Marie Curie: Malsamoj inter versioj

[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Multaj ŝanĝoj i.a. forigi komojn, du ligilon al artikolo en la pola vikipedio, korektoj, kelkfoje punktokomo→punkto ktp
eNeniu resumo de redakto
Linio 70:
=== Nobelpremioj ===
[[Dosiero:Marie Curie 1903.jpg|eta|maldekstra|upright|Portreto de 1903 por la [[Nobel-premio]].]]
En decembro 1903, la [[Reĝa Sveda Akademio de Sciencoj]] premiis Pierre Curie, Marie Curie kaj Henri Becquerel per la [[Nobel-premio pri fiziko]], "kiel agnosko de la eksterordinaraj servoj kiujn ili faris per kuna esplorado pri la fenomenoj de [[Joniga radiado|radiado]] malkovrita de la Profesoro Henri Becquerel."<ref name="psb112"/> Dekomence la komitato intencis honorigi nur al Pierre Curie kaj Henri Becquerel, sed komitatano kaj defendanto de virinaj sciencistoj, nome la sveda matematikisto [[Magnus GoestaGösta Mittag-Leffler]], avertis Pierre pri la situacio kaj post lia plendo la nomo de Marie estis aldonita al la nomumo.<ref name="Marie Curie Rec and Dis2" /> Marie Curie estis la unua virino kiu ricevis Nobel-premion.<ref name="psb112" />
 
Curie kaj ŝia edzo ne volis iri al [[Stokholmo]] por ricevi la premion persone; ili estis tre okupitaj kun sia laboro, kaj Pierre Curie, kiu malŝatis publikajn ceremoniojn, estis iom malsana.<ref name="Marie Curie Rec and Dis" /><ref name="Marie Curie Rec and Dis2" /> Ĉar Nobel-premiitoj estas postulataj prelegi, la paro finfine entreprenis la veturadon en 1905.<ref name="Marie Curie Rec and Dis2" /> La mono el la premio ebligis ilin dungi sian unuan laboratorian asistanton.<ref name="Marie Curie Rec and Dis2" /> Post la Nobel-premio kaj akcele de propono el la [[Universitato de Ĝenevo]], kiu proponis al Pierre Curie postenon, la [[Universitato de Parizo]] havigis al li profesorecon kaj la [[katedro]]n de fiziko, kvankam la geedzoj ankoraŭ ne havis propran laboratorion.<ref name="psb112"/><ref name="Marie Curie and the Science of Radioactivity 3"/><ref name="Quinn1996"/> Pro postulo de Pierre Curie, la Universitato de Parizo akceptis kaj konsentis havigi novan laboratorion, sed ĝi ne estos preta ĝis 1906.<ref name="Marie Curie Rec and Dis2"/>
[[Dosiero:Nobel Pierre et Marie Curie 1.jpg|eta|dekstra|300px|Nobel-premia diplomo, 1903.]]
 
En decembro 1904, Curie naskis sian duan filinon, [[Ève Curie|Ève]].<ref name="Marie Curie Rec and Dis2"/> Ŝi dungis polan guvernistinon por instrui al siaj filinoj sian gepatran lingvon kaj sendis aŭ kunportis ilin en vizitoj al Pollando.<ref name="goldsmith"/>
 
La 19-an de aprilo 1906, Pierre Curie mortis en ŝosea akcidento. Piedirante laŭ la strato Rue Dauphine sub forta pluvo, li estis frapita de [[Ĉevaltira veturado|ĉevaltira vehiklo]] kaj falis sub siajĝiajn radojradojn, kio okazigis la rompon de lia kranio.<ref name="psb112"/><ref name=obit/> Curie estis kortuŝita pro la morto de sia edzo.<ref name="Marie Curie Tr and Ad"/> La 13-an de majo 1906 la departmento de fiziko de la Universitato de Parizo decidis reteni la katedron kiu estis kreita por ŝia edzo kaj proponi ĝin al Marie. Ŝi akceptis ĝin, esperante krei alt-klasan laboratorion kiel omaĝo al sia edzo Pierre.<ref name="Marie Curie Tr and Ad"/><ref name="Marie Curie Tr and Ad2"/> Ŝi estis la unua virino kiu iĝis profesoro en la Universitato de Parizo.<ref name="psb112"/>
 
La intenco de Curie krei novan laboratorion ne finisfiniĝis ĉe la Universitato de Parizo, tamen. En siaj postaj jaroj, ŝi estris la Radiuman Instituton (''Institut du radium'', nune [[Instituto Curie (Parizo)|Instituto Curie]], ''Institut Curie''), priradioaktiveca laboratorio kreita por ŝi fare de la [[Instituto Pasteŭro]] kaj de la [[Universitato de Parizo]].<ref name="Marie Curie Tr and Ad2" /> La iniciato por krei la Radiuman Instituton devenis en 1909 el [[Pierre Paul Émile Roux]], direktoro de la Instituto Pasteŭro, kiu estis seniluziiĝinta ĉar la Universitato de Parizo ne donis al Curie taŭgan laboratorion kaj sugestis ke ŝi translokiĝu al la Instituto Pasteŭro.<ref name="psb112"/><ref name="psb113"/> Nur tiam, kun la minaco de Curie forironta, finfine la Universitato de Parizo akceptis kaj la Paviliono Curie iĝis kuna iniciato de la Universitato de Parizo kaj de la Instituto Pasteŭro.<ref name="psb113"/>
[[Dosiero:1911 Solvay conference.jpg|eta|dekstra|En la Unua Kongreso Solvay (1911), Curie (sidanta, dua el maldekstro) kun [[Henri Poincaré]]; stare, kvara el dekstro, estas [[Ernest Rutherford|Rutherford]]; dua el dekstro, [[Albert Einstein|Einstein]]; fore dekstre, [[Paul Langevin]].]]
 
Linio 86:
Spite la famon de Curie kiel sciencisto laboranta por Francio, la publika sinteno tendencis al [[ksenofobio]] — la sama kiu kondukis al la [[afero Dreyfus]] — kiu ankaŭ distrumpetis falsan spekuladon ke Curie estas [[Judoj|juda]].<ref name="psb112"/><ref name="Marie Curie Sc and Rec"/> Dum la elektoj de la Franca Akademio de Sciencoj, ŝi estis fiatakita de la dekstrula gazetaro kiel eksterlandana kaj ateisma.<ref name="Marie Curie Sc and Rec"/> Ŝia filino poste rimarkis la hipokritecon de la franca gazetaro, kiu portretis Curie kiel sendigna eksterlandana kiam ŝi estis nomumita por franca honoro, sed kiu portretis ŝin kiel franca heroo kiam ŝi ricevis eksterlandajn honorojn kiel je ŝia Nobel-premio.<ref name="psb112"/>
 
En 1911 oni distrumpetis, ke en 1910-1911 Curie havis amaferon de ĉirkaŭ unu jaro kun fizikisto [[Paul Langevin]], iama studento de Pierre Curie<ref name="robert10"/> kaj edziĝitaedziĝinta viro kiu estis separita el sia edzino.<ref name="Marie Curie Sc and Rec"/> Tio rezultis en gazetara skandalo kiu estis ekspluatita de ŝiaj akademiaj opoziciantoj. Curie (tiam 40-iom-aĝa) estis kvin jarojn pli aĝa ol Langevin kaj estis misreprezentata en la figazetaro kiel eksterlanda juda hejm-detruanto.<ref name="goldsmith11"/> Kiam la skandalo eksplodis, ŝi forestis je kongreso en Belgio. Reveninte, ŝi trovis koleran homamason antaŭ sia hejmo kaj devis serĉi rifuĝon kun siaj filinoj en la hejmo de sia amikino Camille Marbo.<ref name="Marie Curie Sc and Rec"/>
[[Dosiero:Marie Skłodowska-Curie's Nobel Prize in Chemistry 1911.jpg|eta|300px|Nobel-premia diplomo, 1911.]]
 
Internacia agnosko por ŝia laboro kreskis al novaj altoj kaj la Reĝa Sveda Akademio de Sciencoj, preterirante opozicion helpitan per la Langevin-a skandalo, honorigis ŝin duan fojon per la [[Nobel-premio Premiopri en Kemiokemio]] de 1911.<ref name="gwiazdapolarna"/> Tiu premio estis "agnosko de ŝiaj servoj al la progreso de kemio pere de la malkovro de la elementoj radiumo kaj polonio, pere de la izoligo de radiumo kaj de la studo de naturo kaj komponantoj de tiu rimarkinda elemento."<ref name="Marie Curie Sc and Rec2"/> Ŝi estis la unua persono kiu akiris aŭ kunhavis du Nobel-premiojn kaj restas [[Linus Pauling#Nobel-premioj|sole kun Linus Pauling kiel Nobel-premiitoj en po du fakoj]]. Delegitaro de famaj kleraj poloj, estre de romanisto [[Henryk Sienkiewicz]], kuraĝigis ŝin reveni al Pollando kaj pluigi sian esploradon en sia naskolando.<ref name="gwiazdapolarna"/> La dua Nobel-premio de Curie ebligis ŝin konvinki la francan registaron subteni la Radiuman Instituton, konstruitan en 1914, kie okazis ŝia esplorado en kemio, fiziko kaj medicino.<ref name="psb113"/> Unu monaton post la ricevo de la Nobel-premio de 1911, ŝi estis hospitaligita pro deprimo kaj rena malsano. Dum plejmulto el 1912 ŝi evitis publikan vivon sed pasigis tempon en Anglio kun sia amiko kaj fizikisto, [[Hertha Ayrton]]. Ŝi revenis al sia laboratorio nur en decembro, post interrompo de ĉirkaŭ 14 monatoj.<ref name="Marie Curie Sc and Rec2"/>
 
En 1912, la Varsovia Scienca Societo proponis al ŝi la direktoradon de nova laboratorio en Varsovio sed ŝi malakceptis, fokuse al la disvolvigo de la Radiuma Instituto kiu estis finkompletigita en aŭgusto 1914 kaj ĉe nova strato nomita Rue Pierre-Curie.<ref name="psb113"/><ref name="Marie Curie Sc and Rec2"/> Ŝi estis nomumita Direktoro de la Laboratorio Curie en la Radiuma Instituto de la Universitato de Parizo, fondita en 1914.<ref>{{Cite web|url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1903/marie-curie-bio.html|title=Marie Curie-biographical|last=|first=|date=2014|website=Nobel Prize.org|access-date=16a de marto 2018}}</ref> Ŝi vizitis Pollandon en 1913 kaj estis akceptita en Varsovio, sed la vizito estis ignorita de la rusiaj aŭtoritatoj. La disvolvigo de la Instituto estis interrompita de la tuja milito, ĉar la plejmulto da esploristoj estis rekrutitaj en la [[Franca Armeo]] kaj ĝi pluigis sian agadon en 1919.<ref name="psb113"/><ref name="Marie Curie Sc and Rec2"/><ref name="Marie Curie War"/>