Liberio: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Alifono (diskuto | kontribuoj) Neniu resumo de redakto |
Alifono (diskuto | kontribuoj) Politiko |
||
Linio 53:
La lando estas lando fondita de ekssklavoj el [[Usono]]
===
Post milita puĉo la 12-an de aprilo [[1980]] Samuel K. Doe ekregis inter [[1980]] kaj [[1989]]. Ĉi tio markis la komencon de 20-jara fazo de politika malstabileco. Doe estis senpovigita, torturita kaj mortigita en [[1990]]. Sekvis ekstreme kruela interna milito, kiu daŭris 14 jarojn. Post kiam la batalhalto inter la civitmilitaj partioj estis sigelita en [[2003]], prezidanto Charles Taylor, kiu regis ekde 1997, forlasis la landon. Samjare (1997) estis subskribita packontrakto kaj okazis baloto por la Respublika prezidenteco, kiun gajnis Charles Taylor. Tamen la internacia komunumo elektis ignori la balotan fraŭdon kaj amasan perforton kontraŭ la opozicio.
Post la elektoj kontraŭuloj de Charles Taylor organizis etskalan ribelan militon, plurfoje invadis la teritorion de Liberio el najbaraj landoj. En [[2002]], kun la aktiva helpo kaj subteno de gvinea prezidanto Lansana Conte, kreiĝis granda opozicia movado (LURD), kiu post tutlanda kampanjo sukcesis eksigi Taylor. Dum tiu interna milito, 200.000 liberianoj estis mortigitaj, okazis severaj misuzoj de la civila loĝantaro kaj pli ol duono de la loĝantaro devis fuĝi al najbaraj landoj. Oni kalkulas, ke ĉirkaŭ 15.000 infanaj soldatoj partoprenis en la milito.
[[Dosiero:Ellen Johnson-Sirleaf, April 2010.jpg|alternative=Ellen Johnson-Sirleaf, prezidanto ĝis la 22-a de januaro 2018|maldekstra|eta|200x200ra|Ellen Johnson-Sirleaf, prezidento ĝis la 22-a de januaro 2018]]
=== Prezidenteco de Ellen Johnson Sirleaf ===
Linio 70 ⟶ 68:
=== Urboj ===
Kelkaj grandaj urboj en Liberio estas:
* [[Monrovio]] (1.010.970 enloĝantoj)
* Gbarnga (45.835 loĝantoj)
* Ganta (41.106 loĝantoj)
* [[Buchanan (Liberio)]] (34.270 loĝantoj)
* [[Zwedra|Zwedru]] (23.903 loĝantoj)
* [[Harper]] (17.837 loĝantoj)<ref>(en) Finaj rezultoj de popolcenso el la jaro 2008 ''NPHC 2008 Report Final.'' (PDF; 676 kB) En: ''Liberian Institut of Statistics and Geo-Information-Systems (LISGIS).''</ref>
=== Klimato ===
Linio 82 ⟶ 87:
== Demografio ==
[[Dosiero:Liberia Stammesgebiete.jpg|alternative=Etna mapo de Liberio|eta|347x347ra|Etna mapo de Liberio]]
Nombro: 5,1 milionoj (takso por julio 2020).
===
Posteuloj de liberigitaj usonaj kaj karibiaj sklavoj 5%, la resto de la loĝantaro apartenas al diversaj afrikaj triboj (inkluzive
La 16 indiĝenaj etnoj de Liberio estas dividitaj en du malsamajn kulturajn kaj lingvajn grupojn.
** Mezvalora aĝo de viroj: 17,9 jaroj (2015) ▼
La unua grupo apartenas al la [[mandeoj]]: la [[kpeleoj]], kiuj tradicie loĝas kiel hakistoj en la centro de la lando, konsistigas 20,3% de la loĝantaro. En la nordo loĝas la [[jakuboj]] (''gio'', ''dan'') kun 8% kaj la popolo ''mano'' kun 7.9%. Aliaj gravaj mandeoj estas la [[lomaoj]] kun 5,1% kaj la vaoj kun 3% de la loĝantaro.
** Duona aĝo de virinoj: 18,3 jaroj (2015) ▼
* Infana morteco: 6,75% (2015) ▼
La dua grupo konsistas el homoj, kiuj parolas la kvaajn lingvojn: la plej grandaj estas la basaj ĉirkaŭ la urbo Buchanan, kiuj konsistigas 13,4% de la landa loĝantaro kaj ofte laboras en la mineja industrio kaj kiel hejmaj servistoj. Je la marbordo oriente de Greenville, la [[kruoj]], kun loĝantaro de 6%, ludas gravan rolon en naŭtikaj kaj teknikaj profesioj; Dum pli ol 400 jaroj ili estis taksataj kiel maristoj sur la okcidentafrika itinero. Aliaj Kwa-popoloj estas la ''grebo'' kun 10% kaj la [[kranoj]] kun 5%. Krome estas la etnoj de [[gola (popolo)]] kun 4.4%, la [[kisioj]], malinkeoj (''mandingoj, maningoj'') kaj [[bella (popolo)]] <ref>''(en) [http://www.lib.utexas.edu/maps/africa/liberia_pop_1973.jpg Liberia – Population and Tribal Groups].'' En: Mapokolekto de la Universitato de Teksaso.</ref>.
=== Lingvoj ===
La angla estas parolata de 20% de la loĝantaro. La plimulto parolas unu el la ĉirkaŭ 20 aliaj lokaj lingvoj i.a.tiuj apartenantaj al la [[
=== Analfabeteco ===
Linio 103 ⟶ 109:
=== Sano ===
En 2015, 1,17% de la plenkreska loĝantaro vivis kun [[HIV]] aŭ aidoso<ref name=":0" />. Seksperforto ne fariĝis kontraŭleĝa en la lando ĝis 2006.
*Meza vivdaŭro estas 55 jaroj por viroj, 58 jaroj por virinoj.
=== Religio ===
Linio 115 ⟶ 126:
Je Decembro [[1989]], [[Charles Taylor]], filo de usondevena kaj afrik-liberia gepatroj, komencis sanga revolto kontraŭ [[Samuel Doe|Doe]]. Tiu milito daŭris pli malsimple ĝis [[1997]], kiam [[Charles Taylor]] elektiĝis kiel prezidento. Taylor estis la plej potenca militestro dum la milito, kaj ŝtelis multe da la naturajn rimedojn de la lando.
[[Dosiero:President George Weah in 2019 (cropped).jpg|alternative=George Weah, aktuala prezidento de Liberio ekde la 22-a de januaro 2018.|eta|192x192ra|George Weah, aktuala prezidento de Liberio ekde la [[22-a de januaro]] [[2018]].]]
Tamen perforto daŭras ĝis [[2003]], kiam Taylor, kulpiĝita per [[UN-tribunalo de Sieraleono]] kaj [[Usono]], fuĝis al [[Niĝerio]], de kie li baldaŭ provaĵiĝos per speciala juĝejo en [[Hago]], Nederlando.
Sub la [[UN]], [[Ellen Johnson-Sirleaf]] elektiĝis je novembro [[2005]], kaj kune kun la [[UN]] ŝia registaro laboras por rekonstrui la administradon de la lando, kaj en la lastaj jaroj la politika klimato signife pliboniĝis. Oni hodiaŭ taksas la landon bone survoje al pli bone funkcianta demokratio. Ellen Johnson-Sirleaf estis reelektita en [[2011]].
La nuna prezidento estas George Weah.
=== Ekstera politiko ===
[[Dosiero:African, Caribbean and Pacific Group of States member nations map.svg|60px]] Liberio apartenas al la [[AKP-ŝtatoj]], internacia organizaĵo de momente 77 nacioj el la regionoj [[Afriko]], [[Karibio]] kaj la [[Pacifika Oceano]].
La 28-an de januaro [[2016]], la [[Eŭropa Komisiono]] prezentis pakaĵon da rimedoj por kontraŭbatali impostfraŭdon, en kiu inter alie Liberio aperas en la ''nigra listo'' de impostaj rifuĝejoj<ref>(de) Trend: ''[http://www.trend.at/wirtschaft/eu-kommission-liste-6209547 EU will neue schwarze Liste von Steueroasen]''</ref>.
=== Internacia rangotabelo ===
Linio 164 ⟶ 179:
=== Turismo ===
Ankoraŭ multaj ribelantoj aktivas en la lando kaj tial ne ekzistas turismo en la lando. Liberio havas ampleksan [[Flaŭro|flaŭron]] kaj [[Faŭno (biologio)|faŭnon]]. Liberio havas multajn sablajn plaĝojn, montregionojn, marĉojn kaj pluvarbarojn (44% de la lando),[[Elefanto|elefantojn]], [[Amfibia hipopotamo|hipopotamojn]], [[Ĉimpanzo|ĉimpanzojn]], arbarajn [[Bubalo|bubalojn]] kaj [[Antilopo|antilopojn]].
== Vidu ankaŭ ==
[[Vamba Sherif]] (1973), verkisto
[[Leymah Gbowee]] (1972), verkisto
[[Edward Wilmot Blyden]] (1832–1912), verkisto
== Eksteraj ligiloj ==
| |||