Kastilio kaj Leono: Malsamoj inter versioj

| devena_nomo =

| alia_nomo = {{Lang-es|Castilla y León}}

<!-- *** Nomo *** -->

| etimologio =

<!-- *** Dosiero *** -->

| dosiero = Calle Regalado desde la Catedral.jpg

<!-- *** Simboloj *** -->

| flago = Flag of Castilla y León.svg

| flago_noto = flago <!-- por eviti ruĝan ligilon -->

| blazono = Escudo de Castilla y León - Versión heráldica oficial.svg

<!-- *** Lando ktp. *** -->

| lando_tipo = Ŝtato

| lando_flago = 1

| distrikto_faldo = 1

| distrikto = Provinco de Sorio

| distrikto2 = Provinco de Burgoso

| distrikto3 = Provinco de Leono

| distrikto4 = Provinco de Palencio

| distrikto5 = Provinco de Salamanko

| distrikto7 = Provinco de Valadolido

| distrikto8 = Provinco de Zamoro

| urbo = Valladolid

| urbo1 = Burgos

| urbo3 = León

| urbo4 = Palencia

| urbo9 = Miranda de Ebro (Burgos)

| urbo12 = San Andrés del Rabanedo (León)

| urbo13 = Laguna de Duero (Valladolid)

| memorindaĵo =

| memorindaĵo1 =

| konstruaĵo =

| konstruaĵo_tipo =

| plej_malalta_long_d =

<!-- *** Dimensioj *** -->

| areo_rondumo = 3

<!-- *** Loĝantaro *** -->

| loĝantaro_dato = 2010

| loĝantaro_denseco = auto

| kodo1 =

| kodo1_tipo =

| kodo2_tipo =

<!-- *** UNESCO ktp. *** -->

 

Ĝi estas la hispana aŭtonoma komunumo kun plej granda surfaco. Ĝi konsistas en tre granda [[ebenaĵo]] (la [[Norda Altebenaĵo]]), ĉirkaŭata de relative altaj montaroj krom en la limo kun [[Portugalio]], kie la landlimon markas ĉefe riveroj. La klimato estas ekstrema, kun someroj tre varmaj kaj sekaj, ĉefe en aŭgusto, dum la cetero de la jaro montras malvarmajn temperaturojn. Dum multaj jaroj la ĉefa enspezo de la regiono estis la agrokulturo, ĉefe tritika, kaj la bestbredado. En la lastaj jaroj la regiono suferas fortan procezon de senpopoligo, kun migrado ĉefe al [[Madrido]] kaj aliaj industriaj urboj.

La nuna regiono estas administracia unuiĝo de la plejparto de la historia regiono [[Malnova Kastilio]] kaj la [[Reĝlando Leono]], post la [[Administra organizado de Hispanio|nova organizado]] en Hispanio en [[1983]]. La [[kastilia lingvo]] (la hispana de Kastilio) evoluis ĉi tie en la [[Mezepoko]], kaj malrapide disvastiĝis al la aliaj regionoj dum la t.n. [[Rekonkero]]. Oni konsideras ĝin la plej pura formo de la hispana lingvo.

 

La Aŭtonoma Statuto difinas serion de esencaj valoroj kaj simboloj de la loĝantoj de Kastilio kaj Leono, kiel ilia lingva heredaĵo -alude al la kastilia lingvo kaj al la aliaj lingvoj parolataj en la komunumo: la [[Leona lingvo|leona]] kaj la [[Galega lingvo|galega]] aŭ ĝia historia heredaĵo, arta kaj natura. Inter la simboloj estas la blazono, la flago, la standardo, la himno - kvankam ĝi ne ekzistas - dum la 23a de aprilo estas difinita kiel Tago de Kastilio kaj Leono, memorfestante la malvenkon suferita de la armeoj de [[Milito de la Komunumoj de Kastilio|Komunumoj de Kastilio]] kaj en [[Batalo de Villalar|Villalar]] dum la [[Milito de la Komunumoj de Kastilio|Milito de la Komunumoj]], en 1521.

 

 

Ankaŭ la [[montoj de Valsaín]] kaj la [[montoj de Béjar]] kaj [[Francio]], en la [[Centra Sistemo de Hispanio|Centra Sistemo]], la valoj de Laciana, [[Omaña kaj Luna|Omaña kaj Luna]] kaj la [[Picos de Europa|Pintoj de Eŭropo]] kaj [[Los Ancares]], en la [[Kantabra Montaro|Kantabra montaro]], kaj la [[Iberia Altebenaĵo]], en la landlima areo kun Portugalio, oni deklaris biosferan rezervon de Unesko, kiu ankaŭ rekonas la geoparkon de La Lora kun ĉi tiu speco de protekto. Krome, Kastilio kaj Leono forte rilatas al du el la Mondaj Memorprogramoj de Unesko same kiel la Dekretoj de la Kortego de Leono de 1188, [[curia regia]] konsiderata kiel lulilo de la monda parlamentismo fare de la institucio mem, kaj la [[Traktato de Tordesillas]].

 

== Geografio ==

Kastilio kaj Leono estas [[Administra divido de Hispanio|aŭtonoma komunumo]] sen eliro al la maro, kiu situas en la nordokcidenta [[kvadranto]] de la [[Iberio|Iberia Duoninsulo]]. Ĝia teritorio limas norde kun la unuprovincaj komunumoj [[Asturio]] kaj [[Kantabrio]] krom kun [[Eŭskio]] ([[Provinco Biskajo|Biskajo]] kaj [[Provinco Alavo|Alavo]]); oriente kun la unuprovinca komunumo [[Provinco Rioĥo|Rioĥo]] kaj kun [[Aragono]] ([[provinco Zaragozo]]), sude kun la [[Madrida Regiono]], [[Kastilio-Manĉo]] (provincoj [[Provinco Toledo|Toledo]] kaj [[Provinco Gvadalaĥaro|Gvadalaĥaro]]) kaj [[Ekstremaduro]] ([[provinco Kacereso]]) kaj okcidente kun [[Galegio]] (provincoj [[Provinco Lugo|Lugo]] kaj [[Provinco Oŭrenso|Oŭrenso]]) kaj [[Portugalio]].

 

La morfologio de Kastilio kaj Leono estas plejparte formata de la [[Norda Altebenaĵo]] kaj zono de montaj reliefoj. La Norda Altebenaĵo estas altebenaĵo, kiu havas averaĝan altecon proksima al 800 m, estas kovrita de deponejaj argilaj materialoj, kiuj kondukis al seka kaj arida pejzaĝo.

 

 

La Norda Altebenaĵo estas konstituita de [[Paleozoiko|Paleozoikaj]] bazoj. Je la komenco de la [[Mezozoiko]], post kiam la Hercimonia faldego levis la nunan Centran Eŭropon kaj la galegan zonon de Hispanio, la deponitaj materialoj estis trenitaj de la erozia ago de la riveroj.

 

== Faŭno ==

Kastilio kaj Leono prezentas grandan diversecon de [[faŭno]]. Estas multaj specioj kaj kelkaj el ili estas el speciala intereso pro ilia unikeco, kiel iuj endemiaj specioj, aŭ pro ilia malabundo, kiel la [[bruna urso]]. Oni kalkulis 418 speciojn de [[vertebruloj]], kiuj konsistigas 63% de ĉiuj vertebruloj kiuj vivas en Hispanio. Bestoj adaptitaj al vivo en la altaj montoj, loĝantoj de rokaj lokoj, loĝantoj de riveraj kursoj, ebenaĵoj kaj arbaraj loĝantoj formas la mozaikon de la kastili-leona faŭno.

 

 

== Historio ==

La aŭtonoma komunumo de Kastilio kaj Leono estas la rezulto de la kuniĝo de naŭ provincoj en 1983: la tri, kiuj, post la teritoria divido de 1833, per kiuj la nunaj provincoj estis kreitaj, estis atribuitaj al la [[Leona Regiono]] ([[Salamanko]], [[Zamoro (Hispanio)|Zamoro]] kaj [[Leono (Hispanio)|Leono]]) kaj ses ligitaj al [[Malnova Kastilio]] ([[Provinco Burgoso|Burgoso]], [[Provinco Sorio|Sorio]], [[Provinco Segovio|Segovio]], [[Provinco Avilo|Avilo]], [[Provinco Valadolido|Valadolido]] kaj [[Provinco Palencio|Palencio]]), krom en la lasta kazo la provincoj [[Provinco Santandero|Santandero]] (nuntempa [[Administra divido de Hispanio|aŭtonoma komunumo]] [[Kantabrio]]) kaj [[Provinco Logronjo|Logronjo]] (nuna [[Provinco Rioĥo|Rioĥo]]).

 

En la kazo de [[Kantabrio]], la kreado de [[Administra divido de Hispanio|aŭtonoma komunumo]] estis defendata pro historiaj, kulturaj kaj geografiaj kialoj, dum en Rioĥo la procezo estis pli kompleksa pro la ekzisto de tri vojoj, ĉiuj bazitaj sur historiaj kaj sociekonomiaj kialoj: kuniĝo kun Kastilio kaj Leono ([[Unión de Centro Democrático]]), unuiĝo al eŭska-navara komunumo ([[Hispana Laborista Socialista Partio|Socialista Partio]] kaj [[Komunista Partio de Hispanio|Komunista Partio]]) aŭ kreado de unuprovinca aŭtonomio, opcio antaŭ la plimulta subteno de ĝia loĝantaro.

 

Pluraj estas la arkeologiaj eltrovoj, kiuj montras, ke en prahistoriaj tempoj ĉi tiuj teritorioj jam estis loĝataj. En la [[Atapuerca|Atapuerka montaro]], oni trovis grandan nombron de ostoj de la prauloj de [[Homo|Homo sapiens]], farante ĉi tiujn eltrovojn unu el la plej gravaj por determini la historion de homa evoluo. La plej grava malkovro kiu internacie famigis la lokon estis la restaĵoj de [[Homo heidelbergensis]].

 

 

La romiigo estis nehaltigebla, kaj ĝis hodiaŭ estis grandaj romiaj artverkoj, ĉefe la [[Akvedukto de Segovio]] kaj ankaŭ multaj arkeologiaj restaĵoj kiel la antikva [[Clunia]], la [[Salejoj de Poza de la Sal]] kaj [[Vía de la Plata|La Plata]]. en [[Astorgo]] (Asturica Augusta) kaj kiu trairas la okcidenton de la komunumo al la ĉefurbo de [[Ekstremaduro]], [[Merido (Hispanio)|Merido]] (Augusta Emerita).

Kun la falo de Romo, la teroj estis okupitaj milite de la [[visigotoj]]. La posta alveno de la islamanoj kaj la posta [[Reconquista|rekonkero]] multe rilatas al la nuna etna komponado de la [[Iberio|Iberia Duoninsulo]]. En la monta regiono de nuna [[Asturio]] malgranda kristana regno formiĝis kontraŭ la islama ĉeesto en la duoninsulo. Ili proklamis sin heredantoj de la lastaj visigotaj reĝoj, kiuj siavice estis profunde romiecaj. Ĉi tiu rezisto de la visigota-romia heredaĵo kaj subtenata de [[kristanismo]], fariĝis pli kaj pli kreskanta suden, pasigante sian ĉefurbon al la urbo [[Leono (Hispanio)|Leono]] kaj tiel kreante la [[Reĝlando Leono|regnon de Leono]]. Por favorigi la reloĝigadon de la novaj teritorioj, ili estis konceditaj de la monarkoj, [[Foruo|foruoj]] aŭ ĉartoj kiuj rajtigis la reloĝigadon.

 

En la Mezepoko populariĝis la pilgrimado de la [[kristanismo]] al [[Santiago-de-Kompostelo]]. La [[Jakoba Vojo|Jakoba vojo]] trairas la regionon, kiu kontribuis al la eŭropa kulturo kaj ties disvastiĝo tra la tuta duoninsulo. Hodiaŭ tiu vojo estas ankoraŭ turisma kaj kultura unuaranga allogo.

 

 

La jura bazo estis [[romia juro]], pro kiu la reĝoj ĉiam pli deziris pli da potenco, kiel la romiaj imperiestroj. Ĉi tiu fakto estas tre klare videbla en ''[[Las siete partidas]]'' de [[Alfonso 10-a]] la saĝa, kio klarigas la imperian kultismon, kiun li ceis. La reĝo ne volis esti ''[[primus inter pares]]'', la reĝo mem estis la jurfonto.

Samtempe graflando de ĉi tiu kristana reĝlando Leono komencis akiri aŭtonomecon kaj vastiĝon. Ĉi tiu estas la origina [[Kastilio]], kiu fariĝis vera reĝlando el granda forto inter la kristanaj regnoj de la duoninsulo. La unua kastilia grafo estis [[Fernán González]].

 

 

La bazoj de la dinastia unuiĝo de la regnoj de Kastilio kaj Leono, apartigitaj nur sep jardekojn, estis enmetitaj en 1194. [[Alfonso la 8-a (Kastilio)|Alfonso la 8-a de Kastilio]] kaj [[Alfonso la 9-a|Alfonso la 9-a de Leono]] subskribis en [[Tordehumos]] la traktaton kiu pacigis la areon de [[Kampartero]] kaj la bazoj estis metitaj por estonta reunuiĝo de la regnoj, firmigita en 1230 kun [[Ferdinando la 3-a (Kastilio)|Fernando la 3-a]] la sankta.

Jam kun Fernando la 3-a, Kastilio kaj Leono estas kunigitaj sub la sama reĝo definitive kaj ĝis nun, kaj antaŭ li la regnoj jam restis sub la sama regado dum kelkaj sezonoj.

 

 

La [[Katolikaj Gereĝoj]] dividis la marajn itinerojn kaj la [[Nova Mondo|Novan Mondo]]n kun la portugala monarkio en la [[Traktato de Tordesillas]].

=== Precedencoj de aŭtonomeco ===

 En junio 1978, Kastilio kaj Leono akiris la antaŭ-aŭtonoman reĝimon, per la kreado de la Ĝenerala Konsilio per Reĝa Dekreto 20/1978, de la 13-a de junio.

En 1921, okaze de la kvara centjariĝo de la [[batalo de Villalar]], la Urbodomo de Santandero rekomendis la kreadon de kastilia kaj leona komunumo el dek unu provincoj, ideo, kiu estus konservita en postaj jaroj. Fine de 1931 kaj komencoj de 1932, leonano Eugenio Merino ellaboris tekston, en kiu li fondis la kastili-leonan regionismon. La teksto estis publikigita en la ''Diario de León''.

 

 

La fino de la [[Hispana Enlanda Milito|Civila Milito]] kaj la komenco de la [[frankisma reĝimo]] ĉesigis la aspirojn de aŭtonomeco por la regiono. La filozofo [[José Ortega y Gasset]] kolektis ĉi tiun skemon en siaj publikaĵoj. Post la morto de [[Francisco Franco]], regionistoj, aŭtonomistoj kaj naciismaj organizoj ([[kastili-leona regionismo]] kaj [[kastilia naciismo]]) aperis kiel la Regiona Alianco de Kastilio-Leono (1975), Regiona Instituto de Kastilio-Leono (1976) aŭ la Aŭtonoma Naciisma Partio de Kastilio kaj Leono. (1977). Poste, post la formorto de tiuj organizoj, la Regionisma Unuiĝo de Kastilio kaj Leono aperis en 1993.

 

== Demografio ==

 

La [[Administra divido de Hispanio|aŭtonoma komunumo]] havas tre malaltan loĝantaran densecon, ĉirkaŭ 26,57 loĝantoj/km², kio estas pli ol trioble pli malalta ol la nacia mezumo, kio indikas, ke ĝi estas malabunde loĝata kaj demografia malkreskanta regiono, precipe en kamparaj areoj kaj eĉ en malgrandaj tradiciaj urboj. La demografiaj karakterizaĵoj de la teritorio montras maljuniĝantan loĝantaron, kun malaltaj indicoj de naskiĝoj kaj forpasoj, kiu alproksimiĝas al la ŝtata mezumo.

 

La aktiva loĝantaro en 2001 estis 1 005 200 kaj la dungita loĝantaro estis 884 200, kun kiuj senlaboreco estis 12.1% de la aktiva loĝantaro. Laŭ sektoroj de la dungita loĝantaro, 10.9% laboris en [[agrikulturo]], 20,6% en [[industrio]], 12,7% en konstruo kaj 63,1% en la serva sektoro.

 

{| class="infobox" style="text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%"

|-

!rowspan=12|

|-

!style="background:#f5f5f5;"| N.º

!style="background:#f5f5f5;"| Loĝantaro

!rowspan=12|

|-

|-

|-

|bgcolor=f0f0f0| 13 ||align=left| '''[[San Andrés del Rabanedo]]''' ||align=right| {{Nts|31123}}

|-

|-

|-

|bgcolor=f0f0f0| 16 ||align=left| '''[[Arroyo de la Encomienda]]''' ||align=right| {{Nts|19421}}

|-

|-

|bgcolor=f0f0f0| 18 ||align=left| '''[[Benavente|Benavente]]''' ||align=right| {{Nts|18237}}

|-

|bgcolor=f0f0f0| 19 ||align=left| '''[[Santa Marta de Tormes]]''' ||align=right| {{Nts|14806}}

|-

|-

|colspan="11" align=center bgcolor=f5f5f5|<small>Fonto: [[Nacia Instituto de Statistiko (Hispanio)]]</small>

|}

 

== Lingvoj ==

Tra la [[Administra divido de Hispanio|aŭtonoma komunumo]] trapasas granda parto el la ''itinero de la [[kastilia lingvo]]'', kio indikas la gravecon tradicie atribuitan al ĉi tiu regiono en la origino kaj posta disvolviĝo de tiu lingvo. En la provinco Burgoso komenciĝas la itinero, ĉar tie naskiĝis [[Ramón Menéndez Pidal]] kaj la fama [[Cantar de Mio Cid]]. Valadolido elstaras ĉar ĝi estis la loĝejo de la aŭtoro de [[Kiĥoto|Don-Kiĥoto]], [[Miguel de Cervantes]], kaj ankaŭ aŭtoroj kiaj [[José Zorrilla y Moral|José Zorrilla]] aŭ [[Miguel Delibes]] kaj la antaŭenigo de lia universitato. En Avilo elstaras la mistikaj verkistoj [[Tereza el Avilo|Sankta Tereza de Jesuo]] kaj [[Johano de la Kruco]]. Finfine, Salamanko kaj ĝia universitato estigis grandajn verkojn por la kastilia lingvo, kiel [[Lazarillo de Tormes]] aŭ [[La Celestina]]. Instruistoj de ĝia universitato, kiel ekzemple la verkisto [[Miguel de Unamuno]], ankaŭ donas al la urbo grandan gravecon en la evoluo de la lingvo. Finfine, ''Kampoj de Kastilio'', de la andaluza verkisto [[Antonio Machado]], kies temo estas dominita de admiro al la kastiliaj landoj, ĉefe pri Sorio.

 

 

Koncerne al la unuaj atestoj de la [[kastilia lingvo]], en la [[monaĥejo Sankta Domingo de Silos]] konserviĝas tre malnova beataĵo, la Beataĵo de Silos. La Silosaj Glosoj devenas de ĉi tiu monaĥejo. Ankaŭ en la kastiliaj landoj estas la [[monaĥejo Sankta Petro de Kardenjo]], loko kie la Beataĵo de Kardenjo estis verkita. Krome, la Statuto de Aŭtonomeco de la komunumo mencias al la Monaĥejan Registron de Valpuesta kaj la ''Nodicia de Kesos'' kiel la plej komencaj spuroj de la kastilia lingvo. La Kastilia kaj Leona Instituto de la Lingvo realigas diversajn sciencajn laborojn ĉi-rilate.

 

== Politika administrado ==

 

{| class="wikitable"

!style="width:170px;"|Provinco

!style="width:85px;"|Ĉefurbo

!style="width:85px;"| Loĝantaro<ref>{{web cite | title = Censos de Población y Viviendas 2011. Resultados nacionales por Comunidades autónomas y provincias | publisher = Instituto Nacional de Estadística | url = http://www.ine.es/jaxi/tabla.do?path=/t20/e244/avance/p01/l0/&file=01001.px&type=pcaxis&L=0}}</ref>

!style="width:80px;"|Municipoj<ref>{{web cite|url=http://www.ine.es/pob_xls/pobmun11.xls |title=Cifras oficiales de población resultantes de la revisión del Padrón municipal a 1 de enero de 2011 |publisher=Instituto Nacional de Estadística}}</ref>

|-

|-

|-

|-

|-

|-

|-

|-

|-

|}

 

== Ekonomio ==

La kampoj de Kastilio kaj Leono estas aridaj kaj sekaj kvankam tre fekundaj, superregante en ili la [[Pluva agrikulturo|pluvan agrikulturo]]n. Malgraŭ tio, la akvumado akiris gravecon en la areoj de la valoj de [[Doŭro]], [[Esla]], [[Órbigo]], [[Pisuergo|Pisuergo]] kaj [[Tormes]]. La malabunda [[orografio]] kaj la plibonigo de komunikado favoris la eniron de teknikaj novigoj tra la agrikultura produktado-procezo, precipe en lokoj kiel la [[provinco Valadolido]] aŭ [[Burgoso]], kie la produktado laŭ hektaroj estas la plej alta en Hispanio. La plej fekunda regiono de Kastilio kaj Leono koincidas kun la valo de Esla, en Leono, en la kampoj de Valadolido kaj en Kampartero kiu etendiĝas inter Zamoro, Valadolido, Palencio kaj Leono.

 

 

=== Turismo ===

Dum la 1990-aj jaroj, la turisma enfluo de turistoj en Kastilio kaj Leono kreskis, allogata ĉefe pro la historia kaj kultura valoro de iliaj urboj kaj la natura kaj pejzaĝa beleco de ĝiaj malsamaj regionoj. En 2001, Kastilio kaj Leono ricevis ĉirkaŭ 315,000 vizitantojn, el kiuj 42,000 estis eksterlandanoj. La mondaj heredaĵaj urboj: Avilo, Salamanko kaj Segovio; La [[Jakoba Vojo]] trapasas la provincojn Burgoso, Palencio kaj Leono, kaj la duka urbo [[Lermo (Burgoso)|Lerma]], estas la ĉefaj kolonoj de la kultura turismo en Kastilio kaj Leono.

 

Koncerne la turismon rilate al la praktikado de vintraj sportoj elstaras pluraj stacidomoj de skiado, kiel ekzemple La Covatilla en la Montaro de Béjar, Sankta Isidoro kaj Leitariegos en Leono kaj La Pinilla en Segovio.

Alia alloga kreskanta aktiveco estas kampara turismo. En granda nombro de vilaĝoj de la komunumo valorigas kamparajn domojn akomodante ilin por speco de turisma alternativo kompare kun la turismo surbaze de "suno kaj plaĝo". Ili estas kutime proksimaj al naturaj areoj aŭ areoj el alta heredaĵa aŭ ekologia valoro.

 

 

== Edukado ==

Koncerne superan edukadon, oni notu, ke la du plej malnovaj universitatoj en la lando, kiuj ankaŭ estas inter la plej malnovaj en [[Eŭropo]], estas tiuj de [[Universitato de Salamanko|Salamanko]] kaj [[Universitato de Valadolido|Valadolido]]. La [[Universitato de Salamanko]] estas unu el la kvin plej malnovaj en Eŭropo nuntempe funkciantaj, post tiuj de [[Universitato de Bolonjo|Bolonjo]], [[Universitato de Oksfordo|Oksfordo]] kaj [[Universitato de Parizo|Parizo]]. Post la Universitata Aŭtonoma Akto de 1983 kreiĝis du pliaj publikaj universitatoj, la [[Universitato de Leono]], iama [[kampuso]] en la urbo de la [[Universitato de Oviedo]], kaj la [[Universitato de Burgoso]], iama branĉo de la Universitato de Valadolido.

 

La Universitato de Salamanko havas specialan gravecon interalie pri ĝia rolo post la [[malkovro de Ameriko]] rilate al la formado de [[internacia juro]] kaj [[homaj rajtoj]], kun [[dominikanoj]] kiel [[Francisko de Vitorio]] en Salamanko kaj [[Bartolomé de las Casas]] defendantaj la veran protekton de malfavoratoj. [[Karlo la 1-a]] alvokis per la Konsilio de Valadolido por solvi la aferon pri la rajtoj de la indiĝenoj kaj la justaj titoloj de la kastilianoj por usona koloniigo.

 

 

== Eksteraj ligiloj ==

* [http://www.turismocastillayleon.com/ Turismo en Kastilio kaj Leono]

 

{{Regionoj de Hispanio}}

 

[[Kategorio:Kastilio kaj Leono]]