Skeleto: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Kani (diskuto | kontribuoj) |
LiMrBot (diskuto | kontribuoj) esperantigita ŝablono (Dosiero), esperantigita parametro, formatigo de titoloj, kosmetikaj ŝanĝoj |
||
Linio 1:
[[Dosiero:ElephantSkelLyd2.png|eta|Endoskeleto de [[elefanto]]]]
[[Dosiero:Rana skeleton.png|eta|Endoskeleto de [[rano]]]]
'''Skeleto''' estas parto de la korpo de [[Homo|homoj]] kaj aliaj [[bestoj]], kiu provizas la bazan strukturon eltenan de la [[organismo]]. Ekzistas du specoj de skeletoj ĉe diversaj bestoj: La ekstera skeleto (kelkfoje: [[eksoskeleto]]), kiu formas eksteran kovrilon de la organismo (ekzemple ĉe insektoj), kaj interna skeleto (kelkfoje: endoskeleto), kies strukturo troviĝas ene de la korpo (ĉe vertebruloj, ekzemple ĉe homo) kaj konsistas el [[Osto|ostaro]] kaj [[Kartilago|kartilagaro]].
Krome estas aliaj apartaj similaj specoj. Nome estas ankaŭ hidroskeletoj (aŭ hidrostatikaj skeletoj), kiuj estas eltenataj de fluidaĵoj kaj oftas ĉe [[senvertebruloj]], kaj [[ĉelskeleto]]j (aŭ citoskeletoj) kiuj estas retoj de fibraj proteinaj strukturoj en la [[citoplasmo]] de [[eŭkariotoj|eŭkariota ĉelo]]. Ĉelskeleton konsistigas filamentoj aktinaj, [[mikrotubeto]]j tubulinaj kaj [[intermeza filamento|intermezaj filamentoj]].
Linio 8 ⟶ 7:
La termino ''skeleto'' derivas el la [[greka]] σκελετός (skeletós), kiu signifas 'elsekigita'.<ref> Oxford Dictionary of English 2nd edition 2005</ref>) Estas ankaŭ aliaj uzoj de la termino. Ĉe domoj oni parolas pri ''skeleta strukturo''. ''Skeleto'' estas ankaŭ [[trabo|trabaro]] de [[konstruaĵo]], de [[ŝipo]]<ref>{{ReVo|skelet|skeleto}}</ref>.
== Tipoj de skeletoj ==
Estas du ĉefaj tipoj de skeletoj: nome solidaj kaj fluidaj. Solidaj skeletoj povas esti internaj, nomitaj [[endoskeleto]], aŭ ekstera, nomita [[eksoskeleto]], kaj povas esti alimaniere klasigitaj kiel fleksebla (elasta/movebla) aŭ rigida (forta/ne-movebla).<ref name="Barnes et al">Barnes, Edward E.; Fox, Richard S.; Barnes, Robert D. (2003). Invertebrate zoology : a functional evolutionary approach (7a eld.). Belmont, Calif. [u.a.]: Thomson, Brooks/Cole. ISBN 0-03-025982-7.</ref> Fluidaj skeletonj estas ĉiam internaj.
=== [[Eksoskeleto]] (ekzoskeleto, ektoskeleto) ===
{{Ĉefartikolo|Eksoskeleto}}
[[Dosiero:Hym-myrmicinae.gif|
[[Eksoskeleto]]j (ekzoskeletoj, ektoskeletoj) estas eksteraj, kaj troviĝas en multaj [[senvertebrulo]]j; ili enhavas kaj protektas la mildajn histojn kaj organojn de la korpo. Kelkaj tipoj de eksoskeletoj trairas periodajn [[mudo]]jn laŭ la animalo kreskas, keil okazas ĉe multaj [[artropodo]]j inklude [[insekto]]jn kaj [[krustuloj]]n.
Linio 21 ⟶ 20:
Ekstera skeleto povas esti tre peza en rilato kun la ĝenerala pezo de animalo, kaj tiele sur tero, organismoj kiuj havas ekzoskeleton estas ĉefe relative malgrandaj. Iom pli grandaj akvaj animaloj povas subteni eksoskeleton ĉar ties pezo estas malpli konsiderinda subakve. La suda giganta tapiŝ-konko, nome specio de tre grandaj salakvaj tapiŝ-konkoj en la Pacifika Oceano, havas konkon kiu estas enorma kaj laŭ grando kaj laŭ pezo (ĝis 60 cm). ''Syrinx aruanus'' estas specio de marheliko kun tre granda konko.
=== Endoskeleto ===
{{Ĉefartikolo|Endoskeleto}}
[[Dosiero:Eptesicus fuscus skeleton.jpg|
[[Dosiero:Beaver skeleton.jpg|
La [[endoskeleto]] estas la interna subtena strukturo de [[animalo]], komponita el mineraligitaj [[histo]]j kaj estas tipa de [[vertebruloj]]. Endoskeletonj varias en komplekseco el funkciantaj pure por subteno (kiel ĉe [[Porifera|spongoj]]), al utilo kiel ligilo por [[muskolo]]j kaj kiel mekanismo por transmiti muskolajn fortojn. Vera endoskeleto estas derivita el [[Mezodermo|mezodermaj]] histoj. Tiaj skeletoj estas ekzemple en [[ekinodermoj]] kaj [[ĥorduloj]].
=== Flekseblaj skeletoj ===
Flekseblaj skeletoj estas kapablaj moviĝi; tiele, kiam oni aplikas [[Streĉo (mekaniko)|streĉon]] al skeleta strukturo, ĝi misformiĝas kaj poste revenas al sia origina formo. Tiu skeleta strukturo estas uzata ĉe kelkaj senvertebruloj, por ekzemplo ĉe la [[ĉarniro]] de la konko de [[duvalvulo]] aŭ ĉe la ''mesoglea'' de [[knidulo]] kiel ĉe [[meduzo]]. Flekseblaj skeletoj estas profitaj ĉar oni bezonas nur kuntiriĝojn de [[muskolo]]j por fleksi la skeleton; post la muskola malstreĉo, la skeleto revenas al sia origina formo. [[Kartilago]] estas materialo el kiu fleksebla skeleto povas esti komponata, sed plej flekseblaj skeletoj estas formitaj el miksaĵo de [[proteino]]j, [[polisakarido]]j, kaj akvo.<ref name="Barnes et al" /> Por aldona strukturo aŭ protektado, flekseblaj skeletoj povas esti subtenitaj de rigidaj skeletoj. Organismoj kiuj havas flekseblajn skeletojn tipe vivas en akvo, kiu subtenas la korpan strukturon kiam mankas rigida skeleto.<ref>{{
=== Rigidaj skeletoj ===▼
▲Flekseblaj skeletoj estas kapablaj moviĝi; tiele, kiam oni aplikas [[Streĉo (mekaniko)|streĉon]] al skeleta strukturo, ĝi misformiĝas kaj poste revenas al sia origina formo. Tiu skeleta strukturo estas uzata ĉe kelkaj senvertebruloj, por ekzemplo ĉe la [[ĉarniro]] de la konko de [[duvalvulo]] aŭ ĉe la ''mesoglea'' de [[knidulo]] kiel ĉe [[meduzo]]. Flekseblaj skeletoj estas profitaj ĉar oni bezonas nur kuntiriĝojn de [[muskolo]]j por fleksi la skeleton; post la muskola malstreĉo, la skeleto revenas al sia origina formo. [[Kartilago]] estas materialo el kiu fleksebla skeleto povas esti komponata, sed plej flekseblaj skeletoj estas formitaj el miksaĵo de [[proteino]]j, [[polisakarido]]j, kaj akvo.<ref name="Barnes et al" /> Por aldona strukturo aŭ protektado, flekseblaj skeletoj povas esti subtenitaj de rigidaj skeletoj. Organismoj kiuj havas flekseblajn skeletojn tipe vivas en akvo, kiu subtenas la korpan strukturon kiam mankas rigida skeleto.<ref>{{cite book|last1=Pechenik|first1=Jan A.|title=Biology of the Invertebrates|date=2015|publisher=McGraw-Hill Education|location=New York|isbn=978-0-07-352418-4|edition=Seventh}}</ref>
▲===Rigidaj skeletoj===
Rigidaj skeletoj ne estas kapablaj je movo okaze de ŝtreĉo, kaj kreas fortan subtenan sistemon plej oftan ĉe [[Surtera animalo|surteraj animaloj]]. Tia skeletotipo estas uzata de animaloj kiuj vivas en akvo pli por protektado (kiel ĉe la konkoj de [[Cirripedia|ciripieduloj]] kaj [[heliko]]j) aŭ por rapid-moviĝantaj animaloj kiuj postulas aldonan subtenon de muskolaro necesa por naĝado tra akvo. Rigidaj skeletoj estas formitaj el materialoj kiel [[ĥitino]] (ĉe artropodoj), komponaĵoj el [[kalcio]] tiel kiel [[kalcia karbonato]] (ĉe ŝtonaj [[koralo]]j kaj [[molusko]]j) kaj [[silikato]] (por [[diatomeo]]j kaj [[radiulo]]j)
=== Ĉelskeleto ===
{{Ĉefartikolo|Ĉelskeleto}}
La ĉelskeleto aŭ citoskeleto (el la greka ''kytos'' = ĉelo) estas uzata por stabiligi kaj konservi la formon de [[ĉelo]]j. Ĝi estas dinamika strukturo kiu eltenas ĉelformon, protektas la ĉelon, ebligas ĉelan movadon (uzante strukturojn kiel [[flagelo]]j, [[cilio]]j kaj ''lamellipodia''), kaj ludas ŝlosilajn rolojn kaj en intraĉela transporto (la movado de [[veziketo]]j kaj de [[organeto]]j, por ekzemplo) kaj en ĉela dividado.
=== Fluidaj skeletoj ===
==== Hidrostatika skeleto (hidroskeleto) ====
Hidrostatika skeleto estas duon-rigida, mildhista strukturo plenigita je likvo sub premo, ĉirkaŭita de muskoloj. Laŭlongaj kaj cirkulaj muskoloj ĉirkaŭ ties korposektoroj ebligas movon per alternado de plilongigo kaj de kuntiriĝoj laŭlonge de ties longo. Ofta ekzemplo de tio estas [[tervermo]].
== Organismoj kun skeletoj ==
=== Senvertebruloj ===▼
▲===Senvertebruloj===
▲[[Dosiero:Tiny Jelly.jpg|thumb|[[Meduzo]].]]
La endoskeletoj de ekinodermoj kaj de kelkaj aliaj mild-korpaj [[senvertebruloj]] kiaj [[meduzo]]j kaj [[tervermo]]j estas nomataj ankaŭ hidrostatikaj skeletoj; korpo kavaĵo nome kelomo estas plenigita el keloma fluaĵo kaj la premo fare el tiu fluaĵo funkcias kune kun la ĉirkaŭaj muskoloj por ŝanŝi la formon de la organismo kaj produktas movon.
==== Spongoj ====
La skeleto de [[spongo]] konsistas el mikroskopaj [[Kalcia karbonato|kalciaj]] aŭ [[Silicio|siliciaj]] spikuloj. La demospongoj estas 90% el ĉiuj specioj de [[spongo]]j. Ties "skeletonj" estas faritaj el spikuloj kiuj konsistas el fibroj de la proteino spongino, la minerala silicia duoksido, aŭ ambaŭ. Kie estas spikuloj el silicia duoksido, ili havas diferencan formon disde tiuj en la aliaj similaj ''Hexactinellida'' aŭ vitrospongoj.<ref name=IZ>{{cite book |author= Barnes, Robert D. |year=1982 |title= Invertebrate Zoology |publisher= Holt-Saunders International |location= Philadelphia, PA|pages= 105–106|isbn= 0-03-056747-5}}</ref>
==== Ekinodermoj ====
La skeleto de [[ekinodermoj]], kiuj estas, inter aliaj, la [[marstelo]]j, estas komponita el [[kalcito]] kaj malgranda kvanto de [[Magnezio|magnezia oksido]]. Ĝi kuŝas sub la [[epidermo]] en la [[mezodermo]] kaj estas ene de ĉelaj aroj de kadro-formaj ĉeloj. Tiu strukturo tiel formita havas [[poro]]jn kaj tiele estas firma kaj havas samtempe lumon. Ĝi unuiĝas en malgrandaj [[Kalcia karbonato|kalciaj]] ostetaĵoj (ostaj platoj), kiuj povas kreskiĝi en ĉiuj direktoj kaj tiele povas anstataŭi la perdon de korpoparto. Konektitaj de juntoj, la unuopaj skeletaj partoj povas esti movataj de la muskoloj.
=== Vertebruloj ===
[[
Ĉe plej [[vertebruloj]], la ĉefa skeleta komponanto estas referencata kiel [[osto]]. Tiuj ostoj komponas unikan skeletan sistemon por ĉiu tipo de animalo. Alia ĉefa grava komponanto estas [[kartilago]] kiu ĉe mamuloj troviĝas ĉefe en la artiklaj areoj. Ĉe aliaj animaloj, kiaj la kartilagaj fiŝoj, kiuj enhavas ekzemple la [[ŝarko]]jn, la skeleto estas komponata entute el kartilago. La [[segmento|segmenta]] modelo de la skeleto videblas ĉe ĉiuj [[vertebruloj]] (mamuloj, birdoj, fiŝoj, reptilioj kaj amfibioj) kaj ties bazaj unuoj ripetiĝas. Tiu segmentohava modelo estas partikularle evidenta ĉe la vertebraro kaj la rip-arejo.
[[Osto]]j, aldone al la subtena funkcio por la korpo, utilas ankaŭ, je ĉela nivelo, kiel stokejo de kalcio kaj [[fosfato]].
==== Fiŝoj ====
La skeleto, kiu formas la subtenan strukturon ene de [[fiŝoj]] estas farita ĉu el [[kartilago]]j kiel ĉe la [[Kartilagaj fiŝoj]], aŭ el ostoj kiel ĉe la [[Ostaj fiŝoj]]. La ĉefa skeleta elemento estas la [[vertebraro]], komponita el artiklataj [[vertebro]]j kiuj estas malpezaj sed tre fortaj. La ripoj estas ligitaj al la spino kaj ne estas membroj aŭ membraj ligiloj. Ili estas subtenataj nur de muskoloj. La ĉefaj eksteraj trajtoj de fiŝoj, nome [[naĝilo]]j, estas komponitaj ĉu de ostaĵoj aŭ de mildaj spinoj, kiuj kun la escepto de la vosta naĝilo, ne havas rektan konekton kun la spino. Ili estas subtenataj de muskoloj kiuj komponas la ĉefan parton de la trunko.
==== Birdoj ====
[[
La birda skeleto estas tre [[Adaptado|adaptitaj]] al [[flugo]]. Ĝi estas tre malpeza, kvankam sufiĉe forta por elteni la penon kaj la [[Streĉo (mekaniko)|streĉojn]] de ekflugo, flugado, kaj surteriĝo. Ŝlosila adaptaĵo estas la fuzio de [[osto]]j en unuopaj ostigaĵoj, kiaj la [[pigostilo]]. Pro tio, [[birdo]]j kutime havas pli malgrandan nombron de ostoj ol aliaj surteraj vertebruloj. Ĉe birdoj ankaŭ mankas dentoj aŭ eĉ vera [[makzelo]], kaj anstataŭe ili evoluis [[beko]]n, kiu estas multe pli malpeza. La bekoj de multaj birdidoj havas projekciaĵon nome [[ovodento]], kiu faciligas ties elireblon el la amnioza ovo.
==== Marmamuloj ====
[[
Por faciligi la movadon de [[marmamulo]]j en akvo, la malantaŭaj mebroj ĉu tute perdiĝis kune, kiel ĉe [[baleno]]j kaj [[manato]]j, aŭ unuigitaj en unusola [[Naĝilo|vosta naĝilo]] kiel ĉe [[fokuloj]] (fokoj). Ĉe balenoj, la [[kolvertebraro]] estas tipe fuziita, nome adaptaĵo por havigi flekseblecon por stabileco dum naĝado.<ref>{{
==== Homoj ====
{{Ĉefartikolo|Homa skeleto}}
[[
La homa skeleto konsistas el kaj fuziitaj kaj el unuopaj [[osto]]j subtenitaj kaj suplementataj de [[ligamento]]j, [[tendeno]]j, [[muskolo]]j kaj [[kartilago]]j. Ĝi utilas kiel skafaldo kiu subtenas organojn, ankrajn muskolojn, kaj protektas organojn kiaj la [[cerbo]], la [[pulmo]]j, la [[koro]] kaj la [[mjelo]]. Kvankam la dentoj ne konsistas el histo komune troviĝas en ostoj, la dentoj estas kutime konsiderata kiel membroj de la skeleta sistemo.<ref>{{Cite news|url=http://www.livescience.com/22537-skeletal-system.html|title=Skeletal System: Facts, Function & Diseases|work=Live Science|access-date=2017-03-07}}</ref> La plej granda osto en la korpo estas la [[femuro]] en la supra parto de la kruro, kaj la plej malgranda osto estas la [[Piedingo (anatomio)|piedingo]] en la meza [[orelo]]. Ĉe plenkreskulo, la skeleto enhavas ĉirkaŭ 14% el la totala korpopezo,<ref>{{
Fuziitaj ostoj estas tiuj de la [[Pelvo (anatomio)|pelvo]] kaj de la [[kranio]]. Ne ĉiuj ostoj estas interkonektitaj rekte: estas tri ostoj en ĉiu meza orelo nome la ostetoj kiuj artikliĝas nur unu kun alia. La [[hioido]], kiu situas en la kolo kaj utilas kiel ligejo por la [[lango]], ne artikliĝas kun aliaj ostoj de la korpo, kaj estas subtenitaj de muskoloj kaj ligamentoj.
Estas 206 ostoj en la skeleto de homa plenkreskulo, kvankam tiu nombro dependas ĉu la pelvaj ostoj (nome koksaj ostoj ambaŭflanke) estas kalkulitaj kiel unu aŭ tri ostoj de ĉiu flanko ([[iliumo]], [[iskio]], kaj [[pubio]]), ĉu la [[kokcigo]] aŭ vostosto estas kalkulita kiel unu aŭ kvar separataj ostoj, kiaj tio ne enkalkulas la variajn vormajn ostojn kiuj aperas inter kraniaj suturoj. Simile, la [[sakro]] estas kutime enkalkulita kiel unusola osto, pli ol kvin fuziitaj vertebroj. Estas ankaŭ variebla nombro de malgrandaj sesamoidaj ostoj, komune troviĝantaj en tendenoj. La ''patella'' aŭ [[patelo]] ĉiuflanke estas ekzemplo de pli granda sesamoida osto. La pateloj estas enkalkulitaj en la totalo, ĉar ili estas konstantaj. La nombro de ostoj varias inter individuoj kaj laŭ la aĝo - ĵus naskitaj beboj havas ĉirkaŭ 270 ostojn<ref>{{
| url = http://www.groundreport.com/were-born-with-270-bones-as-adults-we-have-206/
| title = We’re Born With 270 Bones. As Adults We Have 206
| first = Larry | last = Miller
| date = 2007-12-09 | publisher = Ground Report
}}</ref><ref>{{
}}</ref>
Linio 97 ⟶ 93:
[[Dosiero:Jolly-Roger.png|eta|Piratflago [[Jolly Roger]] (Gaja Roĝero).]]
* Skeleto, ĉu kompleta, ĉu parta, estas [[simbolo]] kaj foje eĉ [[personigo]] de [[morto]] en multaj kulturoj, kaj ankaŭ de [[paranormaleco]]. Tiele ĝi estas populara temo en la ferioj pri [[Halloween]], same kiel por la [[Tago de la mortintoj]].
* Piratflago "[[Jolly Roger]]" [[Helpo:Prononcindiko|ˈdʒɒli ˈrɒdʒə(ɹ)]] konsistas el blankaj [[kranio]] kaj krucitaj [[Femurosto|femurostoj]] sur nigra fono.
{{Commons|Skeletons}}
== Referencoj ==
{{
== Vidu ankaŭ ==
Linio 113 ⟶ 109:
* {{Tradukita|lingvo= en |artikolo=Skeleton|revizio=829937801}}
{{
[[Kategorio:Skeleta sistemo| ]]
| |||