|
Insulo proksime de la kontinenta [[Ĉinio]]. Aŭtonoma regiono. Ĝi estas efektiva protektorato de [[Usono]].
-->
'''Tajvano''' (ĉine: ''Táiwān'', {{Lang-zh|臺灣}} aŭ 台灣; pinjine: Táiwān), antaŭe konata kiel '''Formozo (nomo donita de la portugaloj)''', oficiale '''Respubliko Ĉinio''' (ĉine: {{Lang-zh|中華民國}}; pinjine: Zhōnghuá Mínguó; esperante: Ĉongĥua Minkuo) estas [[insulo]] situanta sud-oriente de la [[kontinento|kontinenta]] [[Ĉinio]]. En la angla: Republic of China Taiwan, aŭ ROC Taiwan.
Tajvanaj najbaroj inkludas Ĉinion, [[Filipinoj]]n, kaj [[Japanio]]n. Ĝi, kun kelkaj aliaj insuloj (precipe la insularoj [[ Ĝinmenoj]], [[Macuoj]] kaj [[Penghuoj]]), konsistigas [[Respubliko Ĉinio (1912-1949)|Respublikon Ĉinion]] (''Zhōnghuá mínguó'', 中華民國), kiu fondiĝis en [[1911]].
Tajvano estas la plej popolriĉa ŝtato ne membranta en [[Unuiĝintaj Nacioj]] kaj la plej granda ekonomio eksterene demembranta en [[Unuiĝintaj Nacioj]].
En la insulo Tajvano loĝis ĉefe tajvanaj praloĝantoj, indiĝenajaborigenaj popoloj, antaŭ ol ĉinoj komencis enmigri al la insulo en la deksepa[[16-a jarcento]]. Eŭropaj kolonioj kaj la Reĝlando de TungningoDongning establiĝis mallonge antaŭ ol la [[Dinastio Qing]], la lasta dinastio de Ĉinio, aneksis la insulon. Poste, Tajvano estis regata de Japanio dum longa tempo, antaŭ ol Respubliko Ĉinio gajnis la administradon de insulon. Nuntempe, Tajvano, kun kelkaj pli malgradaj insuloj (precipe la insularoj [[Ĝinmenoj]], [[Macuoj]] kaj [[Penghuoj]]), faras [[Respubliko Ĉinio (1912-1949)|Respubliko Ĉinio]].
La nomo Tajvano devenas de aborigena lingvo. Estis aborigena tribo kun la nomo ''Tayouan'', kaj nederlandana koloniisto nomis la insulon per la vorto, kiam ili unue renkontis aborigenojn.
Alia malnova sed konata nomo de Tajvano estis '''Formozo''', el la portugala vorto ''Formosa''. Onidire ĝi signifas "bela insulo", sed por tio ne estas sufiĉa pruvo.<ref>{{Citaĵo el la reto|titolo=「福爾摩沙」由來|aŭtoro=翁佳音|url=http://ithda.sinica.edu.tw/node/3214|lingvo=ĉine|arkivdato=2013-12-13|arkivo-url=https://web.archive.org/web/20130811101007/http://ithda.sinica.edu.tw/node/3214}}</ref>
La oficiala nomo de la lando estas [[Respubliko Ĉinio (1912-1949)|Respubliko Ĉinio]]. Sed en diplomataj situacioj, oni ofte mencias ĝin kiel "Ĉinio-Taipei", "Tajvano, Ĉinio", aŭ simple Tajvano.
== Historio ==
=== Prahistorio de Tajvano ===
Indicoj de homa [[setlado]] en Tajvano datiĝas ĝis antaŭ 30.000 jaroj, sed la unuaj loĝantoj de Tajvano estis eble [[geno|gene]] malsimilaj de ajna grupo nun loĝanta en la insulon. Antaŭ ĉirkaŭ 4.000 jaroj, prauloj de la nunaj tajvanaj [[aborigenoj de Tajvano|aborigenoj]] setlis en Tajvano. Ĉi tiujLa aborigenoj havas genan rilaton kun [[malajoj]] kaj [[Polinezio|polinezianoj]]. Ili parolas diversajn lingvojn, kaj lingvistoj klasas iliajn lingvojn kiel [[aŭstroneziaj lingvoj|aŭstroneziajn]]. Oni supozasteorias ke oni povaseblas spuri la praularon de polinezianoj ĝis Tajvano.
=== Fruaj setladoj ===
[[hanoj|Hanaj]] [[ĉinoj]] eksetlis en la insularo [[Penghuoj]] (nomata ankaŭ Peskadoroj aŭ ''Pescadores'') en la 12a[[12-a jarcento]], sed la malamikaj [[tribo]]j de Tajvano kaj ĉi tiesportempa manko de la [[komerco|komercaj]] [[resurso]]j valoraj tiuepokeriĉoj igis ĝinTajvano nealloga al setlistoj ĝis la 16a[[16-a jarcento]], krom por "okazaj aventuristoj aŭ fiŝistoj emaj al interŝanĝado de varoj".
Registraĵoj el antikva Ĉinio montras, ke hanaj ĉinoj eble konis la ekziston de la ĉef-insulo Tajvano jam de la periodo de la [[Tri reĝlandoj|Tri Reĝlandoj]] (3a[[3-a jarcento]], [[230|230 ap.K.]]), doninte al proksimaj insuloj nomojn kiel Granda ''Liuqiu'' kaj Eta ''Liuqiu'' (etimologie, sed eble ne semantike, identaj al ''Ryūkyū'' en la [[japana lingvo|japana]]), kvankam neniun el tiuj nomoj oni povis rilatigi definitive kun la ĉef-insulo Tajvano. Oni asertis sed ne pruvis, ke admiralo [[admiralo]] Cheng Ho (Zheng He)]] de la [[dinastio Ming]] vizitis Tajvanon inter [[1403]] kaj [[1424]].
=== Nederlanda Orient-hinda Kompanio (1624-1662) ===
En [[1624 la nederlanda '''Vereenigde Oostindische Compagnie''' (VOC),]] la [[Nederlanda Orient-hinda Kompanio]], instalis sin en la insulo, ĉar sur la kontinenta Ĉinio (tiam nomAta Cathay) tio estis malpermesata. La administrado de la nederlanda Formozo estis organizata ekde fortikaĵo nomata ''Fort Zeelandia'', en la nuna [[TajnanTajnano|Tainan]]. La insulo ne estis okupata, sed oni kunlaboris kun la lokaj estroj. VOCLa Kompanjo organizis edukadon kun la celo kristanigi la indiĝenan loĝantaronaborigenojn. VOCLa Kompanjo ankaŭ konstruigis sukero-plantejojn.
La indiĝena loĝantaro estis familie parenca al la filipinanoj. Pro la ekonomia sukceso de VOCla Kompanjo en la kansukera komerco ekloĝis tie, ekde [[1635]], ĉiamekloĝis tie pli kaj pli da ĉinaj migrantoj. Poste, kiam ĉirkaŭ [[1645]] civila milito eksplodis sur la kontinento, tiel ke la dinastion Ming renversis la [[dinastio Qing]], granda armeo de ribela gvidanto [[Zheng Chenggong, ankaŭ nomata]] (''Koxinga''), movis sin al la insulo kaj ekbatalis kontraŭ VOCla nederlandanoj. Fine, kun la kapitulaco de ''Fort Zeelandia'' en januaro [[1662]] venis fino de nederlanda Formozo.
Ribeloj estis sange supremitaj, se ne fare de la nederlandanoj do fare de la hispanoj aŭ de la ĉinoj. La kulturo de la originaj loĝantojaborigenoj de Tajvano, tiam ankoraŭ nomata Formozo, estis en tiu tempo plejparte forviŝita de la tero <ref>(angla) ''The colonial ‘civilizing process’ in Dutch Formosa, 1624-1662'' de Chiu Hsin-hui (2008) </ref><ref>(nederlanda) ''[http://www.neerlandistiek.nl/2017/06/anthonius-hambroek-en-het-verwaarloosd-formoza/ Anthonius Hambroek en het verwaarloosd Formosa]'', [http://www.neerlandistiek.nl/over-ons/ Neerlandistiek] (nederlandalogio), reta revuo por lingva kaj literatura esploro, 1-a julio 2017.</ref>. ▼Kun la kapitulaco de Fort Zeelandia en januaro 1662 venis fino de la ĉeesto de VOC en Formozo.
▲Ribeloj estis sange supremitaj, se ne fare de la nederlandanoj do fare de la hispanoj aŭ de la ĉinoj. La kulturo de la originaj loĝantoj de Tajvano, tiam ankoraŭ nomata Formozo, estis en tiu tempo plejparte forviŝita de la tero <ref>(angla) ''The colonial ‘civilizing process’ in Dutch Formosa, 1624-1662'' de Chiu Hsin-hui (2008) </ref><ref>(nederlanda) ''[http://www.neerlandistiek.nl/2017/06/anthonius-hambroek-en-het-verwaarloosd-formoza/ Anthonius Hambroek en het verwaarloosd Formosa]'', [http://www.neerlandistiek.nl/over-ons/ Neerlandistiek] (nederlandalogio), reta revuo por lingva kaj literatura esploro, 1-a julio 2017.</ref>.
=== Reĝlando Dongning (1645-1683) ===
Ĝis 1683 laLa posteuloj de Koxinga mallonge regis la insulon kiel [[Reĝlandon Dongning]]. En tiu jaro[[1683]] la [[dinastio Qing]] konkeris la insulon, kaj el administra vidpunkto ĝi fariĝis parto de la ĉina provinco [[Fuĝjano|Fujian]].
=== Respubliko Tajvano subkaj japana regado ===
{{Vidu ankaŭ|Respubliko Tajvano (1895)}}
Tajvano estis cedita al la Japana Imperio en [[1895]], post kiam Ĉingadinastio DinastioQing estis venkita en la [[Unua ĉina-japana milito|Unua Ĉina-Japana Milito]]. KromPor lakontraŭstari 184al tagojjapana okupado, dumla kiujQing-a ĝigubernestro estisde Tajvano deklaris deklaritaĝin sendependa, kiel Respubliko Tajvano. kajSed postela Respublikosendependeco Ĉiniodaŭris estistra subnur japana regado184 de 1895 ĝis 1945tagoj.
Tajvano estis sub japana regado de 1895 ĝis [[1945]].
=== Historio de Respubliko Ĉinio (1912-1949) ===
{{Vidu ankaŭ|Respubliko Ĉinio (1912-1949)}}Dum[[Respubliko Tajvano estis sub japana regado,Ĉinio (1912-1949)|Respubliko Ĉinio]] establiĝis sur la kontinento en [[1912]] post la falo de la Dinastiodinastio ĈingoQing. Post la japana kapitulaco al la aliancanoj[[Aliancanoj]] en [[1945]] je la fino de la [[Dua Mondmilito]], RĈ transprenis regadon de Tajvano.
=== Historio de Respubliko Ĉinio post 1949 ===
{{Vidu ankaŭ|Historio de Respubliko Ĉinio post 1949}}
En [[1949]], la [[Komunista Partio de Ĉinio]] prenis al si plenan regadon de la kontinento kaj fondis la [[Ĉina Popola Respubliko|Ĉinan De Ĉinio|Popolan Respublikon de Ĉinio]]. La RĈ-registaro fuĝis al Tajvano kaj daŭre astertasasertas estisin la legitimalaŭleĝa registaro de tuta Ĉinio. Hodiaŭ, la ĉefa insulo (Tajvana insulo)Tajvano konsistigas 99% de ĝia efektiva teritorio.
Respubliko Ĉinio reprezentis "Ĉinion" en Unuiĝintaj Nacioj ĝis [[1971 ]]. En 1971Ĉijare, kiella rezulto[[Rezolucio 2758 de la Ĝenerala Asembleo de Unuiĝintaj Nacioj|Rezolucio 2758, kiu]] rekonis konstantan membrecon de la [[Ĉina Popola Respubliko|Popola Respubliko]] en [[Konsilio pri Sekureco de Unuiĝintaj Nacioj|Sekureca Konsilio]] pri Sekureca de UN]], Tajvanokaj RĈ eliris el UN. Post la perdo de UN-membreco, internacia rekono de Respubliko Ĉinio grade erodiĝis, dum plej multaj landoj ŝanĝis sian agnoskon de "Ĉinio" al ĈPRPRĈ. Hodiaŭ, 21 UN-aj membroŝtatoj kaj [[Vatikano]] vivtenas oficialajn diplomatiajn rilatojn kun RĈ. Diplomatoj tutmonde evitas mencii la oficialan nomon "Respubliko Ĉinio" kaj anstataŭe uzas diversajn aliajn nomojn kiel "Ĉinio-Tajpeo", "Tajvano, Ĉinio" aŭ simple "Tajvano" por mencii RĈ.
En la [[1980-aj jaroj|1980-aj]] kaj fruaj [[1990-aj jaroj|1990-aj]] jaroj Tajvano ŝanĝiĝis de [[militista diktatoreco]] <nowiki/>kunla unu-partia sistemo de regado, regata[[militreĝimo]] de [[Kuomintango]], al plurpartia sistemo kun universala voĉdonado. La milita diktatoreco nomiĝis [[Blanka Teroro|blanka teroro]], kiu la militreĝimo faris estas malkaŝita.
Tajvano vivtenas stabilan industrian ekonomion kiel rezulto de la rapida ekonomia kresko kaj industriigo kiu nomiĝis la [[Tajvano Miraklo]]. Tajvano estas unu el la [[Kvar Aziaj Tigroj]] kaj membro de [[Monda Organizaĵo pri Komerco]] kaj [[Azia-Pacifika Ekonomia Kunlaborado]]. La 21-a plej granda ekonomio en la mondo, ĝia alt-teknologia industrio okupas ŝlosilan rolon en la monda ekonomio. Tajvano klasiĝas alte rilate al libereco de la gazetaro, sanservo, publika eduko, ekonomia libereco, kaj homa disvolviĝo.
La komplikaĵoj de Tajvana historio ekde 1945 kreis kelkajn praktikajn problemojn por ĝiaj homojcivitanoj. Ŝlosilaj inter tiuj estas la preciza naturo de [[Tajvana nacia identeco]], la dubasenca internacia politika statuso de Tajvano, kaj la malfacilaj [[trans-markolaj rilatoj]]. En Tajvano, tiuj aferoj generas debaton inter politikaj partioj kaj kandidatoj. ĈPRPRĈ daŭre asertas la Politikon pri Unusola Ĉinio, laŭ kiu ĝi estas la sola laŭ leĝalaŭleĝa registaro de "Ĉinio" kaj Tajvano estas provinco de Ĉinio. ĈPRPRĈ minacis uzi militforton kiel respondon al ajna formala deklaro de Tajvana nacia sendependeco aŭ ajna decido de ĈPRPRĈ-aj gvidantoj ke paca ĉina unuiĝo ne plu eblas.
LaJe la [[16-a de januaro|16-an de januaro]] [[2016]] la partio[[Demokratia DPPProgresema Partio]], kiu kontraŭstaras amikiĝon kun [[Ĉinio]], gajnis la balotojn por la parlamento kaj la registaro. Fariĝis prezidantola unua prezidantino de Tajvano sinjorino [[CaiTsai Ing-wen|Tsai Ing-ŭenWen]].
== Lingvoj ==
La ĉefaj lingvoj parolataj en Tajvano estas la [[ĉina lingvo|ĉinanormlingvo]] (oficiala lingvo de Respubliko Ĉinio), la [[hoklaHokiena lingvo|hoklahokiena]] (ofte nomata ankaŭ "la tajvana"), la [[hakaa lingvo|hakaa]], kaj la diversaj [[aborigenaj lingvoj de Tajvano|aborigenaj lingvoj]]. Dum en kontinenta ĈinioPRĈ oni adaptis la ideogramojnsimpligitan skribon, tiuj reformoj ne estas transprenitajokazis en Tajvano. El tio sekvas, ke laoni skribajskribas lingvojla deĉinajn Ĉiniolingvojn kajen Tajvanotradicia neskribo kompleteen samasTajvano.
La nomo "Tajvano" estas en la angla lingvo "Taiwan", en la ĉina "Taiwan". "Taiwan" signifas ĉine ''granda ankrejo' aŭ ''potenca markolo''. Malnova nomo de Tajvano estis "Formozo," el "Formosa" angle kaj portugale. Ĝi signifas "bela insulo" portugale.
[[Dosiero:TaiwanFromSRTM30.PNG|eta|<center>mapo de Tajvano farita per [[radaro]], kiu kolore vidigas la insulan reliefon|maldekstra|320x320ra]]
| 