Dua Mondmilito: Malsamoj inter versioj

[[Japanio]], kiu celis domini en [[Azio]] kaj en [[Pacifiko]], [[Dua japana-ĉina milito|estis milite]] en [[Ĉinio]] jam ĉirkaŭ 1937,<ref>Barrett & Shyu 2001, p. 6.</ref><ref>Kvankam estis malfermaj bataloj inter Japanio kaj Ĉinio el 1937, neniu el la landoj formale deklaris militon al la alia ĝis post la [[atako al Pearl Harbor]] en 1941.</ref> kvankam neniu el la landoj estis deklarinta militon al la alia. La dua mondmilito laŭ ĝenerala onidiro startis la 1an de Septembro 1939,<ref>Axelrod, Alan (2007) Encyclopedia of World War II, Volume 1. Infobase Publishing. pp. 659.</ref> pro la [[invado de Pollando]] fare de [[Nazia Germanio]] kaj sekvaj militdeklaroj kontraŭ Germanio fare de [[Francio]] kaj de [[Unuiĝinta Reĝlando]]. El la fino de 1939 al komenco de 1941, per serio de kampanjoj kaj traktatoj, Germanio konkeris aŭ ekkontrolis multon de kontinenta Eŭropo, kaj formis la [[Akso Berlino-Romo-Tokio|Aksan aliancon]] kun [[Italio]] kaj [[Japanio]]. Laŭ la [[Pakto Ribbentrop-Molotov]] de aŭgusto 1939, Germanio kaj [[Sovetunio]] dispartigis kaj aneksis teritoriojn de siaj eŭropaj najbaroj, nome [[Pollando]], [[FinlandoFinnolando]], [[Rumanio]] kaj la [[Baltaj ŝtatoj]]. Post la kampanjoj en Nordafriko kaj Orientafriko, kaj la [[Batalo de Francio|falo de Francio]] meze de 1940, la milito pluis ĉefe inter la potencoj de la Eŭropa Akso kaj la Brita Imperio. Sekvis la [[Balkana kampanjo]], la aera [[Batalo de Britio]], la [[Blitz]], kaj la longa [[Batalo de Atlantiko]]. La 22a de junio 1941, la potencoj de la Eŭropa Akso startigis la komencon de la [[invado de Sovetunio]], malfermante la plej grandan surteran militfronton de la historio. Tiu [[Orienta Fronto (Dua mondmilito)|Orienta Fronto]] metis la Akson kaj ĉefe la germanan armeon ''[[Wehrmacht]]'', en militon de elĉerpigo. En decembro 1941, Japanio lanĉis surprizan atakon kontraŭ Usono kaj la eŭropaj kolonioj en la [[Pacifika Oceano]]. Post tuja usona militdeklaro kontraŭ Japanio, subtenita de simila el Britio, la potencoj de la Eŭropa Akso tuj deklaris militon al Usono solidare kun sia Japana aliancano. Rapidaj Japanaj konkeroj en multo de Okcidenta Pacifiko sekvis, vidataj de multaj azianoj kiel liberigo el dominado fare de Okcidento kaj rezulte en la subteno de kelkaj armeoj el la venkitaj teritorioj.

La lasta '''granda malvenkinto''', kiu ne intencis repaciĝi kun limigo de sia potenco, estis '''Sovetunio'''. Sovetunio konsideris sin mem kiel la anoncanton kaj gvidanton de la [[komunismo|komunisma]] movado, kiu estis disvastiĝonta komune kun ĝi tra la tuta mondo. Jam en la jaro [[1920]] gvidantaro de rusaj bolŝevikoj kaj [[Ruĝa Armeo]] frunte kun [[Josif Stalin]] kaj [[Miĥail Tuĥaĉevskij]] planis konkeron de plimulto de Eŭropo, kiam ili intencis kunigi siajn fortojn kun ŝtormantaj komunistoj en [[Hungario]], [[Germanio]] kaj [[Francio]]. Estas malfacile diri, ĉu tio estis reala celo, nepre ĝi fariĝis senkaza en la momento, kiam poloj materiale subtenataj de la cetero de Eŭropo diserigis Tuĥaĉevskij-n en [[batalo ĉe Varsovio]] en [[1920]] (la t.n. [[Miraklo sur Vislo]]) kaj en sekvantaj monatoj ili venkis super Ruĝa Armeo en unu batalo post la alia, kiu tiam havis sian propran problemaron ene de la rusa lando. Kontraŭ Sovetunio stariĝis minaciga koalicio de [[Pollando]], [[Francio]], [[Britio]], nedemobiligitaj germanaj taĉmentoj, blankrusaj gvardioj, finnoj, [[Baltio|Baltaj ŝtatoj]] kaj [[Japanio]]. Montriĝis ja, ke [[Francio]] kaj [[Britio]] ne pensas la tutan aferon tute serioze, tamen eĉ tiel la rezulto estis, ke Sovetunio eĉ ne retenis la tutan teritorion de [[cara Rusio]], kies sekvanto ĝi konsideris sin. Ĝi perdis [[FinnlandoFinnolando]]n, [[Latvio]]n, [[Litovio]]n, [[Estonio]]n, parton de Pollando kaj al la laste nomita ĝi devis cedi signifajn partojn de [[Belorusio]] kaj [[Ukrainio]]. Eĉ ne limo kun [[Rumanio]] evoluis laŭ ties imagoj.

Plia grupo, kiu ĉi tie troviĝis, estis '''kontentaj venkintoj'''. Tamen temis pri la venkintaj grandpotencoj ([[Usono]], [[Francio]], [[Britio]]), tamen pri novaj ŝtatoj, kiuj estiĝis pro "malmuntigo" de Centraj potencoj kaj [[cara Rusio]] (nome [[Pollando]], [[Ĉeĥoslovakio]], [[Jugoslavio]], [[Latvio]], [[Litovio]], [[Estonio]], [[FinnlandoFinnolando]]). Ambaŭ subgrupoj estis kontentaj kun la nuntempa stato kaj ili intencis reteni ĝin. Ili komune klopodis tamen racian kaj stabilan sistemon de kontraktoj kaj garantioj, tamen internacian organizaĵon, kiu inspektus pri la [[paco]] kaj kunlaborado en la mondo – nome [[Ligo de Nacioj]]. Sed ili sukcesis nek en unu rilato. La plej grava problemo konsistis en tio, ke ĉiuj tri grandpotencoj neglektis siajn armitajn fortojn, do malantaŭ ties kontraktoj kaj [[Ligo de Nacioj]] ne ekzistis reala forto, kiu povus subteni kaj protekti ilin.

La fino de la [[Unua mondmilito]] kunigita kun disfalo de [[Aŭstrio-Hungario]] kaj kun tranĉigo de [[Germanio]] kaj [[cara Rusio]] (respketive [[Sovetunio]]) igis al la estiĝo de kelke da novaj ŝtatoj. Tiuj ĉi nove estiĝintaj formacioj estis aŭ kontrakte ligitaj kun la venkintaj potencoj aŭ ili almenaŭ klopodis alproksimiĝi al ili, ĉar ili mem estis tro malfortaj kaj ili ne kapablus rezisti al pretendoj de la najbaraj potencoj, eĉ kiam dumtempe malplifortigitaj. La fakto estas, ke ĉe ĉiuj sekve nomitaj ŝtatoj okazis tio, ke kun la komenco de milito ĉiuj iliaj kontraktaj garantioj (respektive alternaj manieroj de la certigo de sekureco) falis kaj tiuj ĉi ŝtatoj estis disparceligitaj inter Germanio kaj Sovetunio. Unusolan escepton prezentis [[FinnlandoFinnolando]], sed kiu ankaŭ ne estis libera kaj pro sia travivo ĝi pagis teruran prezon.

'''Baltaj ŝtatoj''' ne fartis iel malbone. Ili havis en la praktiko neniajn garantiojn de iu, iliaj propraj armeoj estis neniel eminente lumigantaj kaj [[Sovetunio]] unusignife vidigis, ke ĝi atendas, ke tiuj ĉi asociaj respublikoj estos envicigitaj reen en ĝian imperion. Ja troviĝis certaj nekuraĝaj provoj krei defendan pakton inter Baltaj ŝtatoj kaj [[FinnlandoFinnolando]], tamen tiuj ĉi klopodoj bankrotis en strikta finna neŭtraleco kaj en klopodo de ĉiuj partoprenantaj ŝtatoj ne provoki Sovetunion. [[Germanio]] kaj Sovetunio origine dividiĝis inter si Baltajn ŝtatojn: [[Litovio]] falis al Germanio kaj [[Latvio]] kun [[Estonio]] al Sovetunio. Sed Sovetunio fine perforte prenis ĉiujn tri, kion [[Hitler]] kun dentogrincado akceptis – por ke li tuj poste reciprokis en la finna demando...

=== FinnlandoFinnolando ===

{{Ĉefartikolo|FinnlandoFinnolando|Carl Gustaf Emil Mannerheim}}

'''FinnlandoFinnolando''' estis same kiel Baltaj ŝtatoj "estonta asocia respubliko". Kiel rimedon al certigo de sia sekureco ĝi elektis sintenon de strikta neŭtraleco kaj aktivan membrecon en [[Ligo de Nacioj]]. Ĝi neniel aparte evoluis la armeon (ĝi propre, se temas pri materiala paĝo de la afero, vulgare neglektis ĝin) kaj zorgeme ĝi klopodis ne provoki [[Sovetunio]]n. En la jaro [[1932]] FinnlandoFinnolando fermis kun ĝi pakton pri neatakado (en la jaro [[1934]] ties valideco plilongiĝis je dek jaroj). Sed tiu ĉi pakto ne malhelpis sovetan partian radiodisaŭdigon kaj gazetaron por gvidi inciteman kampanjon kontraŭ FinnlandoFinnolando kaj al [[Stalino]] marki ĝin kiel estontan asocian respublikon. En la pakto inter [[Hitlero]] kaj Stalino FinnlandoFinnolando estis aldonita en sferon de [[Sovetunio]]. Sed diference de baltaj landoj FinnlandoFinnolando ekrezistis kaj por grandega surprizo de ĉiuj ĝi montriĝis kiel pli malfacila problemo ol oni supozis – Sovetunio ne kapablis en unusola sturmo subjugi ĝin (vidu [[Vintra milito]]). Hitlero tuj poste eluzis tion, por ke li redonu al Stalino lian ŝerceton kun [[Litovio]], kaj li proponis al finnoj subtenon. Sovetunio tiel pruvis aŭdacaĵon, kiam ĝi "alifaris" la strikte neŭtralan ŝtaton en decidan malamikon kaj fidelan kunbatalanton de [[Germanio]].

Tiuj ĉi nordiaj landoj samkiel [[FinnlandoFinnolando]] propagandis severan neŭtralecon. Ili firme esperis, ke ili tute evitos la konflikton, sed la tuta afero estis komplikita pro enorma signifo de sveda [[fero|fererco]] por [[Tria regno]] kaj pro la proksimeco de la agresema [[Sovetunio]]. Dume la dua minaco estis fine danke al malsukcesoj de [[Ruĝa Armeo]] en [[Vintra milito]] almenaŭ parte forturnita, la minaco el okcidento fine realiĝis. La signifo de fererco el Svedio estis tiom principa, ke nek [[Germanio]] nek [[Britio]] kun [[Francio]] intencis respekti la neŭtralecon de la nordiaj landoj. Britio kun Francio kelkfoje malobeis la neŭtralecon de nordiaj [[teritoriaj akvoj]] kaj dum Vintra milito subpretekste de helpo al FinnlandoFinnolando ili minacis al la nordiaj landoj kaj evidente prepariĝis invado, kiu, se ĝi okazus, tute neniigus la germanan militan industrion. Germanio, kiu verŝajne unue planis respekti la neŭtralecon de la nordiaj landoj (eble escepte de Danio), subpreme de la supre menciitaj eventoj ĝi prefere ŝanĝis la opinion kaj en la jaro [[1940]] ĝi faris invadon kaj en Danion kaj en Norvegion, por ke ĝi ŝirmu siajn vive gravajn rimedfontojn el Svedio. La laŭteoria neŭtraleco de Svedio estis pliparte netuŝita, eĉ kiam tio ne evitis konfliktetojn sen pluraj cedoj.

Dum Germanio post sia venko prepariĝis al plua fazo de bataloj, ĉifoje kontraŭ [[Francio]], Sovetunio daŭrigis en ekspansio. Sinsekve ĝi devigis Baltajn ŝtatojn al konsento kun por ili malavantaĝa ekonomia kaj armea kunlaborado (inkluzive de dislokigo de siaj taĉmentoj sur ilia teritorio), per kio ĝi preparis grundon por ties anekso kaj bazojn por plua ekspansio. Poste ĝi turniĝis al [[FinnlandoFinnolando]], por ke ĝi eldevigu por si la similajn cedojn ankaŭ de ĝi. Unue ĝi venis kun "seriozaj proponoj", poste ĝi turniĝis al vulgaraj minacoj kaj kiam eĉ tio neniel helpis kaj finnoj malakceptis ĝiajn proponojn, la [[30-an de novembro]] [[1939]] ĝi atakis FinnlandonFinnolandon sen proklamo de milito. La celo de la atako estis absoluta armea subjugo de la lando (dum proksimume 14 – 21 tagoj). Sed la tuta agado iom ne sukcesis. Kiel la unua venis malsukceso politika – [[Ligo de Nacioj]] lasis sin trompi - nek per Sovetunio pro enscenigitaj limregionaj incidentoj nek per marioneta registaro de [[Otto Ville Kuusinen|Kuusinen]] kaj tiel Sovetunio fariĝis unusola ŝtato en ties historio, kiun ĝi ne eliminis pro neprovokigita ataka milito (surbaze de difino de agresanto, kiun Sovetunio mem prezentis).

Eĉ kiam la paso de la milito ne estis ideala, FinnlandoFinnolando atendis la atakon kaj ĝi estis ene de la limoj de siaj eblecoj preparita. La unua premo de [[Ruĝa Armeo]] estis spite al multnombraj alfortoj repuŝita suferante teruregajn perdojn – montriĝis, ke kvanta kaj teknika superforto ne kapablos anstataŭigi ekzercon kaj preparon al polusaj kondiĉoj.

[[Sovetunio]] komencis la duan fazon de operacoj kontraŭ [[FinnlandoFinnolando]] la [[1-an de februaro]] [[1940]]. Kontraŭ la laca finna armeo, kiu jam suferis pro akuta manko de [[municio]], estis ĵetitaj grandegaj fortoj (proporcio de viroj de batallinioj estis 1:10 ĝis 1:15 favore por [[Ruĝa Armeo]]). Post 15 tagoj de intensivaj bataloj la sovetaj soldataroj trarompis ĉefajn fortikaĵojn de [[Mannerheim-linio]] kaj post pluaj 21 tagoj ĝi transpaŝis [[Viipura golfo|Viipuran golfon]]. La finna armeo estis elĉerpita ĝismorte kaj perdoj de bataltaĉmentoj atingis 40 % da origina stato, tamen senĉese ankoraŭ ĝi tenis la batalfrontan linion. La [[13-an de marto]] [[1940]] estis fermita armistico, laŭ kies kondiĉoj FinnlandoFinnolando donis grandan parton de sia teritorio kaj pliajn cedojn al Sovetunio.

[[Dosiero:Winter war.jpg|eta|dekstra|250px|[[FinnlandoFinnolando|Finnaj]] mitralistoj dum la [[Vintra milito]].]]

La [[20-an de aŭgusto]] [[1944]] estis komencita ofensivo kontraŭ [[Rumanio]], kie post kelke da tagoj falis la registaro. Poste Rumanio deklaris al Germanio militon, kio havis por la ''[[Wehrmacht]]'' katastrofajn sekvojn. Germanio perdis [[nafto|krudnaftajn]] kampojn ĉe [[Ploiesti]] kaj ties soldataroj devis rapide deŝiriĝi el Rumanio. Dinamika antaŭenpaŝo daŭris ankaŭ en la okcidenta batalfronto, en septembro eĉ kelkaj usonaj taĉmentoj enpenetris ĝis la teritorio de Germanio. Aŭtune de 1944 okazis revivigo de germana milita maŝinarindustrio kaj kelkaj partaj sukcesoj. Oni sukcesis malebligi forfalon de hungaraj aliancanoj kaj aliĝon de Hungario al kontraŭnaziista koalicio; la ''[[Wehrmacht]]'' krome perforte rompis [[Slovaka nacia ribelo|ribelon en Slovakio]] kaj [[Varsovia ribelo|ribelon en Pollando]]. La germanaj soldataroj haltis antaŭenpaŝon de [[Ruĝa Armeo]] antaŭ [[Varsovio]], en [[Baltaj ŝtatoj|Ĉebaltejo]] kaj en [[Orienta Prusio]], ili malsukcesigis [[operaco Market Garden|operacon Market Gardenon]] kaj en decembro ili komencis ofensivon en [[Batalo de Ardenoj|Ardenoj]]. Kontraŭe al tio, al la flanko de kontraŭnaziisma koalicio transiris [[FinnlandoFinnolando]], kiu surprize rapide devigis la ''Wehrmacht'' forlasi plimulton de sia teritorio.