Registro (orgeno): Malsamoj inter versioj

'''Registro''' ĉe [[orgeno]] estas vico da [[orgenfajfilo|fajfiloj]], kiu etendiĝas sur la tutan tonamplekson de unu [[sonkoloro]] kaj kiu estas en- aŭ forŝaltebla kiel unuo. Ĉe la plej multaj registroj je unu klavo eksonas ekzakte unu fajfilo, ĉe la t.n. miksitaj pluraj. Kutime ĉiu registro estas firme alordigita al unu [[klavaro]].

 

== Registrado kaj registraĵo ==

Ĉe la plej multaj orgenoj la orgenisto manipulas la registrojn, eltirante ''registrotirilojn'' ĉe la [[Ludotablo (orgeno)|ludotablo]] por la elŝaltado kaj maltirante ilin por la forŝaltado; pro tio ankaŭ la nocioj „tiri“ kaj „maltiri“ por la en- kaj elŝaltado de registroj. Krome ekzistas ankaŭ leviloj horizontale aŭ vertikale forŝovendaj, baskuloj, lamenoj aŭ premklavoj. La registroj estas mastrumataj aŭ mekanike (per registrotiriloj) aŭ pneŭmatike resp. elektre (prembutonoj, baskuloj ktp., foje ankaŭ je tiuj ĉi per tiriloj).

 

 

== Registrotipoj ==

=== Distingiĝo laŭ tonalto ===

La registroj povas havi diferencajn [[tonalto]]jn, je kio la tonalto estas indikata per la t.n. ''futotona nombro'': Tiel oni nomas registron en normalpozicio kiel 8′-registro, ĉar la plej malalta fajfilo (granda C) de malferma labioregistro longas 8 ''[[futo]]jn'' (1 futo = ĉ. 32 cm).

|64′

|tri [[Oktavo|oktavojn]] pli alta ol notita. Ekstreme malofta, ĉar la plej malalta oktavo situas en la malsuprasona sfero, tiel ke oni ne plu aŭdas ĝin, kvankam oni sentas ĝi kiel vibrado.

|-

|1¹/₃′

|-

|1¹/₇′

|-

|⁸/₉′

|-

|⁴/₅′

|-

|⁸/₁₁′

|-

|²/₃′

|}

 

* ''bazregistroj'' (64′, 32′, 16′, 8′, 4′, ktp.) kaj

* ''[[alikvotregistro]]j'' (la aliaj supratonoj; tiuj estas precipe kvintoj kaj tercioj). Alikvotregistroj ankaŭ estas konstruitaj pri pli malaltaj bazregistroj (64′, 32′, 16′).

 

=== Nomoj de la tonalto ===

Dum kiam en modernaj orgenoj la ekzakta futmezuro venkis, paralele ekzistas aliaj tonaltonomoj. Precipe la nomado per romiaj nombroj ofte kaŭzas konfuziĝon, ĉar tiuj ĉi nombroj indikas en Italio la tonalton, en aliaj landoj tamen la ĥornombron (la nombro de fajfiloj por unu tono) de miksitaj voĉoj. Sur la ibera duoninsulo pli kutimas la ''palmo'' (hispane: spano, mallonge: ''p'') ol la ''futo''. Transkalkulo: 13p = 8′.

 

|'''futmezuro (ekzakta)'''

|'''futmezuro (malnova)'''

|Veint y novena, 29na

|}

 

La futpozicioj 1¹/₇′, ⁸/₉′ kaj pli altaj alikvotoj same kiel alikvotoj pri 64′ kaj 32′ kutime estas indikataj per ekzakta futmezuro. Por la maloftega 64′ ne ekzistas unuecaj indikoj, kvankam ankaŭ tiuj ĉi registroj fakte ĉiam havas aldonan signon 64′. La indiko per orda numeralo markas la klavon, kiu je tirita bazregistro, do se ne alimaniere indikita 8′, sonigas la saman tono kiel la laŭe nomata registro sur la klavo C. Estas indikata la distanco de la plentonoklavoj ekde la klavo C, je kio la nombrado komencas sur la klavo C per I. Tiu ĉi sistemo kun plenskribitaj ordaj numeraloj estas disvastigita krom en hispanlingvaj landoj ankaŭ en portugallingvaj, itallingvaj kaj anglolingvaj landoj. La sistemo estas nur uzebla por la oktavoj, la kvintoj (trionfuto), la tercio (kvinonfuto) kaj la nono (naŭonfuto), ĉar por la septimo (seponfuto) kaj pli altaj alikvotoj ol la nono la distanco al la klavo C finiĝas sur duontonoklavo. Sed ĉar iom pli malnovaj orgenoj aparte de tio finiĝas je la tercio (kvinonfuto), tio ĉi ne montriĝis probleme. En ampleksaj dokumentadoj pri orgeno la ordaj numeraloj, plejparte skribitaj en barataj cifroj, ankaŭ estas uzataj por la kunmetaĵo de miksitaj voĉoj.

 

=== Diferencigoj laŭ konstrumaniero ===

La diversaj orgenregistroj diferas krom laŭ tonalto (futpozicio) ankaŭ per siaj konstrumanieroj kaj je tio per tonekado, supratona parto (sonkoloro) kaj laŭteco. La du ĉefaj grupoj estas:

* ''[[Orgenfajfilo#Lipfajfiloj|labiofajfiloj]]'' (ankaŭ lipfajfiloj): tongenerado same kiel je [[bekfluto]]: aerbendo trafas sur la akreĝa supra labio kaj generas tonon.

 

=== Diferencigo laŭ funkcio ===

La labioregistroj subdividiĝas en:

* ''[[Principalo (orgeno)|principal]]ĥoro'' kun registroj el la principalgrupo, kiuj sonas fortaj, malmildaj, klaraj kaj egalaj.

 

== Ripetado ==

''Ripetaj'' registroj derompiĝas pro instrumentkonstruaj (fajfiloj estus tro malgrandaj por prilaborado) kaj sonaj kialoj (atingado de la aŭdlimo) je certa tonalto kaj reekas denove kun pli malalte situanta tono. Se en plurvoĉaj registroj la voĉoj saltas en la pli malaltan [[oktavo]]n, oni diras ''oktavripetado'', se ŝanĝas kvinto- kaj oktavoĥoroj, oni nomas tion ''kvartkvinta ripetado'' aŭ ankaŭ ''milda ripetado''. La nombro de ripetadoj dependas de la ampleksoj de la ĥoroj kaj de la dezirata sonefiko de la tutoregistro. Speciala arto de la orgenkonstruo estas, aranĝi la eksonadon de la pli malaltaj ĥoroj nerimarkeble. Je sonkronoj ofte ekas pli malalte poziciita ĥoro, sen ke la plej alta ĥoro rompiĝas. Tiam la ĥornombro kreskas supren laŭlonge de la klavaro. Tion oni markas ekz. kiel ''miksturo 1¹/₃′ 4–6-obla ''. Ekde la [[20-a jarcento]] oni ankaŭ konstruas ripetajn larĝĥorajn [[alikvotregistro|alikvotojn]].

 

La ''cimbalo 1-obla'' tamen kutime estas realigata en kvart-kvinta ripetado.

 

 

== Miksitaj voĉoj ==

=== Sonkronoj ===

''Sonkronoj'' aŭ ''miksturoj'' plejofte enhavas nur oktavajn kaj kvintajn ĥorojn, sed foje ankaŭ terciojn. Depende de tio, ĉu ili havas ankaŭ terciojn, oni nomas ilin:

* „arĝentkolora“ sono: sonkronoj enhavas nur [[oktavo]]jn kaj [[kvintojn]].

La registroj ''scharff'' kaj ''cimbalo'' laŭprincipe estas simile strukturitaj, sed nur el pli alte poziciitaj ĥoroj. Ilaj sono do estas pli akra kaj hela, la nombro de ĥoroj tamen plejofte pli malalta. Dum la [[Romantiko (muziko)|romantiko]] oni foje ankaŭ nomis tercihavajn sonkronojn „scharf“ (akra). La ''scharff'' enhavas plejparte tri ĝis kvar ĥorojn, la cimbalo unu ĝis tri ĥorojn, la terciocimbalo kutime tri ĥorojn (tercio, kvinto kaj oktavo).

 

 

Registro ege karakteriza por la kresko de la ĥornombro estas la ''progresivharmoniko'' aŭ mallonge ''progresio'', kiu ne ripetas kaj nepre povas esti 1–8oble okupita. Pro la forta emfazo de la diskantpozicio ĝi precipe taŭgas por specialaj sonefektoj kaj ankaŭ por emfazi melodion en la supra voĉo.

 

=== Miksitaj kolorregistroj ===

==== Korneto ====

La ''korneto'' (france kaj angle: ''Cornet'', hispane: ''Corneta'', nomo por la [[klariono]]) estas neripeta, tercihava miksita manualvoĉo. (En la [[Pedalaro (muziko)|pedalverko]] ankaŭ la lamenregistro trumpeto 2′ aŭ 1′ nomiĝas ''korneto'').

 

 

La kornetoj de francaj orgenoj havas diversajn nomojn kaj uzocelojn:

* La ''Cornet'' en la pozitivo ankaŭ subtenas la lamenvoĉojn kaj kutime estas nur konstruata, se tiuj ekzistas. Ĝi similas al tiu en la ĉefa suborgeno, tamen ĝi estas entute pli mallarĝe mezurita.

* La ''Cornet de Récit'' estas soloregistro aranĝata sur la tria aŭ kvara manualo. Ĝi havas pli grandan amplekson (ekde F aŭ almenaŭ G) kaj estas ĉie fortike intonaciita (do en la baso pli forte ol en la aliaj verkoj).

La ''septimokorneto'' estas korneto kun aldona septimĥoro 1¹/₇′. Ĝi estas kutime realigata 7-oble kun 8′ + 4′ + 2²/₃′ + 2′ + 1³/₅′ + 1¹/₃′ + 1¹/₇′.

 

 

''Nasardos'' estas en hispanaj orgenoj korneteca, ĉiam terciohava registro nur por la basduono de la manualo. Por la diskantduono de la sama manualo pro tio disponeblas ĉiam ''Corneta''.

La mezuro de ''seskvialtero'' plejofte estas principaleca, pli larĝaj mezuraj tamen ankaŭ ekzistas. Oni konstruas ĝin plejparte kiel seskvialtero 2-obla el [[kvinto]] kaj [[tercio]] (2²/₃′ + 1³/₅′). La seskvialtero ofte ripetiĝas en la granda oktavo je 1¹/₃′ + ⁴/₅′. Precipe en malgrandaj orgenoj la registro ofte nur ekzistas kiel duona registro por la diskantduono de la manualo.

 

 

:''„Secundum vero inaequalitatis genus est quod appellatur superparticulare, id est cum major numerus minorem numerum habet in se totum, et unam ejus aliquam partem, eamque vel dimidiam, ut tres duorum, et vocatur sesquialtera proportio, vel tertiam, ut quatuor ad tres, et vocatur sesquitertia.“''

 

==== Terciano ====

La mezuro de ''terciano'' plejofte estas principalece, pli larĝaj mezuro tamen ankaŭ ekzistas. La registron oni konstruas kiel terciano 2-obla el [[tercio]] kaj supra [[kvinto]] (1³/₅′ + 1¹/₃′). La terciano ofte ripetiĝas en la granda oktavo al ⁴/₅′ + ²/₃′. Pli maloftas la konstruformo kun 3¹/₅′ + 2²/₃′.

 

 

== Apartaĵoj ==

=== Anticipado ===

 

=== Dividitaj registroj ===

 

 

 

 

==== Malsimetriaj registroj ====

 

=== Akustikaj (virtualaj) registroj ===

Foje oni trafas sur ''akustikan bason'' (virtuala baso). Je tio oni utiligas la akstikan fenomenon de la [[Rezidua tono|reziduaj tonoj]] por ŝpari kostojn, spacon kaj pezon por grandegaj fajfiloj.

 

 

=== Transmisio ===

''Transmisio'' estas la konektado de unuopa registro al alia suborgeno. Fakte ĝi okazas nur ekde manualo al pedalaro, tiel ke certaj unuopaj registroj ankaŭ uzeblas memstare en la pedalaro. Je la ŝablonventkesto transmisio fariĝas per aldonaj tonĉambretoj, kies valvoj estas daŭre konektitaj.

 

=== Ekstenso ===

Per ''ekstenso'' oni pligrandigas la tonamplekson de unuopaj registroj por eksonigi ilin ankaŭ en aliaj futpozicioj. Tiu uzo kutimas nur en malaltaj tonpozicioj (pedalaro). En la manualo ekestas la problemo, ke dum plurvoĉa ludado je oktavkunsonaĵoj eksonas malpli fajfiloj ol je aliaj intervalkunsonaĵoj, per kio la tuta sono prezentiĝas magra kaj malegala. Se en orgeno ekzemple ekzistas fermregistro 8′, oni povas realigi fermregistron 16′ per nur dek du kromaj fajfiloj kaj per oktavdislokiga uzado de la jam ekzistaj fajfiloj. Tiu ĉi procedo plej kutimas je realigo de 32′-registro en la pedalaro – tio ne nur ŝparas multegan da spaco kaj pezo, sed ankaŭ kostojn en kvincifera €-kvanto. Ekstenson oni ankaŭ utiligas por [[Konektilo (orgeno)|oktavkonektiloj]], por ke tiu ĉi ankoraŭ efiku en la supra resp. malsupra oktavoj.

 

 

=== „Rompitaj“ registroj ===

„Rompitaj“ estas registroj, kies laŭmezura aŭ laŭspeca strukturo ne kontinuas, antaŭ ĉio pro praktikaj kialoj (spaco- kaj pezoreduktado en malalta pozicio, agord- kaj intonaciebleco en alta pozicio). Ekzemple okazas, ke origine malferma registro en malaltaj pozicioj estas konstruata malferma. Fermajn registrojn (4′, 2′, malpli ofte 8′) oni konstruas en la plej alta pozicio malfermaj por eviti tro malgrandajn, preskaŭ ne agord- kaj intonacieblajn fermitajn fajfilojn. 4′-lamenregistroj precipe el la trumpetspeco prefere konstruatas en la alta kvinto kiel principaloj. Ĉar ĉi tiu trumpeta „trompetaĵo“ troveblas nur en altegaj tonregionoj, la rezulton ankaŭ ekzerciĝintaj aŭskultantoj ofte preskaŭ ne percepteblas.

 

=== Altpremoregistro ===

''Altpremoregistroj'' estas kaj [[Orgenfajfilo#Labiofajfiloj|labio]]- kaj ankaŭ [[Orgenfajfilo#Lamenfajfiloj|lamenregistroj]], kiujn ekblovas plialtigita [[Vento (orgeno)|ventpremo]] (ĝis 300 mm akvokolonaj aŭ parte eĉ pli), per kiu ili sonas evidente pli laŭtaj ol normalaj orgenregistroj (la kutima ventpremo situas je orgenregistro inter 50 kaj 100 mm akvokolonaj).

 

=== Batotonaj registroj ===

Je batotonaj registroj eksonas du fajfilvicoj samtempe, kiuj estas iomete misagorditaj unu kun la alia, kaŭzante tiel batotonon. Ekzemploj estas ''unda maris'' (lat. „marondo“, plejparte el fermaj fajfiloj), ''vox coelestis'' resp. ''voix céleste'' (latine resp. france „ĉiela voĉo“, el arĉinstrumentaj registroj), kaj en italaj orgenoj ''voce umana'' (ital. „homa voĉo“, el principaloj). Batotonaj registroj sonas plejparte en 8′-pozicio.

 

== Krom- kaj efektregistoj ==

Kiel orgenregistroj oni plejvastasence signifas ankaŭ la [[tremsonigilo]]n kaj [[Ludhelpilo (orgeno)|ludhelpilojn]] ekfunkcieblajn per registrotiriloj, kiel ekz. [[Konektilo (orgeno)|konektiloj]], [[kombiniloj (orgeno)|kombiniloj]] kaj barvalvoj, samkiel [[balgotretanto|balgotretant-alvoko]] kaj la same per enŝalteblaj mekanikaj ludiloj kaj specialefektoj kiel ekz. [[cimbalstelo]], [[kukuo (orgeno)|kukuo]], [[najtingalo (orgeno)|najtingalo]], timbalo, [[tondro (orgeno)|tondro]] kaj kariljono. Plua helpilo je la registrado estas la [[registrokateno]].

 

== Vidu ankaŭ ==

 

== Eksteraj ligiloj ==

 

{{Tradukitaĵo|de|Register (Orgel)|revizio=40818649|enmetrevizio=1512788}}