Konstanteno la Granda: Malsamoj inter versioj

[[Dosiero:0 Constantinus I - Palazzo dei Conservatori (2).JPG|dekstra|eta|KonstantinoKonstanteno la Granda]]

[[Dosiero:Byzantinischer Mosaizist um 1000 002.jpg|eta|dekstra|KonstantinoKonstanteno la Granda kun modelo de Konstantinopolo (mozaiko el [[Hagia Sofia]], ĉirkaŭ la jaro 1000]]

'''KonstantinoKonstanteno<ref>[[Nova Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto]]: [http://vortaro.net/#Konstanteno Konstanten/o]</ref> la Granda''', aŭ '''KonstantenoKonstantino''' laŭ [[PIV2]], en [[latina]] ''Flavius({{lang-la|Flāvius Valerius AureliusAurēlius ConstantinusCōnstantīnus Augustus''}}<ref>En [[klasika Latino]], la konstantinakonstantena oficiala imperia titolo estis IMPERATOR CAESAR FLAVIVS CONSTANTINVS PIVS FELIX INVICTVS AVGVSTVS, ''Imperator Caesar Flavius Constantine Augustus, la pia, la fortunata, la malvenkita''. Post 312, li aldonis MAXIMVS ("la plej granda"), kaj post 325 li anstataŭis ("malvenkita") per VICTOR, aŭ ''nevenkita'' rememora por multaj de la diaĵo ''Sol Invictus'', nome Suna Dio.</ref>, kaj{{lang-grc|Κωνστᾰντῖνος enὁ [[greka]]:Μέγᾰς|t=Kōnstantînos Κωνσταντῖνοςho ὁMégas}}; Μέγας (n. [[27-an de februaro]] ĉirkaŭ [[272]]<ref name=birthdate>Naskodatoj varias sed plej modernaj historiistoj uzas ĉirkaŭ 272". Lenski, "Reign of Constantine" (CC), 59.</ref> en Naissus, [[Ilirio]] (moderne [[Niš]], [[Serbio]]); m. [[22-an de majo]] [[337]]) konata ankaŭ kiel '''KonstantinoKonstanteno la 1-a''' aŭ eĉ '''Sankta KonstantinoKonstanteno''',<ref>Por [[Ortodoksismo|Bianca Ortodoksismo]], [[Orienta Ortodoksismo]] kaj [[Orientaj katolikaj eklezioj]]. La [[Bizanca rito|Bizanca]] liturgia kalendaro, observita de la [[Orienta Ortodoksismo]] kaj de la [[Orientaj katolikaj eklezioj|Orientaj katolikaj eklezioj de Bizanca rito]], listigas kaj KonstantinonKonstantenon kaj sian patrinon [[Helena (imperiestrino)|Helena]] kiel sanktuloj. Kvankam li ne estas inkludita en la listo de sanktuloj de la latina liturgia ritaro, kiu ne agnoskas kelkajn aliajn KonstantinojnKonstantenojn kiel sanktuloj, li estas adorita laŭ la titolo "La Granda" pro sia kontribuo al [[kristanismo]].</ref> estis [[romiaj imperiestroj|imperiestro]] de la [[romia imperio]] dum [[306]] aŭ [[324]]-[[337]].

KonstantinoKonstanteno estis la filo de [[Flavio Valerio Konstantio]], romiarmea oficiro, kaj de lia edzino [[Helena de Konstantinopolo|Helena]]. Lia patro iĝis ''[[Caesar (titolo)|Caesar]]'', nome deputita imperiestro en okcidento en 293. KonstantinoKonstanteno estis sendita orienten, kie li altiĝis al rango de milita tribuno sub la imperiestroj [[Diokleciano]] kaj [[Galerio]]. En 305, Konstantio estis altigita al rango de ''[[Augustus (honora titolo)|Augustus]]'', maljuna okcidenta imperiestro, kaj KonstantinoKonstanteno estis realvokita okcidenten por kampanji kun sia patro en [[Britannia (romia provinco)|Britannia]]. Aklamita kiel imperiestro fare de la armeo ĉe ''[[Eburacum]]'' ([[Jorko]]) post la morto de sia patro en 306, KonstantinoKonstanteno aperis triumfe en serio de enlandaj militoj kontraŭ la imperiestroj [[Maksentio]] kaj [[Licinio]] ĝis iĝi ununura reganto kaj de okcidento kaj de oriento ĉirkaŭ 324.

Kiel imperiestro, KonstantinoKonstanteno realigis multajn administrajn, financajn, sociajn, kaj armeajn reformojn por fortigi la imperion. La registaro estis restrukturita kaj la civila kaj la armea aŭtoritatoj disiĝis. Nova [[monero]], la [[Solido (monero)|solido]], estis lanĉita por kontraŭbatali [[inflacio]]n. Ĝi iĝus la normo por bizancaj kaj eŭropaj [[valuto]]j dum pli ol mil jaroj. La estis la unua romia imperiestro kiu postulis konvertiĝon al [[kristanismo]].<ref>Kun ebla escepto de [[Filipo la Arabo]] (r. 244–49). I. Shahîd, ''Rome and the Arabs'' (Washington, D.C.: Dumbarton Oaks, 1984), 65–93; H. A. Pohlsander, "Philip the Arab and Christianity", Historia 29:4 (1980): 463–73.</ref> KonstantinoKonstanteno ludis influan rolon en la proklamo de la [[Edikto de Milano]], kiu dekretis toleremon por kristanismo en la imperio. Li vokis la [[Unua koncilio de Niceo|Unuan koncilion de Niceo]] en 325, ĉe kiuj [[La Kredo Nicea]] estis konfesita fare de kristanoj. En armeaj aferoj, la romia armeo estis reorganizita por konsisti el mobilkampunuoj kaj garnizonsoldatoj kapablaj je kontraŭatakado al internaj minacoj kaj al barbaraj invadoj. KonstantinoKonstanteno plenumis sukcesajn kampanjojn kontraŭ la triboj ĉe la romiaj limoj - la [[Frankoj]], la [[Alemanoj]], la [[Gotoj]], kaj la [[Sarmatoj]] - eĉ transloĝigante teritoriojn prirezignitajn fare de liaj antaŭuloj dum la tumulto de la antaŭa jarcento.

La regotempo de KonstantinoKonstanteno markis klaran epokon en la historio de la [[Romia Imperio]].<ref>Gregory, ''A History of Byzantium'', 49.</ref> Li konstruis novan imperian loĝejon en [[Bizanco]] kaj nomis ĝin ''Nova Romo''. Tamen, en la honoro de KonstantinoKonstanteno, la romianoj nomis ĝin [[Konstantinopolo]], kiu poste estos la ĉefurbo de kio nun estas konata kiel la [[Orientromia Imperio]] dum almenaŭ unu jarmilo. Pro tio, li estas konsiderita kiel la fondinto de la Orientromia Imperio. Lia pli tuja politika heredaĵo estis ke, en lasado de la imperio al liaj filoj, li anstataŭigis la dioklecianan [[tetrarkio]]n per la principo de dinastia sinsekvo. Lia reputacio prosperis dum la vivdaŭro de liaj filoj kaj jarcentojn post lia regado. La mezepoka [[eklezio]] konfirmis lin kiel modela virtulo dum laikaj regantoj alvokis lin kiel prototipo, punkto de referenco, kaj la simbolo de imperia legitimeco kaj identeco.<ref>Van Dam, ''Remembering Constantine at the Milvian Bridge'', 30.</ref> Komenciĝante kun la [[renesanco]], ekzistis pli kritikaj taksoj de lia regado pro la reeltrovaĵo de kontraŭ-konstantinajkonstantenaj fontoj. Kritikistoj portretis lin kiel despota [[tirano]]. Tendencoj en moderna kaj lastatempa studaro provis balanci la ekstremaĵojn de antaŭaj studoj.

Li iel leĝigis [[kristanismo]]n en [[313]] kaj, antaŭ morto, eĉ [[bapto|baptiĝis]]. Li ankaŭ donis sian nomon al [[Bizanco]] — [[Konstantinopolo]], helene "KonstantinoKonstanteno-urbo" — kaj igis la urbon grandioza kaj la ĉefurbo de la imperio, la Nova Romo. Ankaŭ la rumana urbo [[Konstanco (urbo)|Constanţa]] ricevis sian nomon honore al li.

[[Dosiero:Constantine-cameo.jpg|thumb|Antikva [[kameo]]. La imperiestro KonstantinoKonstanteno estas kronita de la diino Konstantinopolo.]]

KonstantinoKonstanteno estis reganto de historia graveco, kaj li ĉiam estis kontestata figuro.<ref>Barnes, ''Constantine and Eusebius'', 272.</ref> La fluktuoj en la reputacio de KonstantinoKonstanteno reflektas la naturon de la praaj fontoj por lia regado. Tiuj estas abundaj kaj detalaj,<ref>Bleckmann, "Sources for the History of Constantine" (CC), 14; Cameron, 90–91; Lenski, "Introduction" (CC), 2–3.</ref> sed estis forte influitaj per la oficiala propagando de la periodo,<ref>Bleckmann, "Sources for the History of Constantine" (CC), 23–25; Cameron, 90–91; Southern, 169.</ref> kaj ofte estas partiaj kaj unuflankaj.<ref>Cameron, 90; Southern, 169.</ref> Ekzistas neniuj pluvivaj historioj aŭ biografioj traktantaj la vivon kaj regadon de KonstantinoKonstanteno.<ref>Bleckmann, "Sources for the History of Constantine" (CC), 14; Corcoran, ''Empire of the Tetrarchs'', 1; Lenski, "Introduction" (CC), 2–3.</ref> La plej proksima teksto estas ''Vita Constantini'', de [[Eŭsebio de Cezareo]], verko kiu estas miksaĵo de [[panegiro]] kaj [[hagiografio]].<ref>Barnes, ''Constantine and Eusebius'', 265–68.</ref> Skribita inter 335 kaj ĉirkaŭ 339,<ref>Drake, "What Eusebius Knew," 21.</ref> la ''Vita'' glorigas la moralajn kaj religiajn virtojn de KonstantinoKonstanteno.<ref>Eusebius, ''Vita Constantini'' 1.11; Odahl, 3.</ref> La ''Vita'' kreas disputige pozitivan bildon de KonstantinoKonstanteno,<ref>Lenski, "Introduction" (CC), 5; Storch, 145–55.</ref> kaj modernaj [[historiisto]]j ofte defiis ĝian fidindecon.<ref>Barnes, ''Constantine and Eusebius'', 265–71; Cameron, 90–92; Cameron and Hall, 4–6; Elliott, "Eusebian Frauds in the "Vita Constantini"", 162–71.</ref> La plej plena sekulara vivorakonto de KonstantinoKonstanteno estas la anonima ''Origo Constantini''.<ref>Lieu kaj Montserrat, 39; Odahl, 3.</ref> Verko de necerta dato,<ref>Bleckmann, "Sources for the History of Constantine" (CC), 26; Lieu kaj Montserrat, 40; Odahl, 3.</ref> la ''Origo'' temigas armeajn kaj politikajn okazaĵojn, kun neglekto de kulturaj kaj religiaj aferoj.</ref> Verko de necerta dato,<ref>Bleckmann, "Sources for the History of Constantine" (CC), 26; Lieu kaj Montserrat, 40; Odahl, 3.</ref>

''De Mortibus Persecutorum'', de [[Laktancio]], politika kristana pamfleto sur la regadoj de [[Diokleciano]] kaj la [[Tetrarkio]], disponigas valoran sed tendencan detalaron pri la antaŭuloj de KonstantinoKonstanteno kaj ties fruan vivon.<ref>Barnes, ''Constantine and Eusebius'', 12–14; Bleckmann, "Sources for the History of Constantine" (CC), 24; Mackay, 207; Odahl, 9–10.</ref> La ekleziaj prahistorioj de [[Sokrato de Konstantinopolo|Sokrato]], [[Sozomen]], kaj [[Teodoreto]] priskribas la klerikajn disputojn de la pli posta regado de KonstantinoKonstanteno.<ref>Barnes, ''Constantine and Eusebius'', 225; Bleckmann, "Sources for the History of Constantine" (CC), 28–29; Odahl, 4–6.</ref> Verkita dum la regado de [[Teodozio la 2-a]] (408-50), jarcenton post la regado de KonstantinoKonstanteno, tiuj klerikaj historiistoj obskuras la okazaĵojn kaj teologiojn de la konstantinakonstantena periodo tra misdirektado, misprezento kaj konscia obskureco.<ref>Barnes, ''Constantine and Eusebius'', 225; Bleckmann, "Sources for the History of Constantine" (CC), 26–29; Odahl, 5–6.</ref> Ankaŭ la tiutempaj verkoj de la ortodoksa kristano [[Atanazio]] kaj la eklezia prahistorio de la arjo [[Filostorgio]] pluvivas, kvankam iliaj biasoj ne estas pli firmaj.<ref>Odahl, 6, 10.</ref>

La epitomoj de [[Aŭrelio Viktor]] (''De Caesaribus''), [[Eŭtropio]] (''Breviarium''), Festus (''Breviarium''), kaj la anonima verkinto de la ''Epitome de Caesaribus'' proponis kunpremitajn sekularajn politikajn kaj militajn historiojn de la periodo. Kvankam ne kristanaj, la epitomoj pentras favoran bildon de KonstantinoKonstanteno, sed preterlasas referencon al la religiaj politikoj de KonstantinoKonstanteno.<ref>Bleckmann, "Sources for the History of Constantine" (CC), 27–28; Lieu kaj Montserrat, 2–6; Odahl, 6–7; Warmington, 166–67.</ref> La ''Panegyrici Latini'', kolekto de panegiroj de la fino de la 3-a kaj komenco de la [[4-a jarcento]]j, disponigas valorajn informojn pri la politiko kaj ideologio de la tetrarkia periodo kaj la frua vivo de KonstantinoKonstanteno.<ref>Bleckmann, "Sources for the History of Constantine" (CC), 24; Odahl, 8.</ref> Tiutempa [[arkitekturo]], kiel ekzemple la [[Arko de Konstantino]] en [[Romo]] kaj palacoj en [[Gamzigrado]] kaj [[Kordovo]],<ref>Bleckmann, "Sources for the History of Constantine" (CC), 20–21; Johnson, "Architecture of Empire" (CC), 288–91; Odahl, 11–12.</ref> epigrafikaj restaĵoj, kaj la produktado de la epoko kompletigas la literaturajn fontojn.<ref>Bleckmann, "Sources for the History of Constantine" (CC), 17–21; Odahl, 11–14.</ref>

[[Dosiero:As-Constantine-XR RIC vII 019.jpg|thumb|dekstre|250px|Monero de KonstantinoKonstanteno (ĉ. 337) montrante bildon de lia [[Labaro|labara]] standardo boranta serpenton.]]

KonstantinoKonstanteno naskiĝis en [[Moesia]] (en la nuna [[Serbio]]). Lia patrino, Helena, estis kristano. Ŝi nun estas konata kiel [[Sankta Helena]].

KonstantinoKonstanteno ne heredis la imperion: li estis provincestro de [[Britio]] kaj [[Gaŭlio]] kaj marŝis kontraŭ [[Romo]] kun sia armeo. Li venkis la imperian armeon kaj, poste, la armeojn de rivalantaj generaloj.

La [[Batalo de Ponto Milvio]] okazis en la [[28-a de oktobro]] de [[312]] inter la [[Romia armeo|armeoj]] de la [[romia imperiestro|imperiestroj]] [[Konstantino la 1-a de la Romia Imperio|Konstantino]]Konstanteno kaj [[Maksencio]]. La venko de la unua derivis en la fino de la ''[[tetrarkio]]'' (registara sistemo en kiu la povo estis plenumita de kvar personoj konitaj kiel tetrarkoj) kaj igis lin plej suprema aŭtoritato de la teritorioj [[Okcidento|okcidentaj]] de la [[Romia Imperio|Imperio]], dum lia bofrato [[Licinio]] regis en la [[provinco]]j de [[Oriento]].

En marto de [[313]], Licinio edziĝis al [[Flavia Julia Konstantia]], duonfratino de [[Konstantino la 1-a de la Romia Imperio|Konstantino]]Konstanteno, en ''Mediolanum'' (aktuale [[Milano]]) kaj tiam ili proklamis la faman [[Edikto de Milano|Edikton de Milano]], kiu redonis posedaĵojn al la komunumoj de kristanoj. Tiu edikto laŭleĝigis [[kristanismo]]n, sed ne faris ĝin ankoraŭ oficiala religio de la imperio. Licinio konsolidigis sian kontrolon en Oriento, dum KonstantinoKonstanteno restis kiel suprema imperiestro en Okcidento.

En [[314]] Licinio apogis la insurekcion de [[Basiano]] kontraŭ KonstantinoKonstanteno. Kiam tio diskoniĝis, ekis [[enlanda milito]], en kiu KonstantinoKonstanteno venkis en la [[batalo de Cibalae]] en [[Panonio]] (en la [[8-a de oktobro]] de [[316]]), kaj poste revenkis super Licinio du jarojn poste (post elekti [[Valerio Valento]] kiel kunimperiestro) en la ebenaĵo de [[batalo de Mardia|Mardia]] (nome ankaŭ ''Campus Ardiensis'') en [[Trakio]]. La ŝajna reamikiĝo lasis Licinion kun Trakio, [[Malgranda Azio]], [[Sirio (romia provinco)|Sirio]] kaj [[Egipto]], sed poste li aldonis nombrajn provincojn al la kontrolorego de KonstantinoKonstanteno.

En [[324]] KonstantinoKonstanteno, tentita de la "maljueco kaj nepopularaj malvirtoj" de Licinio, deklaris alian militon kontraŭ li kaj, malvenkinte super lia armeo en la [[batalo de Adrianopolo (324)|batalo de Adrianopolo]] ([[3-a de julio]] de 324), kaptis lin ene de la muregoj de [[Bizanco]]. La malvenko de la ŝiparmeo, teorie supera, de Licinio fare de [[Krispo]] (la plej aĝa filo de KonstantinoKonstanteno) devigis tiun retiriĝi al [[Bitinio]], kie la [[batalo de Krizopolo]] (en la [[18-a de septembro]]), estis lia fino kaj okazigis lian definitivan submetadon. Licinio estis enkarcerigita en [[Tesaloniko]] sub ia tipo de enhejma arestado. Kiam li klopodis rekruti kelkajn barbarojn (necivitanojn) por formi armeon, KonstantinoKonstanteno ordonis la murdon de Licinio kaj tiun de sia iama kunimperiestro [[Martiniano]].

Laŭ postaj legendoj, je [[312]], dum la antaŭvespero de la [[Batalo de Ponto Milvio]], li vidis oran krucon en la ĉielo kaj en la kruco la vortojn ''{{lang|la|In hochōc signosīgnō vincesvincēs}}'' – "En ĉi tiu signo vi venkos". Li ordonis meti krucan simbolon ([[labaro]]) sur la flagoj kaj ŝildoj de lia armeo kaj li venkis. (Multaj el liaj soldatoj estis kristanoj). En la batalo li gajnis la okcidenton de la imperio, kaj poste gajnis la orienton.

Kiel junulo, KonstantinoKonstanteno servis la [[Suno]]n kiel [[dio]]n kaj havis [[vizio]]jn. La vizio pri la ora kruco en 312 ne estis lia unua vizio.

Vizio aŭ sonĝo ''{{lang|la|In hochōc signosīgnō vincesvincēs}}'' (per tiu ĉi signo vi venkos) eble estis eskapilo de KonstantinoKonstanteno (aŭ Konstanteno) por flamigi sian armeon, aŭ aldonaĵo de liaj subtenantoj. Tamen pri tio, ke KonstantinoKonstanteno laŭgrade alproksimiĝis al kristanismo, akordas multaj fakuloj pri tiu epoko. <ref>Ekzemple, ''Guido Clemente'' [http://www.lafeltrinelli.it/products/9788804566182/Guida_alla_storia_romana/Guido_Clemente.html?aut=170252&cat1=1], titolulo de la katedro pri romia historio, aŭtoro de ''Guida alla storia romana'' (Gvido al la romia historio); ''Augusto Fraschetti'', docento pri ekonomia kaj socia historio de la antikva mondo ĉe La Sapienza de Romo, aŭtoro de ''La conversione. Da Roma a Roma cristiana'' (Konvertiĝo. El Romo al Romo kristana); ''Amaldo Marcone'', docento pri romia historio ĉe la universitato de Udine, aŭtoro de ''Pagano e cristiano. Vita e morte di Costantino'' (Pagano kaj kristano. Vivo kaj morto de KonstantinoKonstanteno); ''Robin Lane Fox'' [http://www.google.it/search?hl=it&source=hp&q=Robin+Lane+Fox&btnG=Cerca+con+Google&meta=lr%3Dlang_eo%7Clang_fr%7Clang_en%7Clang_it&aq=f&oq=], docento pri historio antikva ĉe la Oksforda universitato, aŭtoro de ''Pagani e cristiani'' (Paganoj kaj kristanoj); kaj multegaj aliaj akademie titolitaj, kiaj Andrea Alfoldi, Franchi de’ Cavalieri, Norman Baynes, Marta Sordi, Klaus Bringmann...</ref> Inter ili, la granda arkeologo Paul Veyne [http://fr.wikipedia.org/wiki/Paul_Veyne], marksismdevena. Tiu ĉi senheziteme certigas pri la historieco de la konvertiĝo de KonstantinoKonstanteno, memorigante, kun J.B. Bury, ke lia ''“revolucio [...] eble estis la plej aŭdaca ago plenumita de aŭtokrato spite la plimulton de liaj regatoj”.'' Kaj tio, certe, pro tio ke kristana estis ne pli ol 10 aŭ 15% de la popolo.

Kvankam KonstantinoKonstanteno leĝigis [[kristanismo]]n, li ne faris ĝin la ŝtata religio — tio okazis poste en la [[4-a jarcento]] — kaj ne kontraŭleĝigis [[paganismo]]n.

* [[Praksagoro de Ateno]], ''Historia'' (''Historio de KonstantinoKonstanteno la Granda'') ''ĉ''. 337. [Fragmenta]

{{Vivtempo|KonstantinoKonstanteno la 1-a de la Romia Imperio|272|337}}

{{havenda artikolo|KonstantinoKonstanteno la 1-a de la Romia Imperio}}