Armena kuirarto: Malsamoj inter versioj

La ĉefaj ingrediencoj en armenaj dolĉaĵoj estas [[mielo]], [[Frukto|fruktoj]], [[Nukso|nuksoj]], [[Jogurto|jogurtoj]] kaj [[sezamo]]. Ambaŭ, kaj sekigitaj kaj freŝaj fruktoj estas uzataj. Ekzistas multaj armenaj desertoj surbaze de fruktoj inkluzive de fumaĵitaj persikoj kaj nuksoj kuiritaj en mielo kaj diversaj fruktaj kompotoj. La dolaĉaĵo ''suĝuĥ'' kiu konsistas el nuksoj en vinbera siropo (nomata ''ĉurĉĥela'' en [[Kartvelio]]) estas dolĉigitaj kun vinbera densigita suko. Jogurto kaj nuksoj povas esti dolĉigitaj kun mielo. Cinamo estas peze uzata kiel spico por desertoj kiel abrikota kompoto kaj ''[[Karabio|kurabio]]'' (speco de kuketo)<ref name=baboian20>{{citaĵo el libro|familinomo=Baboian|nomo=Rose|titolo=The Art of Armenian Cooking|url=https://archive.org/details/artofarmeniancoo00babo|eldoninto=Doubleday & Company, Inc.|dato=1971}}</ref>.

Armenaj kaj persaj persikoj estis interŝanĝitaj okcidenten dum la epoko de [[Aleksandro la Granda]]. Sovet-epoka verkisto raportas, ke la abrikotoj, persikoj, nuksoj kaj cindroj de Armenio estas "egalaj aŭ superaj al la plej bonaj kvalitoj de la mondo." Alia skribas ke "armenaj persikoj estas famaj, kaj ĝiaj [[Brando|brandoj]] estas popularaj ĉie en la mondo". [[Vinbero|Vinberoj]], [[figoj]] kaj [[Granatujo|granatoj]] ankaŭ estas popularaj. Vinberoj kaj abrikotoj estas ofte uzataj por fari sekajn "fruktajn ledojn" el eblaj persaj originoj, kiuj similas al Fruktaj Ruloj<ref>{{citaĵo el libro|familinomo=Baboian|nomo=Rose|titolo=The Art of Armenian Cooking|url=https://archive.org/details/artofarmeniancoo00babo|eldoninto=Doubleday & Company, Inc.|dato=1971|paĝo=62}}</ref>.

La armena versio de la tritika grena pudingo nomata ''[[aŝuro]]'' nomiĝas ''anuŝapur''. Ĉar la armenoj servas ĉi pudingon dum [[Kristnasko]] kaj dum la Nova Jaro, oni foje nomas ĝin "Armena Kristnaska Pudingo". La pudingo povas esti akompanata de kurabioj aŭ nuksoj kiel ekzemple migdaloj kaj pistakoj. Kiel aŝuro, la Kristnaska Pudingo eble estas ornamita per granataj semoj kaj kun gusto je [[rozakvo]], kaj kundividita inter najbaroj dum la Kristnaska sezono. Ĉi tiu festeca pudingo estas la ĉefornamaĵo de la novjara tablo, kiu ofte estas ornamita per sekigitaj fruktoj, nuksoj kaj granatoj<ref>{{citaĵo el libro|familinomo1=Denker |nomo1=Joel |titolo=The World on a Plate: A Tour Through the History of America's Ethnic Cuisine |dato=2003 |eldoninto=[[Universitato de Nebrasko-Lincoln|University of Nebraska Press]] |url=https://books.google.com/books?id=S_x6nrkcoUkC&pg=PA36|isbn=0803260148 }}</ref>.

* Ttu lavaŝ (armene: թթու լավաշ ttu lavaš) - maldikaj envolvaĵoj similaj al la tradiciaj faruna pano sed el acidaj frktoj, kutime prunoj.

Armenoj manĝas diversajn viandojn kiel ŝafojn, bovojn kaj kaprojn, sed la plej populara viando en armena kuirarto estas porkaĵo. Rostita porkidaĵo, nomata ''Goĉi'', estas tradicia feria manĝaĵo preparita por festoj de [[Novjaro|Nova Jaro]]. la porkaj kotletoj (ĉalagaĉ) estas tre ŝatataj por rostaĵoj. Ĥorovac estas armena-stila kebabo kiu kutime konsistas el porkaĵo, sed ankaŭ povas esti farita per ŝafidaĵo. Ĉi tiu [[kebabo]] estas preparita kun legomoj kiel melongeno, tomato kaj verda pipro. Ljulja kebabo estas tre simila al Adana kebabo, sed spice kun cinamo<ref>{{citaĵo el libro|familinomo1=Soghoian |nomo1=Florence M. |titolo=Portrait of a Survivor |dato=1997 |eldoninto=Christopher Publishing House |url=https://archive.org/details/portraitofsurviv00sogh|citaĵo=tarhana.|isbn=9780815805267}}</ref>.

Tavuklu çullama estas koka plado kiu foje estas identigita kiel armena, sed ekzistas konfliktaj raportoj pri sia origina regiono kaj preparado de la plado varias multe inter regionoj. Iuj diras, ke ĝi estas specialaĵo de la regiono [[Kırşehir]], dum alia variaĵo servata en simpla siropo estas preparita ĉiujare en [[Kahramanmaraş|Maraş]], [[Turkio]]<ref>{{citaĵo el novaĵo|titolo=Ferment to be: Yotam Ottolenghi's kashk recipes |url=https://www.theguardian.com/lifeandstyle/2013/jul/19/kashk-kishk-recipes-yotam-ottolenghi |alirdato=16-an de februaro 2019 |verko=[[The Guardian]]}}</ref><ref name=housh01 />.

Basturmo estas salita viando, kiu estas sekigita kaj premita antaŭ esti frotita per speciala speciala pasto nomata çemen; ĝi estas komuna manĝaĵo en Armenio<ref>{{citaĵo el libro |familinomo1=Kerr |nomo1=Stanley E. |titolo=The Lions of Marash |url=https://archive.org/details/lionsofmarash00stan_0 |dato=1973 |eldoninto=[[Novjorka Ŝtata Universitato|State University of New York Press]] |paĝo=125}}</ref>.

* [[Kofto]] (en la armena: կոլոլակ kololak) - signifanta viandon kun multaj tipoj, kiel Hayastan kiufta, Kharpert kiufta (Porov kiufta), Ishli kiufta, ktp.

''Kocagormez'', kiu signifas "edzo ne vidas", estas plato bazita sur pasto; la anekdota rakonto malantaŭ ĉi tiu speciala pasto estas, ke ĝi nomiĝas tiel pro virino, kiu ĉiam preparas viandan pladon kiam ŝia edzo estas hejme, sed manĝas ĉi tiun simplan paston por konservi la rimedojn de la hejmo<ref name=roufs>{{Citaĵo el libro|eldoninto= ABC-CLIO| isbn = 978-1-61069-221-2|familinomo1 = Roufs|nomo1 = Timothy G.| last2 = Roufs|familinomo2 = Kathleen Smyth|titolo= Sweet Treats around the World: An Encyclopedia of Food and Culture: An Encyclopedia of Food and Culture|dato= 29-an de julio 2014| url = https://books.google.com/books?id=M_eCBAAAQBAJ&pg=PA12|paĝo= 12|alirdato= 18-an de julio 2018|arkivurl= https://web.archive.org/web/20180718085606/https://books.google.com/books?id=M_eCBAAAQBAJ&pg=PA12|arkivdato= 18-a de julio 2018}}</ref>.

* ''BagharĝBagarĝ'' (armene: բաղարջ) - rita pano preparita por la [[Novjaro|Nova Jaro]], meze de [[Karesmo]], ktp.

* ''[[Ĵengjalov hac]]'' (en la armena: Ժինգյալով հաց) - Ne estas pano por ĉiutaga manĝado. Ĵengjalov hac estas armena plado farita el pasto, sekigitaj [[Oksikoko|oksikokoj]], granato melaso, kiuj eniras la paston, kaj 7 malsamajn legomojn, kiuj inkludas spinacon, koriandron, petroselon, bazilion, [[Askolono|aksolonojn]], [[aneto]], [[mento]]. Ekzistas diversaj kombinaĵoj uzeblaj en la pano, kaj ĉi tiuj legomoj facile povas esti anstataŭataj de aliaj verdaĵoj. La verdaĵoj estas metitaj en la panon kaj la pano estas faldita kiel [[kalcono]]<ref>{{Citaĵo el libro|eldoninto= Univ. of California Press| isbn = 978-0-520-28631-3|familinomo= Laudan|nomo= Rachel|titolo= Cuisine and Empire: Cooking in World History|dato= 3-a de aprilo 2015 |paĝo=72}}</ref>.

La "ĉiutaga" armena plado estas la ''ĝaŝ'' (Ճաշ). Ĉi tio, ''ĝaŝ'', estas stufaĵo konsistanta el viando (aŭ guŝo, senvianda versio), legomoj kaj spicoj. La ''ĝaŝ'' estis tipe kuirita en la toniro (subtera argila forno). La ĝaŝ estas ĝenerale servita sur [[pilafo]] el [[rizo]] aŭ [[bulguro]], foje akompanata de pano, [[pikloj]] aŭ freŝaj legomoj aŭ herboj. Specifa diverseco de ĝaŝ estas la ''porani'' (պորանի), stufaĵo farita el jogurto, eble de persa origino<ref>{{Citaĵo el libro|eldoninto= Progress Publishers|familinomo= Aslanian|nomo= A. A.| titolo= Soviet Armenia| dato = 1971}}</ref>.

Ankaŭ rostitaj viandoj estas tre oftaj kaj estas ĉie ĉe bazaraj budoj, kie ili estas manĝataj kiel manĝaĵo, kaj ankaŭ en rostiloj kaj pikniko. Ankaŭ en modernaj tempoj, neniu armena bankedo estas konsiderata kompleta sen kaboba plado. Kaboboj varias el la simpla (marinita viando sur stangeto intermetita kun legomoj) al la pli kompleksa. Kelkaj regionoj de [[Okcidenta Armenio]] disvolvis siajn lokajn, specialajn kabobojn<ref>{{Citaĵo el libro|eldoninto= Varjabedian|familinomo= Varzhapetean|nomo= Sisak Hakob|titolo= The Armenians ; from Prehistoric Times to the Present: A Digest of Their History, Religion, Language, Literature, Arts, and Culture in General|dato= 1977}}</ref>. Ekzemple:

* Oruĥ kaj umanum-budu, du specialaĵoj el la regiono [[Kilikio]], en kiuj malgrasa viando estas knedita per pasto kaj spicoj kaj metitaj en stangeto<ref>{{Citaĵo el libro|eldoninto= Oxford Symposium| isbn = 978-1-903018-89-7|familinomo= McWilliams|nomo= Mark|titolo= Celebration: Proceedings of the Oxford Symposium on Food and Cookery 2011|dato= 1-a de julio 2012|ĉapitro=Be Merry, Around a Wheat Berry!}}</ref>.

La moderna armena matenmanĝo konsistas el kafo aŭ teo, krom bunta vario de [[Fromaĝo|fromaĝoj]], [[Marmelado (Jam)|marmeladoj]], [[Ĵeleo|ĵeleoj]], [[Legomo|legomoj]], ovoj kaj panoj. Armenoj vivantaj en la [[Armena diasporo|diasporo]] ofte adoptas lokajn kutimojn. Tiel, armenoj en Libano, Sirio kaj Egiptio povas inkludi "[[Ful medames|full medames]]" (boligitaj fazeoloaĵoj en olivoleo)<ref>{{citaĵo el libro |familinomo=Baboian|nomo=Rose|titolo=The Art of Armenian Cooking|url=https://archive.org/details/artofarmeniancoo00babo|eldoninto=Doubleday & Company, Inc.|dato=1971|paĝo=xi}}</ref>.

* Kalagjoŝ: Estas multaj variantoj de ĉi tiu plado. Ĝi povas esti viando kaj jogurta stufaĵo aŭ ĝi povas esti vegetarana stufaĵo farita el lentoj, frititaj cepoj kaj [[Madzun|matzuno]]. En ambaŭ kazoj, ĝi estis tradicie manĝata per diserigado de malfreŝa [[lavaŝo]] super ĝi kaj manĝante ĝin per kulero<ref>{{citaĵo el libro|familinomo1=Richardson |nomo1=Tim |titolo=Sweets: A History of Candy |dato=2002 |eldoninto=Bloomsbury |paĝo=156 |url=https://books.google.com/books?id=ETluYRHyjKwC&pg=PA156|isbn=9781596918900 }}</ref>.

* Lolikov Dzvadzeĥ (Omeleto kun tomato): Ĉi tio estas tre ofta matenmanĝo. Esence simpla ovokirlaĵo kun tomato kiel bazo. Kelkaj variantoj de ĉi tiu plado povas inkludi, plej ofte, cepon kaj kapsikojn. Ĉi tio kutimas esti manĝata per la tradicia pano ''lavaŝo'', ''ani panir'' (armena [[Feta-fromaĝo|feta]] fromaĝo) kaj herboj ([[estragono]], purpura bazilio, koriandro).

La armenaj manĝaĵoj inkluzivas farĉitajn foliojn de vinberoj (nomitaj jalanĉaj sarma, tipo de [[dolmo]]), frititaj fromaĝaj plenplenaj kukoj nomitaj dabgadz banir boerag, farĉitaj mituloj (midje dolmo) kaj pluraj specoj de pekladaj legomoj ĝenerale konataj kiel ''torŝi''. Rostitaj kukurbaj semoj estas populara manĝeto; Armenoj nomas ilin ''tutumi gud''<ref name=albala>{{Citaĵo el libro|eldoninto = ABC-CLIO| isbn = 978-0-313-37626-9| familinomo= Albala|nomo= Ken|titolo= Food Cultures of the World Encyclopedia|dato= 2011| url = https://books.google.com/books?id=NTo6c_PJWRgC&pg=RA3-PA4| paĝo= 4|alirdato= 18-a de julio 2018|arkivurl= https://web.archive.org/web/20180718085607/https://books.google.com/books?id=NTo6c_PJWRgC&pg=RA3-PA4|arkivdato= 18-a de julio 2018}}</ref>.

Takuhi Tovmasjan diskutas plurajn armenajn [[Mezeo|mezeojn]] en sia libro Sofranız Şen Olsun inkluzive de farĉita [[skombro]], plado el fazeoloj kun saŭco servita super malfreŝa pano (oni povas uzi ankaŭ restantajn [[jufko]] aŭ [[lavaŝo]]) nomata ''fasulye paçası'', kaj speco de olivolea aperitivo kun mituloj nomita ''midyemidje pilakisi''<ref>{{Citaĵo el la reto| titolo = Çullama tarifi (Kırşehir) - Haber - Mutfağım| work = Kanal D|alirdato= 16-a de julio 2018| url = https://www.kanald.com.tr/mutfagim/haberler/cullama-tarifi-kirsehir/38333.aspx|arkivurl= https://web.archive.org/web/20140705041420/http://www.kanald.com.tr/mutfagim/Haberler/Cullama-tarifi-Kirsehir/38333.aspx|arkivdato= 5-a de julio 2014}}</ref>.

* Lenta salato - brunaj lentoj, tomatoj, cepo, kaj kondimento de citrona suko, olivoleo kaj tranĉita petroselo. Ĉi tiu salato havas multajn variaĵojn, kun la lentoj anstataŭitaj de pizoj, hakitaj krudaj aŭ rostitaj melongenoj<ref>{{citaĵo el la reto| titolo= Çullama Tarifi| alirdato= 16-a de julio 2018| url = https://www.youtube.com/watch?v=nwS97aA4s4c|arkivurl = https://web.archive.org/web/20180716215743/https://www.youtube.com/watch?v=nwS97aA4s4c|arkivdato= 16-a de julio 2018}}</ref>.