Finnlando: Malsamoj inter versioj

|eonomo = FinnolandoFinnlando

|esperanto-asocio = [[Esperanto-Asocio de FinnolandoFinnlando]]

'''FinnolandoFinnlando''' (ankaŭ '''Finnlando''', '''Finlando''', '''Fenlando''', '''Finnio''', '''Finnujo''', '''Fenio''', '''FenujoFinlando''', '''Suomio''' aŭ '''Suomujo''', [[Finna lingvo|finna]] ''Suomi'') oficiale la '''FinnolandaFinnlanda Respubliko''' (finna ''Suomen tasavalta'')<ref>"Republic of Finland", or "Suomen tasavalta" in Finnish, "Republiken Finland" in Swedish, and "Suoma dásseváldi" in Sami, is the long protocol name, which is however not defined by law. Legislation recognises only the short name. (En angla)</ref> estas lando en Norda Eŭropo, ĉe la [[Balta maro]]. Ĝi limas kun [[Rusio]], [[Svedio]], [[Norvegio]] kaj, per surmara limo, kun [[Estonio]]. La lando estas membro de [[Eŭropa Unio]] (ekde [[1995]]) kaj de [[UN]] (ekde [[1955]]). En la jaro 2017 ĝi festis la 100-jariĝon<ref>(franca) La Finlande célèbrera en 2017 le Centenaire de son accession à l’indépendance (FinnolandoFinnlando festos en 2017 la centjariĝon de sia aliro al la sendependeco), SuomiFinland100, allirite la 26-an de novembro 2018.</ref>.

En la {{lingv|fi|a}} ĝi nomiĝas '''''Suomi''''', en la {{lingv|sv|a}} '''''Finland'''''. En Esperanto la plej ofta nomo estas «'''Finnlando'''», en kiu «finn» estas la radiko, (do la anoj de la ĉefa etno nomiĝas «[[finnoj]]».); Uzanteuzante la saman radikon, ankaŭ eblas nomi la landon «'''Finnujo'''» aŭ «'''Finnio'''», (kvankam tiuj formoj maloftas).

Ĉar laal ne-Esperantakelkaj konsonantamalplaĉas sekvenconeprononceblo ''nnl''de enla ''Finnlando''duobla estaskonsonanto neprononceblaen alla multaj,radiko «finn»<ref>Oni jajes povas escepte prononci «finno», simile al ''sen-noma'', distribuante ''nn'' inter du silaboj; tamen tio fiaskas pri ''nnl'' el «Finnlando»: unue, la sialbokomenca ''nl'' el ''Fin-nlando'' estas ne nur nekutima, sed eĉ fonetike malebla por multaj esperantistoj; due, tia dissilabado kolizius kun la morfologio (kp ''Gron-lando''). La dissilabado ''Fin-n-lando'' implicas silabofaran [n̩], kiu en Esperanto ne ekzistas.</ref>, iuj uzas la radikon «suom» anstataŭe, do nomas la landon '''Suomio''' aŭ '''Suomujo'''. TiujTiu formojformo plaĉas al iuj esperantistoj — ne nur tial, ke ĝi devenas de la finnolingvafinnlingva vorto ''Suomi'' anstataŭ el fremda fonto, sed precipe ĉar ĝi evitigas la leksikan kolilizion de «'''Finlando'''» kiel 'finFin-lando' (fina lando)» kaj la neprononceblon de «Fi'''nnl'''ando», «fi'''nnl'''ingva» kaj tiel plu.

Aliaj preferas uzi la unuopan radikon «finland» por la lando, do diri «'''Finlando'''»; la enloĝantoj tiam nomiĝas «'''finlandanoj'''». Tio(tio do malebligas facile distingi inter enloĝantoj de FinnolandoFinnlando kaj la etnaj finnoj,: ĉarekzemple ĉu la finnolandajfinnlandaj [[svedojsameoj]], kajkiuj [[sameoj]] ankaŭja estas «finlandanojfi'''nn'''landanoj», kaj ĉar finnolanda-svedaj kaj finnolanda-sameaj vortoj ankaŭ«suom'''i'''anoj», estas «finlandolingvaj»''fi'''n'''landanoj''?).

[[Salpausselkä]] (elparolo: [ˈsɑlpausˌselkæ]) estas la tri paralelaj altaj terkrestoj en Suda FinnolandoFinnlando.

{{ĉefartikolo|Provincoj de FinnolandoFinnlando}}

20 [[Provincoj de FinnolandoFinnlando|provincoj]] (''maakunta''), 342 komunumoj (''kunta'').

Ĝis la {{dato|31|decembro|2009}} estis ses gubernioj en FinnolandoFinnlando:

* [[Suda FinnolandoFinnlando]] (''Etelä-Suomen lääni'')

* [[Orienta FinnolandoFinnlando]] (''Itä-Suomen lääni'')

* [[Okcidenta FinnolandoFinnlando]] (''Länsi-Suomen lääni'')

La oficialaj lingvoj de FinnolandoFinnlando estas la [[Finna lingvo|finna]] kaj la [[Sveda lingvo|sveda]], kiujn la konstitucio difinas la naciaj lingvoj. Specialan statuson havas ankaŭ la [[samea lingvo|samea]] en la kvar plej nordaj komunumoj de la lando. FinnolandaFinnlanda konstitucio certigas la rajton de sameoj (kiel indiĝena popolo), ciganoj kaj aliaj grupoj vivteni kaj evoluigi sian lingvon kaj kulturon.

La finna estas la gepatra aŭ ĉefa lingvo de proksimume 92% de la loĝantaro<ref>http://www.stat.fi/tup/vaesto/index_en.html</ref>) kaj la sveda de 5,5%<ref>http://www.stat.fi/tup/vaesto/index.html</ref>). Aliaj lingvaj malplimultoj estas la rusa (ĉ. 0,8%) kaj la estona (ĉ. 0,3% de la loĝantaro). La [[Sameaj lingvoj|samean]] lingvon denaske parolas proksimume kvarono el la pli ol 7 mil finnolandajfinnlandaj sameoj. Estas [[Cigano|cigana]] komunumo de proksimume 10&nbsp;000 homoj.

Municipo estas oficiale dulingva en FinnolandoFinnlando, se almenaŭ 3&nbsp;000 personoj aŭ 8% de la loĝantaro parolas la malplimultan lingvon. En la insulara provinco [[Alando]] tamen nur la sveda lingvo estas oficiale uzata.

Unu el la konkurencaj avantaĝoj en FinnolandoFinnlando estis la scipovo de lingvoj. Ĉiuj studentoj ĝis la mezlernejo lernas almenaŭ du lingvojn, ĉefe la anglan kaj devige la svedan. Laŭ okazinta en [[2005]] studo (''Eurobarometer''), 60% de la finnolandafinnlanda loĝantaro asertis, ke ili scipovas paroli la anglan, 38% la svedan kaj 17% la germanan<ref>[http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_237.en.pdf Europeans and languages], 2005</ref>.

La sveda lingvo ludis gravan rolon en historio de FinnolandoFinnlando, iam estinte la ĉefa lingvo de kulturo kaj edukado. Ĝi estas daŭre instruata devige en ĉiuj finnalingvaj mezlernejoj, same kiel la finna en svedlingvaj lernejoj. De tempo al tempo okazas diskutoj pri ĉesigo de tia devo, Civitana iniciato por forigi el la eduksistemo la devigan lernadon de la sveda favore al la lernado de aliaj lingvoj estis akceptita por parlamenta voĉdonado en 2014 sed ne sukcesis fariĝi leĝo<ref>(finna) ''[https://www.kansalaisaloite.fi/fi/aloite/1939 Monikielinen Suomi - ruotsi valinnaiseksi]'' (finna plurlingveco - la sveda libere elektebla)</ref>.

Ŝtatestro de FinnolandoFinnlando estas prezidanto de la respubliko (finne ''tasavallan presidentti'', svede ''republikens president''). Jare 1919 – 2000 FinnolandoFinnlando havis semi-prezidentan sistemon, sed en fino de 1980-jaroj oni startis malpliigi forton de la prezidanto kaj el la jaro 2000 FinnolandoFinnlando havas parlamentan sistemon, kie la prezidanto ne havas grandan politikan forton. Periodo de prezidanto estas ses jaroj.

FinnolandaFinnlanda parlamento (finne ''eduskunta'', svede ''riksdagen'') inkludas 200 parlamentanojn. La periodo de parlamento estas kvar jaroj.

* [[Politikaj partioj en FinnolandoFinnlando]]

* [[FinnolandaFinnlanda parlamento]]

* [[Listo de la ĉefministroj de FinnolandoFinnlando]].

La historion de FinnolandoFinnlando grave influis ĝiaj grandaj najbaroj [[Svedio]] kaj [[Rusio]]. Ĝis [[1809]] la lando estis parto de Svedio, ekde tiam ĝis [[1917]] ĝi apartenis al la [[Rusia Imperio]], kiel [[Grandprinclando FinnolandoFinnlando|aŭtonoma grandprinclando]]. Dum la rusia regado la finnoj restis lojalaj, kaj rekompence rajtis teni sian [[konstitucio]]n kaj apartan valuton, kiam en Rusio eĉ paroli pri konstitucio estis malpermesate. Post la [[rusia revolucio de 1905]] la finnolandanojfinnlandanoj sukcesis havigi al si pliajn rajtojn. En [[1906]] FinnolandoFinnlando estis la unua en Eŭropo, kiu enkondukis vere ĝeneralan kaj egalan elekto-rajton — ankaŭ virinoj rajtis voĉdoni kaj esti elektitaj. En la unuaj elektoj [[1907]] la socialdemokratoj iĝis la plej granda partio.

FinnolandoFinnlando deklaris sin sendependa la [[6-an de decembro]] [[1917]], post la Oktobra revolucio en Rusio, kaj ricevis sendependecon per dekreto de bolŝevika registaro. En januaro [[1918]] la [[socialisto]]j per puĉo kaptis la povon en Helsinko, kaj sekvis [[interna milito]]. Sin reciproke buĉis la finnaj [[ruĝuloj]] kaj blankuloj, kaj en [[Tampereo]] okazis la plej granda batalo de la ĝistiama nordia historio. Multaj finnoj (speciale inter ruĝuloj) mortis en koncentrejoj pro malsato kaj malsanoj. La interna milito lasis en la socio profundajn vundojn.

Post la interna milito la regantoj tre favore sin tenis al [[Germanio]], ĉar de tie ili dum la milito ricevis helpon. Oni decidis igi la ĵus sendependiĝintan FinnolandonFinnlandon reĝlando, kaj eĉ elektis [[Hesio-Kaselo#Dinastio Hesio-Kaselo|germanan princon]] reĝo. Germanio tamen malgajnis la [[Unua mondmilito|Unuan mondmiliton]]. FinnolandoFinnlando iĝis respubliko, kaj la taskojn de reĝo ricevis la prezidento.

Eĉ pli firmigis la socion la atako de [[Sovetio]] en [[1939]]. Dum longa intertraktado aŭtune 1939 Sovetio postulis de FinnolandoFinnlando cedon de [[teritorio]] por sekurigi [[Leningrado]]n, kaj novembre [[Stalin]] transiris de vortoj al armiloj. Li tamen vane esperis helpon de la finnaj komunistoj: la tuta popolo unuanime partoprenis en la t.n. “[[Vintra milito]]” kontraŭ la agresinto.

Stalin ne sukcesis konkeri la tutan FinnolandonFinnlandon, sed ja estis ceditaj teritorioj, i.a. la dua plej granda urbo de tiama FinnolandoFinnlando, [[Viborgo]] (finne [[Viipuri]]). FinnolandoFinnlando komencis serĉi apogon de la faŝisma Germanio. En [[1941]] FinnolandoFinnlando partoprenis en la Hitlera atako kontraŭ Sovetio, unue por rekonkeri siajn perditajn teritoriojn, sed poste por konstrui “[[Grand-FinnolandoFinnlando]]n” (en finna historiografio tiu milito nomiĝas la [[Daŭriga milito]]).

Germanio tamen denove malvenkis, kaj FinnolandoFinnlando devis ekkonstrui novajn rilatojn kun sia granda najbaro. La [[Moskva armistico]] estis subskribita inter Finnolando[[Finlando]] unuflanke kaj [[Sovetunio]] kaj [[Unuiĝinta Reĝlando]] aliflanke la 19an de septembro, [[1944]], kio metis finon al la [[Daŭriga milito]].<ref>[http://heninen.net/sopimus/1944_e.htm Armistice Agreement between the Union of Soviet Socialist Republics and the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland,on the one hand, and Finland on the other] Alirita la 3an de januaro 2019. </ref> La Armistico restaŭris la Moskvan Pactraktaton de [[1940]], kun nombraj modifoj. FinnolandoFinlando devis rezigni pri diversaj landlimaj teritorioj al Sovetunio. FinnolandoFinnlando cedis pluajn teritoriojn al Sovetio, devis propraforte eligi el la lando restojn de la naziaj trupoj (vd. [[Laplanda milito]]), sed la lando estis neniam okupita de sovetiaj trupoj.

Post la milito la komunistoj denove rajtis agadi, kaj komence ili havis grandan influon. En [[1948]] estis subskribita traktato pri amikeco, kunlaboro kaj interhelpo kun Sovetio, kaj dum multaj jardekoj bonaj rilatoj kun Sovetio estis la fundamento de la finnolandafinnlanda ekstera politiko.

Kekkonen, kiu sciis varti la delikatajn rilatojn de FinnolandoFinnlando al [[Moskvo]], restis prezidento dum kvarona jarcento, de [[1956]] ĝis malsaniĝo en [[1981]]. Precipe pro sia lerta ekstera politiko, Kekkonen ekhavis escepte fortan povon ankaŭ en la interna politiko.

Dum la tempo de Kekkonen la internacia pozicio de FinnolandoFinnlando daŭre fortiĝis. En [[1975]], kiam la [[Konferenco pri Sekureco kaj Kunlaboro en Eŭropo]] estis fondita en Helsinko, la neŭtraleco de FinnolandoFinnlando estis vaste rekonita.

Krom politikan, Sovetio havis ankaŭ grandan ekonomian signifon por FinnolandoFinnlando. La drasta malkresko de la komerco kun Sovetio/Rusio post la 1980-aj jaroj profundigis la ekonomian krizon, kaŭzitan de la internacia konjunkturo, kaj la senlaboreco atingis rekordon: de 3,4% en 1990 ĝi altiĝis en tri jaroj al 22%.

=== Famaj finnolingvajfinnlingvaj aŭtoroj ===

* [[FinnolandaFinnlanda kuirarto]]

La [[Evangelia-Luterana Eklezio de FinnolandoFinnlando]] (finne ''Suomen evankelis-luterilainen kirkko'', svede ''Evangelisk-lutherska kyrkan i Finland'') kaj la Ortodoksa Eklezio de FinnolandoFinnlando estas la du popolaj eklezioj de FinnolandoFinnlando.

== Esperanto-movado en FinnolandoFinnlando ==

{{ĉefartikolo|Esperanto-movado en FinnolandoFinnlando}}

La historio de la frua Esperanto-movado estas legebla en jena artikolo el [[Enciklopedio de Esperanto]]: [[Frua Esperanto-movado/FinnolandoFinnlando]].

Vidu ankaŭ : [[FinnolandaFinnlanda Esperantista Junulara Organizo|FinnolandaFinnlanda esperantista junulara organizo]]

Al FinnolandoFinnlando apartenas duonmemstara [[Alando]] (finnolingvefinnlingve ''Ahvenanmaa'', svede ''Åland'').

En FinnolandoFinnlando troviĝas multe da [[Sovaĝeja Kabano|sovaĝejaj kabanoj]].

* [[Listo de urboj de FinnolandoFinnlando]]

* [[Svedlingvaj finnolandanojfinnlandanoj]]

* [http://vitrifolk.apinc.org/costumes-finlande.html tradiciaj vestoj de FinnolandoFinnlando]