Dua Mondmilito: Malsamoj inter versioj

La '''Duadua mondmilito''' ([[komenciĝis la {{Daton|1-a|9|1939}}, definiĝis septembro]]la [[1939]]–[[{{Daton|2-a|9|1945}}) de septembro]]estis [[1945Historio|historie]]) estis grava [[mondmilito]] kaj ĝis nun la plej granda [[Armilo|armita]] [[konflikto]] en la [[historio]] de la [[homaro]], kiu kostis la vivojn de proksimume 45–6045-60 milionoj da [[homo]]j. Ties senperaj kaŭzoj estis streĉo kaŭzita pro erare formulita [[traktato de Versajlo]], la [[granda ekonomia krizo]] el ŝanĝoj de la [[1920-aj jaroj|1920-aj]] kaj [[1930-aj jaroj]] kiu grave malfortigis ĉiujn ŝtatojn kaj iliajn registarojn, kaj malforteco de [[Ligo de Nacioj|Ligo de Nacioj]] kaj potencoj, kiuj devis reteni la mondan pacon kaj inspekti pri la respektado de la sistemo de la [[Traktato de Versajlo]].

La [[milito]] trafis fakte la tutan mondon –— oni batalis en ĉiuj [[oceano]]j kaj en la batalojn intervenis ŝtatoj de ĉiuj loĝataj [[kontinento]]j. La plej ampleksa majoritato de la landoj el la mondo — inklude ĉiujn el la grandaj potencoj — finfine formis du kontraŭajn militaliancojn: nome [[Aliancanoj]] kaj [[Akso Berlino-Romo-Tokio|Akso]]. Okazis stato de totala milito, kiu rekte tuŝis pli ol 100 milionojn da personoj el ĉirkaŭ 30 landoj. La ĉefaj partoprenantoj dediĉis sian tutan ekonomian, industrian, kaj sciencan kapablaron al la militklopodo, kio forviŝis la distingon inter civilaj kaj militaj rimedoj. La Duadua mondmilito estis [[Listo de militoj laŭ nombro de mortintoj|la plej mortiga konflikto]] en la homa historio, markita de 50 al 85 milionoj da mortoj, plej el kiuj estis civiluloj en [[Sovetunio]] kaj [[Ĉinio]]. Ĝi inkludis [[masakro]]jn, la [[genocido]]n de la [[Holokaŭsto]], strategian bombardadon, intencitan amasmortigon per [[malsatego]] kaj [[malsano]]j, kaj la nuran uzon de [[atomarmilo]]j en milito.<ref>Gilbert 2001, p. 291.</ref><ref>James A. Tyner (3a de Marto 2009). War, Violence, and Population: Making the Body Count. The Guilford Press; 1a eldono. p. 49. ISBN 978-1-6062-3038-1.</ref><ref>Sommerville 2008, p. 5 (2011 ed.).</ref><ref>[http://www.bbc.co.uk/tyne/content/articles/2005/01/20/holocaust_memorial_other_victims_feature.shtml "BBC - Tyne - Roots - Non-Jewish Holocaust Victims: The 5,000,000 others".] www.bbc.co.uk. Alirita la 11a de Decembro 2018.</ref>

[[Japanio]], kiu celis domini en [[Azio]] kaj en [[Pacifiko]], [[Dua japana-ĉina milito|estis milite]] en [[Ĉinio]] jam ĉirkaŭ 1937,<ref>Barrett & Shyu 2001, p. 6.</ref><ref>Kvankam estis malfermaj bataloj inter Japanio kaj Ĉinio el 1937, neniu el la landoj formale deklaris militon al la alia ĝis post la [[atako al Pearl Harbor]] en 1941.</ref> kvankam neniu el la landoj estis deklarinta militon al la alia. La Duadua mondmilito laŭ ĝenerala onidiro startis la 1an de Septembro 1939,<ref>Axelrod, Alan (2007) Encyclopedia of World War II, Volume 1. Infobase Publishing. pp. 659.</ref> pro la [[invado de Pollando]] fare de [[Nazia Germanio]] kaj sekvaj militdeklaroj kontraŭ Germanio fare de [[Francio]] kaj de [[Unuiĝinta Reĝlando]]. El la fino de 1939 al komenco de 1941, per serio de kampanjoj kaj traktatoj, Germanio konkeris aŭ ekkontrolis multon de kontinenta Eŭropo, kaj formis la [[Akso Berlino-Romo-Tokio|Aksan aliancon]] kun [[Italio]] kaj [[Japanio]]. Laŭ la [[Pakto Ribbentrop-Molotov]] de aŭgusto 1939, Germanio kaj [[Sovetunio]] dispartigis kaj aneksis teritoriojn de siaj eŭropaj najbaroj, nome [[Pollando]], [[Finlando]], [[Rumanio]] kaj la [[Baltaj ŝtatoj]]. Post la kampanjoj en Nordafriko kaj Orientafriko, kaj la [[Batalo de Francio|falo de Francio]] meze de 1940, la milito pluis ĉefe inter la potencoj de la Eŭropa Akso kaj la Brita Imperio. Sekvis la [[Balkana kampanjo]], la aera [[Batalo de Britio]], la [[Blitz]], kaj la longa [[Batalo de Atlantiko]]. La 22a de junio 1941, la potencoj de la Eŭropa Akso startigis la komencon de la [[invado de Sovetunio]], malfermante la plej grandan surteran militfronton de la historio. Tiu [[Orienta Fronto (Dua mondmilito)|Orienta Fronto]] metis la Akson kaj ĉefe la germanan armeon ''[[Wehrmacht]]'', en militon de elĉerpigo. En decembro 1941, Japanio lanĉis surprizan atakon kontraŭ Usono kaj la eŭropaj kolonioj en la [[Pacifika Oceano]]. Post tuja usona militdeklaro kontraŭ Japanio, subtenita de simila el Britio, la potencoj de la Eŭropa Akso tuj deklaris militon al Usono solidare kun sia Japana aliancano. Rapidaj Japanaj konkeroj en multo de Okcidenta Pacifiko sekvis, vidataj de multaj azianoj kiel liberigo el dominado fare de Okcidento kaj rezulte en la subteno de kelkaj armeoj el la venkitaj teritorioj.

La Duadua Mondmilito ŝanĝis la politikan liniigon kaj socian strukturon de la tuta mondo. La organizo de [[Unuiĝintaj Nacioj]] (UN) estis establita por helpi internacian kunlaboradon kaj eviti futurajn konfliktojn; la venkaj grandaj potencoj — Ĉinio, Francio, Sovetunio, Unuiĝinta Reĝlando, kaj Usono — iĝis la permanentaj membroj de ties [[Konsilio pri Sekureco de Unuiĝintaj Nacioj|Konsilio pri Sekureco]].<ref>[https://unfoundation.org/what-we-do/issues/united-nations/the-un-security-council.html The UN Security Council], Alirita la 15an de majo 2012</ref> Sovetunio kaj Usono aperis kiel rivalaj superpotencoj, preparante la terenon por la preskaŭ duonjarcenta [[Malvarma Milito]]. En la kunteksto de la eŭropa detruego, la influo de ties grandaj potencoj vanuis, preparante la pavimon por la [[Malkoloniigo de Afriko]] kaj de Azio. Plej landoj kies industrioj estis damaĝitaj moviĝis al ekonomia rekupero kaj etendo. Politika integrado, speciale en Eŭropo, aperis kiel klopodo por finigi iamajn malamikecojnj kaj krei komunan identecon.<ref>Herman Van Rompuy, President of the European Council; José Manuel Durão Barroso, President of the European Commission (10a de Decembro 2012). [https://www.nobelprize.org/prizes/peace/2012/eu/26124-european-union-eu-nobel-lecture-2012/ "From War to Peace: A European Tale".] Nobel Lecture by the European Union. Alirita la 12an de Decembro 2018.</ref>

Se [[Italio]] prezentis nereciprokan aliancanon, kiun ne necesis konsideri denove tiel serioze, '''Japanio''' estis dormetanta [[Azio|azia]] giganto, kiun oni ne igis misrigardi. Kiam Japanio aliĝis al flanko de [[Interkonsento]], ĝi atendis, ke ĝi ekokupos postenon de grandpotenco en [[Orienta Azio]]. Transpreno de administrado pri la germanaj kolonioj, libera mano en [[Koreio]] kaj [[Manĉurio]], domina rolo en [[Pacifiko]] kaj [[Ĉinio]], kiam eksplodis [[Rusia revolucio de 1917]] ankoraŭ iajn rusiajn orientajn teritoriojn – tio estis administraj atendoj de japanoj. Sed en tre granda plimulto ili trompiĝis en ili. Anstataŭ tio, ili ĝisatendis internaciajn interkonsentojn, kiuj difinis interrilaton pri surmaraj fortoj, kies ĉefa celo estis konservi surmaran superforton de [[Britio]] kaj malebligi ian ajn [[hegemonio]]n de Japanio. Japanio ekreagis al tio per indigno kaj firma decido konkeri sian merititan pozicion. Post certa tempo ili eksiĝis el la kontraktoj, kiuj limigis ĝian surmaran fabrikadon kaj ili komencis konstrui surmarajn kaj armeajn fortojn, kiuj estis certigontaj al ili rimedojn por priregi sian revitan imperion perforte. Iliaj soldatoj akiris grandegajn spertojn dum bataloj kontraŭ [[Ĉinio]] (fakte amasmortiga invado), kiuj estis preludo al la Duadua mondmilito en [[Azio]]. Japanio aliĝis al pakto [[Akso Berlino-Romo-Tokio]] kaj ĝi estis decidinta sian novan pozicion batalakiri. [[Granda Britio]], [[Francio]] kaj poste ankaŭ [[Usono]] bone konsciis tiun ĉi fakton, sed ilia tragedio konsistis en tio, ke ili vulgare subtaksis Japanion. Precipe [[Britio]] longtempe konjektis, ke je la orientaj barbaroj tute sufiĉos duarangaj taĉmentoj, kaj nur ĉeno de erigataj malvenkoj montris al ĝi, kiel granda tio estis eraro...

Ŝtatoj de [[Iberio]] pli karakterize ne partoprenis rekte en la Duadua mondmilito. '''Portugalio''' prezentis neŭtralan teritorion, kiu principe ne intermiksis sin en la konflikton entute. Temis pri tre malgranda lando, ŝtato kaj armeo kompare kun aliaj pli implikitaj en la ĝenerala konflikto ĉu pro graveco ĉu pro geografia situo. En tiu situacio oni memoris pri gravaj perdoj de Portugalio dum la Unua mondmilito, do nun la lando preferis resti marĝene.

La [[Puĉo de la 17-a kaj la 18-a de julio 1936|17-an de julio]] en la lando eksplodis milita ribelo, gvidita de, interalie, generalo [[Francisco Franco]]. Tiu ĉi [[Hispana Enlanda Milito]] estas iam konsiderata kiel rekta preludo de la Duadua mondmilito aŭ eĉ kiel ties parto. Dum la porregistara "Ruĝa", respektive "Respublikana" partio ricevis subtenon preskaŭ nur de [[Meksiko]] kaj [[Sovetunio]], plus la volontuloj de la [[Internaciaj Brigadoj]], la ribelula "faŝista", respektive "Naciisma" partio estis subtenita, inter aliaj kaj ĉefe, de [[Nazia Germanio|Germanio]] kaj [[Italio]]. Hispanio tiel fariĝis lando, kie tiuj ĉi ŝtatoj mezuris siajn fortojn kaj provis novajn [[armilo]]jn kaj bataltaktikojn. Germanio ĉi tie provis principojn de [[tanko|tanka]] batalo, enpraktikigon de armea aviadilfloto (vidu artikolon pri [[Gerniko]]) kaj kelkajn novajn [[kanono]]jn, precipe kontraŭtankan kanonon de kalibro 37&nbsp;mm kaj plurcelan 88&nbsp;mm kontraŭaviadilan kanonon. Post tre longa kaj sanga interna batalo, en kiu ne mankis epizodoj de granda kruelo en ambaŭ flankoj, la militon venkis la dekstrula flanko, kiu instalis militistan kaj diktatoran reĝimon.

[[Dosiero:Second world war europe animation small.gif|eta|250px|maldekstra|La pasoj de la Duadua Mondmilitomondmilito en Eŭropo.|alternative=]]

La koncentriĝo de la milito al tiuj ĉi batalkampoj montris, kiel Italio en la fakto estas malforta. Sur Balkana duoninsulo ĝi estis en profunda defensivemo kaj serio da erigaj malvenkoj atingis ĝin ankaŭ en [[Afriko]]. Britia kontraŭatako en interŝanĝo de jaroj [[1940]]/1941 eriginte unualiniajn italajn taĉmentojn enpenetris profunde en la italajn teritoriojn en [[Norda Afriko]], dum [[printempo]] de 1941 poste Granda Britio likvidis italajn senjorujojn en [[Etiopio]]. Hitlero fakte estis devigita tamen kontraŭ sia volo kaj siaj intencoj interveni en Norda Afriko (februaro de 1941), kien li elsendis la tiel nomitan ''[[Afrikakorps]]'' estritan de [[Erwin Rommel|Rommel]], sed [[puĉo]] sur [[Balkano]], kie li devene planis agadojn sole kontraŭ Grekio, kiu en [[Jugoslavio]] forbalais porgermanan registaron (kaj laŭ kelkaj aŭtoroj ĝi estis kuniniciatita ankaŭ fare de Britio kaj eble ankaŭ fare de Sovetunio) devigis lin neplanite disvastigi la atakon kontraŭ tiu ĉi lando. Vico da aŭtoroj emfazas, ke la neceso de interveno sur Balkano, ties disvastiĝo je Jugoslavio kaj plifortigo de tiuj ĉi landoj je britaj taĉmentoj havis ĉefan signifon por la evoluo de la Duadua mondmilito, kiam ĝi devigis Hitleron prokrasti la [[operaco Barbaroso|operacon Barbaroso]], ĉar li devis voki parton de ĉefaj taĉmentoj destinitaj por ties realigo. La perdita tempo poste evidente mankis al li. Sed vico de aliaj dubigas tiun ĉi fakton, ekz. [[Liddel Hart|Hart]] indikas, ke laŭ rememoroj de germanaj komandintoj tiama [[vetero]] sur Oriento estis tiom [[pluvo|pluva]] kaj nekonvena por la atako, ke estus necese prokrasti la agadon ĉiuokaze.

== Rezistado dum la Duadua Mondmilitomondmilito ==

'''Rezistaj movadoj''' dum la Duadua Mondmilitomondmilito okazis en ĉiu lando okupita de [[Nazioj]] laŭ ampleksa gamo da rimedoj, intervale de pasiva rezisto, misinformado kaj [[propagando]], ĝis kaŝigado de kraŝitaj pilotoj kaj eĉ al rekta militado kaj la rekaptado de urboj. En multaj landoj, rezistaj movadoj foje estis ankaŭ referitaj kiel ''Subtero''. Tre ofte tiuj movadoj preparis la terenon por la alveno de la oficialaj armeoj militantaj, kaj ĉefe malhelpis la plifortigon de la okupaciantaj aksaj armeoj.

* [https://stanobelov.blogspot.com/p/dua-mondmilito.html Artikoloj pri la Duadua mondmilito] {{eo}}