Maĉupikĉuo: Malsamoj inter versioj

[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
Enhavo forigita Enhavo aldonita
minus <br clear=all /> post sekcioj
+Projektoj, +Bibliotekoj, multaj kosmetikaj ŝanĝoj
Linio 4:
| devena_nomo =
| alia_nomo = {{LingvoKunNomo|qu|keĉu|''Machu Pikchu''}}
| alia_nomo1 = {{LingvoKunNomo|es|hispan|''Machu Picchu''}}
| kategorio = malaperinta urbo
<!-- *** Nomo *** -->
Linio 18:
| blazono =
<!-- *** Lando ktp. *** -->
| lando = Peruo
| lando_tipo = Ŝtato
| lando_flago = 1
Linio 40:
| rivero1 =
| rivero_tipo =
| memorindaĵo =
| memorindaĵo_noto =
| memorindaĵo1 =
Linio 48:
| montaro_tipo = Monto
| konstruaĵo_faldo =
| konstruaĵo = Intihuatana
| konstruaĵo1 = Templo de Suno
| konstruaĵo2 = Ĉambro de tri fenestroj
| konstruaĵo3 =
Linio 61:
| malkovro_dato = 24-a de julio 1911
| vizito = 1800000 homoj
| vizito_dato = sezono 2006 - 2007
| orogenezo = Andoj
| orogenezo_tipo = Montaro
Linio 68:
| situo = Maĉupikĉuo
| koordinatoj_ne_en_titolo = true
| leviĝo = 2430
| lat_d = 13
| lat_m = 09
Linio 87:
| areo_rondumo =
<!-- *** Loĝantaro *** -->
| loĝantaro =
| loĝantaro_dato =
| loĝantaro_denseco =
Linio 153:
Laŭ dokumentoj el la mezo de la 16-a jarcento,<ref>Un documento judicial de 1568 exhumado por Glave y Remy (1983) y ampliado por Rowe (1990) alude al carácter privado de varios centros poblados de la región de "Picchu" en tiempos incas, que incluía a Machu Picchu. La propiedad personal era una potestad exclusiva de los gobernantes incas y es un tema sobre el que ha trabajado ampliamente [[María Rostworowski]] (1993 : 105 - 146). Sobre el carácter "privado" de Machu Picchu hay cierto consenso (Rowe, Burger, Lumbreras, Wright, Valencia, Rostworowski, Reinhard), aunque Kauffmann disiente abiertamente (Kauffman 2006: 62)</ref> Maĉupikĉuo estis unu el la ripozlokoj de [[Pacha Kutiq]] (la unua inkaa imperiestro, 1438-1470). Tamen, kelkaj el ĝiaj plej bonaj konstruaĵoj kaj la evidenta ceremonia celo de la ĉefa [[Vojoj de la Inkao|alirvojo]] al la ''[[llaqta]]'' pruvus, ke ĝi estis uzata kiel religia sanktejo.<ref>Alfredo Valencia en Burger et. al. 2006 : 81</ref> Ambaŭ uzadoj, kiel palaco kaj sanktejo, povis esti samtempaj. Kelkaj fakuloj verŝajne forigas la teorion pri la militista uzado, pro kio la popularaj kromnomoj kiel "fortikaĵo" aŭ "citadelo" ne plu estas uzataj.<ref>Nada indica un uso militar: el área agrícola y el origen de las fuentes de agua de Machu Picchu están extramuros de la ciudad, por lo que Machu Picchu no habría resistido un asedio largo; la muralla no es muy alta y el "foso" es en realidad un desagüe ({{cite web |url=http://www.waterhistory.org/histories/machupicchu/ |title= Ancient Machu Picchu Drainage Engineering |author= Kenneth R. Wright |coauthors= Alfredo Valencia, William L. Lorah |language= angle |archiveurl= http://www.waterhistory.org/histories/machupicchu/machupicchu.pdf|archivedate=24/06/2003 }}, aunque el tema ya había sido sugerido por Buse (1962). Los enemigos más cercanos de los incas en tiempos de Pachacutec estaban en el valle del Apurímac (Rowe 1990, 142 ; Rostworowski 2004, 53), del que Machu Picchu estaba separado por la inmensa región de Vilcabamba. Los establecimientos incas con usos militares arqueológicamente conocidos en la región (como Marcaypiri, Salapunko y Huilca Raccay, explorados por el Proyecto Cusichaca (Kendall 1987 : 98) difieren en su naturaleza y construcción de Machu Picchu. A partir del tipo de restos humanos hallados en las tumbas de Machu Picchu, Lumbreras afirma: "todo indica que la población no incluía guerreros" Machu Picchu nueva (http://www.machupicchu.perucultural.org.pe/actividades.htm). Kauffman coincide indicando que "no podría decirse que era una fortaleza. Y en caso de ser así, ¿contra quién?" (Kauffmann 2006: 62)</ref>
 
Maĉupikĉuo estas konsiderata samtempe kiel majstra verkaĵo de la arkitekturo kaj inĝenierarto.<ref>El 20 de septiembre de 2006, y en el marco de la XXX Convención Panamericana de Ingenieros, se declaró a Machu Picchu (y al complejo inca de Tipón) Monumento Histórico de la [[Ingeniería Civil]]</ref> Ĝiaj specifaĵoj arkitekturaj kaj pejzaĝaj, kaj la mistervualo kiu estis kreita ĉirkaŭ ĝi en granda parto de la literaturo farita pri ĝi, igis ĝin unu el la plej popularaj turismlokoj de la planedo.<ref>Otros datos sobre su popularidad: en 2006, en el Reino Unido, los lectores británicos de Wanderlust eligieron Machu Picchu como la primera maravilla del mundo. (http://www.etravelblackboard.com/index.asp?id=43564&nav=21) ([http://www.thisistravel.co.uk/travel/news/London-Eye-is-oneofworldswonders-article.html?in_article_id=45530 www.thisistravel.co.uk/ ... in_article_id=45530]).
Ese mismo año, una encuesta de la NHK sobre los destinos favoritos entre los japoneses de los sitios del Patrimonio Mundial dejó a Machu Picchu en primer lugar (http://www.nhk.or.jp/sekaiisan/ranking/index0722.html). La revista ''Travel at Home'' (EEUU) incluye un ''tour'' a Machu Picchu como unos de los diez mejores para viajar solo en el mundo (lo interesante es que todos los demás sitios en la lista son ''resorts''): (www.rpp.com.pe/portada/nacional/47114_1.php)</ref>
 
Linio 182:
Tagoj estas kutime varmegaj kaj malseketaj, noktoj estas malvarmaj. La temperaturo varias inter 12 kaj 24° Celsio. Pluvoj estas oftaj kaj fortaj (1.955&nbsp;mm jare), ĉefe en novembro kaj marto.
 
En januaro de la jaro 2010, pluvegoj forfluigis ŝoseojn kaj fervojojn al Maĉupikĉuo. Pli ol 2.000 turistoj aldone al la 2.000 lokaj loĝantoj estis kaptitaj surloke kaj la urbo portempe fermita,<ref>{{citeCite web|url=http://www.ubalert.com/a/14452|title=Machu Picchu Airlift Rescues 1,400 Tourists|last=BBC|first=jhayzee27|date=29-a de januaro 2010|work=Disaster Alert Network LLC|publisher=UBAlert|accessdate=7-a de februaro 2010}}</ref>
sed malfermiĝis denove la 28-an de februaro 2010.<ref>{{citeCite web|url=http://seattletimes.nwsource.com/html/travel/2010992388_webperu05.html?syndication=rss|title=Machu Picchu to reopen earlier than expected after storms|last=travel staff|first=Seattle Times|date=5-a de februaro 2010|publisher=The Seattle Times|accessdate=7-a de februaro 2010}}</ref>
Turismaj vizitoj eblis denove ekde la 1-a de aprilo 2010.
 
Linio 194:
== Historio ==
La regiono de Picchu, situanta meze inter la [[Andoj]] kaj la [[amazona arbaro]] estis koloniata de montaraj popoloj de la regionoj de Vilcabamba kaj de la sankta valo de [[Kusko]] por trovi novajn prilaborotan grundon. Arkeologiaj atestaĵoj indikas ke agrikulturo estis praktikata en la regiono almenaŭ ekde [[760 a.K.]]<ref>Kendall, 1994: 102</ref>.
Demografia eksplozo okazis ekde ĉirkaŭ la jaro [[900]] de grupoj historie ne dokumentitaj, sed eble ligitaj al la etno Tampu de Urubamba. Oni opinias, ke tiuj homoj estis anoj de la federacio de la [[Ayarmaca]], rivaloj de la unuaj inkaoj de Kusko.<ref>Kendall, 1994: 103. La Ayarmaca estas menciitaj en diversaj kronikoj de la 16-a jarcento kiel kontaŭuloj de la inkaoj en la epoko antaŭ la naskiĝo de Paĉakuto.</ref>
En tiu periodo kreskegis la agrikulturebla surfaco per konstruado de terasoj. Tamen la ejo mem de Maĉupikĉuo inter la du montoj de Huayna Picchu kaj Machu Picchu, ne montras spurojn de konstruaĵoj antaŭ la 15-a jarcento.<ref>Valencia y Gibaja, 1992 : 319</ref>
 
=== Inkaa epoko (1438-1534) ===
En [[1440]], dum la kampanjo de [[Vilcabamba]], la regiono de Picchu estis konkerita de [[Paĉakutek]],<ref>Laŭ Rowe, laŭ la 16-jarcenta kroniko de Martin de Murua kaj Miguel Cheveŭ Valboa (Rowe 1990: 143)</ref> unua imperiestro inkaa ([[1438]]-[[1470]]).
La ejo de Maĉupikĉuo verŝajne impresis la reganton per siaj apartaj ecoj kaj ligoj al la sankta geografio de [[Kusko]].<ref>Esplorado de tiu demando troviĝas ĉe Reinhard (1991); la aŭtoro trovas multajn pruvojn pri vidaj ligoj kaj rilatoj inter Maĉupikĉuo, la sanktaj montoj (''huaca'') kaj la sunpado laŭ datoj de la inkaa kalendaro.</ref>
Li konstruigis ekde ĉirkaŭ [[1450]], urban loĝejaron kun luksaj konstruaĵoj por la aristokratio kaj sacerdotaro.<ref>La dato devenas de du fontoj, unuflanke de la dokumentoj prezentitaj de Glave kaj Rémy (1983) kaj John Rowe (1990), kiuj supozas, ke Maĉupikĉuo estis konstruita de [[Paĉakutek]] en la 1450-aj jaroj, kaj aliflanke de karbono-14 datigo de Reinaldo Chohfi kaj Rainer Berger (Valence y Gibaja 1992: 317).</ref>
Linio 205:
 
Maĉupikĉuo ne estis izolata ejo, kaj la mito de ''perdita'' aŭ ''kaŝita'' urbo de la inkao, ne estas fondata. La valoj, kiuj kuniĝas al la ejo estis dense loĝata de agrikultura popolo, kiu kreskis ankoraŭ post la okupado de la inkaoj en 1440.<ref>Rezultoj de la laborprojekto Cusichaca (Kendall, 1988: 100) indikas, ke oni produktis 90-procentan troon agrikulturan en la regiono. Ŝajnas, ke la regiono de la sankta valo liveris siajn agrikulturajn produktaĵojn al la grandnombre priloĝata inkaa ĉefurbo [[Kusko]].</ref>
La inkaoj konstruis multajn adminstraciajn centrojn, la plej gravajn en [[Patallacta]] kaj [[Quente]] Marca,<ref>Kendall, 1988: 99</ref> kaj vastajn agrikulturajn zonojn per tiucele konstruitaj terasoj. Maĉupikĉuo dependis rilate al nutraĵo de la kampoj en la agrikultura sektoro, sed eble tiuj ne estis sufiĉaj por nutri la tutan loĝantaron.<ref>Valencia y Gibaja: 324</ref>
Interregiona komunikado eblis pro la padaro de la inkaoj: 8 vojoj atingis Maĉupikĉuon.<ref>Valencia y Gibaja 1992: 22</ref>
 
Linio 218:
 
=== Fine de la inkaa epoko (1534-1572) ===
La inkaa interna milito de 1531 ĝis 1532 kaj la hispana invado de Kusko en 1534 esence modifis la vivon de Maĉupikĉuo. La plimulto de la kamparanoj estis perforte translokigitaj de la inkaoj el la diversaj partoj de la imperion. Ili profitis la ekonomian falon de Kusko por reiri al siaj hejmregionoj.<ref>Valecia y Gibaja 1992, 324, Kauffman 2006, 64; Lumbreras 2006: http://www.machupicchu.perucultural.org.pe/actividades1.htm</ref>
La inkaa rezistanco kontraŭ la hispanoj estis estrita de [[Manku Kapak la 2-a]], kiu kunvokis en 1536 la nobelojn de la proksimaj regionoj kunveni en la ekzila imperiestra loĝejo de Vilcabamba,<ref>Kauffman, 2006: 67.</ref> kaj verŝajnas, ke la plej multaj nobeloj de la regiono de Picchu forlasis la regionon tiam.<!--<ref>-->
Tiamaj dokumentoj indikas, ke la regiono estis tiam plena je ''forlasitaj''.<ref>Hispana oficisto survoje al la reĝlando de Vilcabamba en 1565, priskribis la ponton ĉe la ĉefa vojo
Linio 231:
 
=== Esplorado per tridimensia lazer-skanado ===
En [[2005]] kaj [[2009]] la universitato de Arkansas faris detalajn lazerskanaĵojn de la tuta ejo de Maĉupikĉuo kaj de la najbaraj ruinoj sur la pinto de ''Huayna Picchu''. La universitato disponigis la skanaddatumojn por esplorceloj.<ref>{{citeCite web| url=http://cast.uark.edu/home/education/field-programs/geomatics-for-archaeology-field-school.html| title=Komputila modeligo de Monda Heredaĵo, Maĉupikĉuo}}</ref>
 
== Priskribo ==
Linio 264:
La keĉua sufikso ''-na'' rilatas al iloj aŭ ejoj. Tiel la signifo de ''inti watana'' estas litere ''ilo aŭ ejo por ligi al la suno'', do ''sunligilo'' aŭ ''sunligejo''. Tagmeze de la 27-a de oktobro kaj la 14-a de februaro, la suno staras preskaŭ super la ŝtono, kaj vidigas neniu ombro. Esploristoj tial opinias, ke ĝi estis konstruita kiel horloĝo aŭ kalendaro.
 
La ''sunligilo'' estis damaĝita en septembro de la jaro 2000, kiam 450&nbsp;kg peza gruo falis sur ĝin, forrompante pecon de la grando de skribila pinto. La gruon uzis skipo de la reklamagentejo ''JWT'' por bierreklamo.
{{citaĵoCitaĵo|''Maĉupikĉuo estas la koro de nia arkeologia heredaĵo kaj la Intihuanta estas la koro de Maĉupikĉuo. Ili batis al nia plej sankta heredaĵo.''<ref>[[Angle]]: ''"Machu Picchu is the heart of our archaeological heritage and the Intihuatana is the heart of Machu Picchu. They've struck at our most sacred inheritance."''</ref>|diris Federico Kaufmann Doig, perua arkeologo.<ref>[http://archives.cnn.com/2000/WORLD/americas/09/11/peru.machupicchu.ap/ Sacred stone in Machu Picchu damaged during beer commercial (Sankta ŝtono en Maĉupikĉuo damaĝita dum bierreklamo)], CNN, 12-an de septembro 2000, ligilo ne plu funkcias ekde aprilo 2009 – <sup>[http://scholar.google.co.uk/scholar?hl=en&lr=&q=intitle%3A%0ASacred+stone+in+Machu+Picchu+damaged+during+beer+commercial&as_publication=&as_ylo=&as_yhi=&btnG=Search Scholar.Google.co.uk]</sup></ref>}}
 
=== La trifenestra templo ===
Linio 297:
En la kvina kanto de la verko de [[Abel Montagut]] nome ''[[Poemo de Utnoa]]'' okazas asembleo de la Gobanoj (eksterteranoj). Tie oni akceptas, ke oni plikuraĝigu la malfortigitan Utnoan (nome la ĉefrolulo [[Noa]]) pere de la drogo ''anoŭdo''. Inna malsupreniras kaj liveras ĝin al Noa. Je ties efiko aperas antaŭ li la poeto [[Valmikio]] kaj poste la japana pentristo [[Hokusajo]] kiuj montras al li laŭvice la enormajn atingojn de la estonta homaro, se li sukcesas savi ĝin, nome, unue en [[Azio]], kaj poste venas la vico de [[Fidiaso]], kaj poste [[Maria Sklodovska]], kiuj montras al Utnoa la mirindaĵojn de [[Eŭropo]]. La venontaj ĉiĉeronoj estas ankaŭ laŭvice unue [[Akenatono]] kaj poste [[Sunĝata Kejta]] kiuj omaĝas la historian gravon de Afriko. En Ameriko estas unue [[Nezaŭhtezoma]] la ĉiĉerono kiu vidigas la gravon de [[Maĉu-Piĉu]]:
 
{{citaĵoCitaĵo|:Al Maĉu-Piĉu ŝvebas la pretertempa duopo,
:kie sur kruta monto, ĉe Urubamba rivero,
:elpendas roka urbo: -Jen blokoj fajne ĉizitaj
Linio 312:
 
== Eksteraj ligiloj ==
{{Projektoj}}
{{Artikolo voĉlegita}}
* http://www.destination360.com/peru/machu-picchu.php Virtuala Vojaĝo per '''Quicktime''' de Maĉupikĉuo
* [http://www.rediscovermachupicchu.com Rediscover Machu Picchu] (angle)
* [http://www.youtube.com/watch?v=6jJW7aSNCzU Machu Picchu. YouTube]
* http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/americas/3335315.stm
* http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/americas/428396.stm
* {{citaĵo el la reto
| url = http://stanobelov.blogspot.ru/2017/02/macupikcuo-urbo-de-la-montoj.html
| titolo = Maĉupikĉuo — urbo de la montoj
Linio 346 ⟶ 347:
}} ''(blogaĵo de vizitanto)''
 
{{elstaraElstara}}
{{ADLS|2012|52}}
{{Bibliotekoj}}
 
[[Kategorio:Inkaa imperio]]