http://www.projectthinice.org/blog/view/13723/ Explorers' Blog], Greenpeace Project Thin Ice (1 July 2006).</ref> Ankaŭ la [[ringofoko]] estis vidita ĉe la Poluso, kaj [[Arkta vulpo|arktaj vulpoj]] estis observitaj je malpli ol 60 km (37 mejl.) for je 89°40′ N.<ref>Halkka, Antti (Februaro 2003). [https://web.archive.org/web/20070929101508/http://www.suomenluonto.fi/artikkeli.php3?a=155 Ringed seal makes its home on the ice]. suomenluonto.fi</ref><ref>Tannerfeldt, Magnus. [http://web.archive.org/web/20060112105006/http://www.zoologi.su.se/research/alopex/the_arctic_fox.htm The Arctic Fox ''Alopex lagopus'']. zoologi.su.se</ref>
 
[[Birdo]]j viditaj ĉe aŭ tre proksime de la Poluso estas la [[Neĝemberizo]], la [[Norda fulmaro]] kaj la [[Trifingra mevo]], kvankam kelkaj birdovidoj povas esti distorditaj per la tendenco de birdoj sekvi ŝipojn kaj ekspediciojn.<ref name=calgary>{{citeCite web|url=http://pubs.aina.ucalgary.ca/arctic/Arctic56-3-309.pdf |title=FARTHEST NORTH POLAR BEAR (Ursus maritimus) |format=PDF |accessdate=16 February 2011}}</ref>
 
[[Fiŝo]]j estis viditaj en la akvoj ĉe la norda poluso, sed tiuj estas verŝajne malmultaj en nombro.<ref name="calgary"/> Membro de la rusa teamo kiu descendis al la nordpolusa marfundo en aŭgusto 2007 raportis vidi neniujn marestaĵojn vivantajn tie.<ref name=autogenerated1>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/6927395.stm Russia plants flag under N Pole], BBC News (2 August 2007).</ref> Tamen, estis poste raportite ke [[maranemono]] estis kolektita de la marfunda koto fare de la rusa teamo kaj ke videofilmo de la plonĝo montris neidentigitajn [[salikoko]]jn kaj [[amfipodo]]jn.<ref>[http://www.guardian.co.uk/world/2009/aug/02/sea-anemone-biology-arctic-north-pole-russia "North Pole sea anemone named most northerly species"], ''Observer'', 2a de Aŭgusto 2009</ref>
 
== Teritoriaj postuloj al la Norda Poluso kaj Arktaj regionoj ==
{{Ĉefartikolo|Poseda stato de arkta teritorio}}
Laŭ [[internacia juro]], al neniu lando apartenas la [[norda poluso]] aŭ la regiono de la [[arkta oceano]] kiu ĝi ĉirkaŭas. La ŝtatoj ĉirkaŭ la Arkto, [[Rusio]], [[Usono]] (per [[Alasko]]), [[Kanado]], [[Norvegio]], kaj [[Danio]] (per [[Groenlando]]), havas nur 370 kilometra regiono ekonomia ĉirkaŭ iliaj marbordoj.<ref>'''angle''' [http://web.archive.org/web/20070816061126/news.yahoo.com/s/nm/20070802/ts_nm/russia_arctic_dc news.yahoo.com]</ref>
 
Post ratifo de la [[Konvencio pri Marjuro de la Unuiĝintaj Nacioj]] (''United Nations Convention on the Law of the Sea''), ŝtato havas dek jaroj por peti pli grandan regionon ol la 370-kilometran regionon.<ref>{{citeCite web|url=http://www.un.org/Depts/los/convention_agreements/texts/unclos/annex2.htm|title=United Nations Convention on the Law of the Sea (Annex 2, Article 4)|accessdate=2007-07-26}}</ref> Pro tio, Norvegio (ratifinta la konvencion en 1996<ref name="ratif">http://www.un.org/Depts/los/reference_files/status2007.pdf</ref>), Rusio (ratifinta en 1997<ref name="ratif"/>, Kanado (ratifinta en 2003<ref name="ratif"/>) kaj Danio (ratifinta en 2004<ref name="ratif"/>) ekstaris projektojn por montri kiujn partojn devas aparteni al iliaj teritorioj. Usono subskribis ĝin sed ne ankoraŭ gin ratifis, tamen [[George W. Bush]] petis al la [[Usona Senato]] ratifi ĝin la 15-an de majo 2007.<ref>[http://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2007/05/20070515-2.html President's Statement on Advancing U.S. Interests in the World's Oceans]</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.reuters.com/article/latestCrisis/idUSN31335584|publisher=Reuter|title=U.S. Senate panel backs Law of the Sea treaty|last=Drawbaugh|first=Kevin|date=Oct. 31, 2007}}</ref>
 
== Kulturaj rilatoj ==
{{CoordKoord|90|N|0|W|display=title}}▼
 
▲{{Coord|90|N|0|W|display=title}}
 
== Vidu ankaŭ ==
Linio 163 ⟶ 159:
* [[Malferma Polusa Maro]]
 
== Notoj ==
{{referencojReferencoj|2}}
 
== Bibliografio ==
=== En angla ===
* Frederick, Albert; Cook, Robert E. Peary, George W. Melville (2003). Finding the North Pole. The Lyons press. ISBN 1-59228-072-2.
* Pal, Christopher (2002). The Oddest Place on Earth: Rediscovering the North Pole. Writer's Showcase. ISBN 0-595-21454-1.
* Fairfield, William (1885). Paradise Found a Cradle of the Human Race at the North Pole a Study of the Prehistoric World. Houghton, Mifflin. ISBN 0-665-37759-2.
 
=== En franca ===
* Gerrit de Veer et Xavier de Castro, Prisonniers des glaces : les expéditions de Willem Barentsz (1594-1597), Paris, Ed. Unesco,‎ 1996 (ISBN 9782906462229, OCLC 36638016)
* Pierre Vernay, Tragédies polaires, Paris, Arthaud,‎ 2007 (ISBN 9782700396744, OCLC 182615966)
Linio 177 ⟶ 174:
* Eric Canobbio, Mondes arctiques, miroirs de la mondialisation, Paris, La Documentation française, coll. "Documentation photographique",‎ 2011 (ISBN 3303331280804)
 
=== En germana ===
* Frank Berger: Frankfurt und der Nordpol – Forscher und Entdecker im ewigen Eis, Schriften des Historischen Museums, Frankfurt am Main, Band 26, Michael Imhof Verlag Petersberg 2007. ISBN 978-3-86568-285-7.
* Fergus Fleming: Neunzig Grad Nord. Der Traum vom Pol, Piper, 2004, ISBN 3-492-24205-7.
Linio 183 ⟶ 180:
* Christoph Seidler: Arktisches Monopoly. Der Kampf um die Rohstoffe der Polarregion. Deutsche Verlags-Anstalt, München 2009, ISBN 978-3-421-04415-0.
* Heinz Strathmann: Auf Mokassins zum Nordpol. Die Geschichte und Hintergründe eines kalten Abenteuers. Fakten zu Nordpol und Nordpol-Entdeckungen. Books on Demand, ISBN 978-3-8311-0717-9.
 
=== En hispana ===
* Cheers, Gordon (2003). Geographica: El gran atlas del mundo ilustrado. Könemann. ISBN 3-89731-914-4.
* Instituto Geográfico Militar de Chile (2002). Atlas Geográfico para la Educación. Instituto Geográfico Militar. ISBN 956-202-053-3.
 
=== En rusa ===
* Полюсы Земли // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
* Калверт Дж. Подо льдом к полюсу = Surface at the Pole / Сокращенный перевод с английского Н. Г. Кузнецова. — М.: Воениздат, 1962. — 208 с. — 15 000 экз.
Linio 196 ⟶ 195:
 
== Eksteraj ligiloj ==
* {{citaĵo el la reto
| url = http://stanobelov.blogspot.ru/2018/04/admiralo-kolcak-historio-de-arktaj.html
| titolo = Admiralo Kolĉak: historio de arktaj vojaĝoj
Linio 224 ⟶ 223:
}}
 
{{commonsCommons|North Pole}}
 
{{havendaHavenda artikolo|Norda poluso}}
{{Bibliotekoj}}
 
[[Kategorio:Geografio]]
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/wiki/Norda_poluso"