|
<!--{{Infobox Ancienne entité territoriale
| nom français=Empire français
| nom=<small>Premier Empire</small>
| p1=[[Dosiero:Flago-de-Francio.svg|20px]] [[Première République française|République française]] ([[Consulat (histoire de France)|Consulat]])
| p2=[[Dosiero:Flag of Genoa.svg|20px]] [[République ligurienne]]
| p3=[[Dosiero:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|20px]] [[Aŭstra Imperio]]
| p4=[[Dosiero:Flag of the Kingdom of Etruria.svg|20px]] [[Royaume d'Étrurie]]
| p5=[[Dosiero:Dubrovnik grb.gif|20px]] [[République de Raguse]]
| p6=[[Dosiero:Flag of the Duchy of Parma.svg|20px]] [[Duché de Parme]]
| p7=[[Dosiero:Emblem of the Papacy.svg|20px]] [[États pontificaŭ]]
| p8=[[Dosiero:HollandKgr2.png|20px]] [[Royaume de Hollande]]
| p9=[[Dosiero:Flago-de-Katalunio.svg|20px]] [[Catalogne|Principauté de Catalogne]]
| p10=[[Dosiero:Republiquehelv.svg|20px]] [[République helvétique]]
| p11= [[République rhodanienne]]
| s1=[[Dosiero:Flag of the Kingdom of France (1814-1830).svg|20px]] [[Reĝlando Francio]]
| s2=[[Dosiero:Flago-de-Nederlando.svg|20px]] Reĝlando [[Nederlando]]
| s3=[[Dosiero:Sardegna1730(TZ).jpg|20px]] [[Reĝlando Sardinio]]
| s4=[[Dosiero:Emblem of the Papacy.svg|20px]] [[États pontificaŭ]]
| s5=[[Dosiero:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|20px]] [[Aŭstra Imperio]]
| s6=[[Dosiero:Flagge Preußen - Provinz Hannover.svg|20px]] [[Reĝlando Hanovro]]
| s7=[[Dosiero:War Ensign of Prussia (1816).svg|20px]] [[Reĝlando Prusio]]
| s8=[[Dosiero:Holstein Arms.svg|20px]] [[Duklando Holstinio]]
| s9=[[Dosiero:Flag of Hamburg.svg|20px]] [[Hamburgo]]
| s10=[[Dosiero:Wappen Lübeck.svg|20px]] [[Lubeko]]
| s11=[[Dosiero:Wappen Deutsches Reich - Königreich Bayern (Grosses).jpg|20px]] [[Reĝlando Bavario]]
| s12=[[Dosiero:Flagge Großherzogtum Hessen ohne Wappen.svg|20px]] [[Grandduklando Hesio]]
| s13=[[Dosiero:Wappen Deutsches Reich - Grossherzogtum Oldenburg.jpg|20px]] [[Oldenburgio]]
| s14=[[Dosiero:State flag of the Grand Duchy of Tuscany.PNG|20px]] [[Grandduklando Toskanio]]
| s15=[[Dosiero:Flag of Switzerland.svg|20px]] [[Confédération des XXII cantons]]
| s16=[[Dosiero:Flag of Monaco.svg|20px]] [[Monaco]]
| s17=[[Dosiero:Flag_of_Moresnet.svg|20px]] [[Moresnet neutre]]
| année début=[[1804]]
| année fin=[[1814]]
| année début 2=[[Mars (mois)|Mars]] [[1815]]
| année fin 2=[[juin]] [[1815]]
| drapeau=Flag of France.svg
| blason=Grandes Armes Impériales (1804-1815)2.svg
| carte=First French Empire (1804-1815).png
| légende=L'Empire à son apogée en 1811 (en bleu foncé : la France ; en bleu clair : les territoires vassaŭ de la France).
| capitale=[[Paris]]
| langues=[[Français]]
| hymne=[[Veillons au salut de l'Empire]]
| evt1=Proclamation de l'Empire
| evt1 date=[[18 mai]] [[1804]]
| evt2=Sacre de Napoléon
| evt2 date=[[2 décembre]] [[1804]]
| evt3=[[Bataille d'Austerlitz]]
| evt3 date=[[2 décembre]] [[1805]]
| evt4= [[Traité de Tilsit]]
| evt4 date=[[7 juillet]] [[1807]]
| evt5=[[Guerre d'indépendance espagnole|Guerre d'Espagne]]
| evt5 date=[[1808]] - [[1814]]
| evt6=[[Campagne de Russie]]
| evt6 date=[[Juin]] - [[décembre]] [[1812]]
| evt7=Première abdication
| evt7 date=[[6 avril]] [[1814]]
| evt8=Période des [[Cent-Jours]]
| evt8 date=[[20 mars]] [[1815]] - [[22 juin]] [[1815]]
| evt9= [[Bataille de Waterloo]]
| evt9 date= [[18 juin]] [[1815]]
| evt10=Seconde abdication
| evt10 date=[[22 juin]] [[1815]]
| titre leaderA=Empereur
| leaderA1=[[Napoléon Ier|Napoléon {{Ier}}]]
| leaderA1 date= 1804-1814 et mars 1815 à juin 1815
| leaderA2=[[Napoléon II]]
| leaderA2 date= du 06 au 11 avril 1814 et du 22 juin au 07 juillet 1815
| gouvernement=[[Empire]]
| superficie= 2 046 899 km<sup>2</sup> (1813)<ref>Rein Taagepera "Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia", International Studies Quarterly Vol. 41, 475-504 (1997).</ref>
| monnaie= [[Franc français]]
}}
-->
La '''Unua Imperio''' estis la reĝimo starigita en [[Francio]] de [[Napoleono Bonaparte]] en [[1804]] por anstataŭigi la [[Konsulato (historio de Francio)|Konsulaton]].
Ĝi komenciĝis en la {{dato|18|Majomajo|1804}}, kiam la senatano-konsulo proklamis Bonaparte « imperiestro„imperiestro de la francoj »francoj“ sub la nomo ''Napoleono la Unua''. La [[plebiscito]] de la {{dato|6|Novembronovembro|1804}} konfirmis tiun decidon. Fine, la kronado okazis la {{Daton|2|Decembrodecembro|1804}} en la [[Dipatrino de Parizo|katedralo Notre-Dame de Parizo]].
La ''Unua Imperio'' finiĝis en Apriloaprilo [[1814]] (abdiko de Napoleono, kaj deiro por la [[Elbo (insulo)|insulo Elbo]]). Ĝi estis sekvata de la [[Dua Resurtronigo (Francio)|burbona Restaŭro]], rompita per la [[Cent Tagoj]] de la {{dato|20|Marto}} ĝis la {{dato|22|Juniojunio|1815}}.
[[Dosiero:Ingres, Napoleon on his Imperial throne.jpg|eta|dekstra|Ingres, ''Napoleono sur liasia imperia trono''.]]
[[Dosiero:Jacques-Louis David, The Coronation of Napoleon.jpg|eta|dekstra|''La kronado de Napoleono''.]]
[[Dosiero:La bataille d'Austerlitz. 2 decembre 1805 (François Gérard).jpg|eta|dekstra|La [[batalo de Austerlitz|venko de Austerlitz]].]]
=== De la konsulato al la imperio ===
En [[1799]], [[Napoleono Bonaparte]] faris [[puĉo]]n kaj estis nomumita 'Unua„Unua konsulo'konsulo“. ŝtatestroŜtatestro de respubliko, kiu reprosperis sub lia regado, li prezentiĝis kiel providenca viro, sur kiu Francio povis apogi sin. La {{daton|27|Martomarto|1804}}, la [[Senato]], baziĝante sur la danĝero de monarkia restaŭro sekve de la reĝisma komploto de [[Cadoudal]] de Februarofebruaro 1804, ne hezitis proponi al li la kreadon de hereda regformo.
La {{daton|15|majo|1804}}, senatdecido konfidis la regadon de la respubliko al la Unua konsulo, kun la titolo '''Imperiestro de la francoj'''. La [[plebiscito]] de la {{dato|6|Novembronovembro|1804}} ratifis la deziron de la tuta nacio oficiale aprobante la senatan proponon per {{unuo|3572000|voĉoj}} kontraŭ nur {{unuo|2572|ne}}. Tiel naskiĝis la [[Konstitucio de la jaro 12-a]], vera laŭleĝa akto de la transiro al la Unua Imperio. En ĝi estas deklarite ke la regado de la respubliko estas konfidata al hereda imperiestro laŭ ties natura idaro, laŭleĝa aŭ adopta aŭ, kaze de malhavo, laŭ tiu de liaj fratoj [[Joseph Bonaparte|Jozefo]] aŭ [[Louis Bonaparte|Ludoviko]], la idaroj de [[Lucien Bonaparte|Luciano]] kaj de [[Jérôme Bonaparte|Ĵeromo]] estis forigitaj (pro iliaj divorcoj).
=== La komenco de la Imperio (1804) ===
Napoleono, konsiderante ke la lando bezonis stabilajn kaj hierarkiajn strukturojn, klopodis restarigi la rigidecon de la funkciado de la socio de la Malnova Reĝimo.
La {{daton|25|Majomajo|1804}}, li decidis fondi la urbon [[La Roche-sur-Yon]] por ĉesigi la malstabilecon de la departemento [[Vendée]].
La {{daton|15|Juliojulio|1804}}, la unua ceremonio por la alkroĉo de medalo de la ordeno [[Honora Legio]] okazis.
==== La kronado de la {{dato|2|Decembrodecembro|1804}} ====
La kronado de [[Napoleono Bonaparte|Napoleono la Unua]] okazis en la [[Dipatrino de Parizo|katedralo Notre-Dame de Parizo]] en ĉeesto de la papo [[Pio la 7-a|Pio la Sepa]], kiu prezidis la ceremonion.
La imperia kronado estis plena je [[simbolo]]j. La transiro de [[respubliko]] al [[Imperio]] necesigis la kreadon de imperia blazono, kaj simbolaj objektoj por ekzistigi tradicion ankoraŭ ne ekzistantan. Napoleono, kiu volas aperi kiel arigisto, decidis asocii al la simboloj de sia regno la bildojn, kiuj antaŭe reprezentis [[Francio]]n, same kiel la fortajn eŭropajn potencojn.
La abeloj estis supozataj memorigi la [[merovidoj]]n, kaj ilia pozicio sur la blazono kaj la imperia mantelo devis memorigi pri la [[lilio (heraldiko)|lilifloro]] de la [[kapetidoj]]. La justica mano, uzata de la kapetidoj, dum la reĝaj kronadoj, devis montri ke la Imperiestro estis la heredanto de ilia potenco. Napoleono volis montri ke li estis la fondinto de la «„kvara kvara dinastio »dinastio“, la dinastio de la [[Bonaparte|bonapartidoj]], post la [[merovidoj]], la [[karolidoj]], kaj la [[kapetidoj]]. Aliaj simboloj uzataj dum la kronado estas plenaj je morala valoro. Tiel Napoleono tenis dum momento la globon de [[Karolo la Granda]] ; li portis la kronon de tiu imperiestro. Lia spado kaj lia sceptro estis dirataj « de„de Karolo la Granda » Granda“: fakte ili estis uzataj dum pluraj jarcentoj de la [[valezianoj]] poste de la [[burbonoj]] dum iliaj kronadoj.
La aglo estis elektita por referenci al la romiaj agloj, portataj de la legioj, sed ĝi estis simbolo ankaŭ de Karolo la Granda, la malfaldita aglo. La ruĝa koloro de la imperia mantelo estas rekta referenco al la purpuro de la romia imperiestro. Napoleono tiel sin montris kiel la heredinto de la [[romiaRomia Imperio]] kaj de [[Karolo la Granda]].
[[Ĵuro]] dirata de Napoleono la Unua, dum lia kronado ;
''" Mi ĵuras plu teni la kompletecon de la teritorio de la respubliko ; obei kaj obeigi la leĝojn de la [[Konkordato]] kaj la liberecon de la kultoj ; obei kaj obeigi la egalecon de la rajtoj, la civilan kaj politikan liberecon, la nenuligeblecon de la vendoj de la naciaj bienoj ; ne decidi pri nova imposto sen leĝo ; plu teni la ordenon de la Honora Legio ; regi nur por la intereso, la feliĉo kaj la gloro de la franca popolo. "''
Aklamata kiam li eliris el la preĝejo, Napoleono fariĝis antaŭ la okuloj de la popolo [[ŝtatestro]], samtempe delegito de politika interkonsento de nacio kaj [[monarko]] elektita kaj protektata ''dank'al Dio''. Tamen, li estis konsiderata eksterlande kiel la heredinto de fundamente kontraŭmonarkia revolucio. Tiu ambigueco estis certe la malforta punkto de la reĝimo.
Per siaj venkoj kaj militaj aliancoj Napoleono Bonaparte sukcesis regnigi la imperion super la preskaŭ tuto de la kontinenta Eŭropo, rompante la sinsekvajn koaliciojn, kiujn la eŭropaj suverenoj, milite kaj finance subtenataj de Anglio, starigis kontraŭ li.
En [[1805]], fronte al la [[Tria Koalicio]], kiu arigis la [[Rusia Imperio|rusian Imperion]], kaj la [[aŭstra Imperio|aŭstran Imperion]], financataj de la [[Britoj]], Napoleono komencis la unuan [[kampanjo de Aŭstrio (1805)|kampanjon de Aŭstrio]], La [[Granda Armeo (Unua Imperio)|Granda Armeo]] marŝis al Aŭstrio, post la transpaso de la riverego Rejno, la sep korpusoj de Napoleono disrapidis sur [[Germanio]]. La imperiestro pelis sian kontraŭulon [[Karl Mack]] al enŝlosiĝo en [[Ulm]]. [[Mack]] kapitulacis en la {{dato|19|Oktobrooktobro}}. Tio estis brila venko por Napoleono, sed necesis ankoraŭ venki la rusojn de [[Mi%C4%A5ail_Kutuzov|Kutuzov]] kaj la aliajn aŭstrajn armeojn.
Pro la novaĵo de la malvenko de Ulm, la ĉefduko Karolo devis retreti en [[Vieno (Aŭstrio)|Vienon]], la Granda Armeo eniris Moravion, sed ne sukcesis malebligi la kuniĝon de la trupoj de Kutuzov kun tiuj de [[Aleksandro la 1-a (Rusio)|Aleksandro la Unua de Rusio]] kaj de [[Francisko la 1-a (Aŭstrio)|Francisko la Unua de Aŭstrio]] en Austerlitz.
Napoleono volis kredigi al la malamiko, ke li estis tro malforta por venki. Por tiu celo, li uzis multajn ruzaĵojn (organizi retroiron de siaj fortoj dum alfrontiĝoj aŭ bataletoj, peti renkonton kun la aliaj imperiestroj kvazaŭ li dezirus trakti, ktp.). La malamikoj tiam pensis ke Napoleono disponis nur pri {{unuo|40000|homoj}}. Kutuzov ne estis konvinkita, sed la junaj generaloj volis brili antaŭ sia imperiestro, kaj rapidis en la kaptilon…
La {{daton|2|Decembrodecembro|1805}}, en la [[batalo ĉe Slavkov]] ({{fr}} Austerlitz), malgraŭ sia nombra malsupereco, Napoleono kaj liaj {{unuo|73000|homoj}} suferigis humiligan malvenkon al la koaliciaj aŭstroj-rusoj ({{unuo|86000|homoj}}), post taktika ĉefverko de la imperiestro de la francoj.
La 26-an de Decembrodecembro, [[Aŭstrio]] subskribis la traktaton de Presburgo. Francio tiam estis libera por reorganizi Germanion : Napoleono la Unua kreis la [[rejna federacio|rejnan federacion]] kaj malfondis la [[sankta Romia Imperio|sanktan Romian Imperion]]. Fine, Aŭstrio devis pagi monkompenson de 40 milionoj da guldenoj, t.e. sepono de ĝia nacia enspezo.
[[Prusio]] ne akceptis ke la franca supereco etendiĝis ĝis ĝiaj limoj per la [[rejna federacio]] kaj, la 9-an de Aŭgustoaŭgusto, la reĝo [[Frederiko_Vilhelmo_la_3-a_(Prusio)|Frederiko Vilhelmo la Tria]], instigita de la [[Unuiĝinta Reĝlando]], dekretis la mobilizadon por militi kontraŭ Francio.
[[Kvara Koalicio]] kontraŭ Napoleono kreiĝis en Oktobrooktobro 1806, konsistanta el Prusio, la Unuiĝinta Reĝlando, la [[rusia Imperio]] kaj [[Svedio]].
Napoleono tiam devis prepari novan militan kampanjon. En Septembroseptembro, li koncentris sian armeon ĉe Rejno. La 25-an de Septembroseptembro, li antaŭiris direkte al [[Prusio]] kun ĉirkaŭ {{unuo|160000|homoj}} (komenca nombro, kiu kreskis dum la kampanjo). La unua ŝoko estis la 'batalo de Saalfeld', kie la princo Ludoviko Ferdinando de Prusio estis mortigita.
La rapida antaŭiro de la franca armeo estis tia, ke tio ebligis neniigi la prusan armeon, kiu nombris {{unuo|250000|homojn}}. Napoleono kaj la marŝalo [[Louis Nicolas Davout|Davout]] disvenkis en la [[bataloj de Jena]] ({{fr}} Iéna) kaj de Auerstadt, la {{daton|14|Oktobrooktobro|1806}}.
La prusa armeo perdis en la sama tago proksimume {{unuo|43000|homojn}}, kaj sian tutan artilerion. Tiuj malvenkoj konfuzegis la [[prusio|prusoj]]n. Tiel, oni vidis 500 francajn husarojn komandatajn de [[generalo Lasalle]] kapti solaj kaj sen rezisto malamikan fortreson. Ne plu estis prusa armeo.
La {{daton|27|Oktobrooktobro}}, Napoleono eniris [[Berlino]]n ĉe la kapo de la [[Granda Armeo]]. Entute, Napoleono bezonis nur 19 tagojn de la lanĉo de sia atako al [[Prusio]] ĝis sia eniro en [[Berlino]]. Kompare, Prusio batalis dum tri jaroj dum la milito de la unua koalicio.
La {{daton|21|Novembronovembro|1806}}, Napoleono dekretis la starigon de kontinenta blokado kontraŭ Anglio.
Post la venko kontraŭ la prusoj, Napoleono decidis iri por liberigi [[Pollando]]n de la [[rusia Imperio|rusa]] jugo, dek jarojn post la lasta [[dispartigoj de Pollando|dispartigo de Pollando]]; en ĉiuj urboj, en ĉiuj kamparoj, la soldatoj de Napoleono estis akceptitaj kiel liberigantoj, des pli ke inter ili estis la malnovaj polaj legioj de la itala armeo de [[Jean Henri Dabrowski|Dombrowski]]. La ribelo de la polaj provincoj kontraŭ la prusa aŭ rusa okupanto provizis {{unuo|30000|homojn}} al Napoleono.
Antaŭ [[Varsovio]], la rusoj evitis kaj rifuzis batali. [[Joaĥimo Murat|Murat]] konkeris [[Prago]]n, ĉirkaŭurbon de la ĉefurbo.
Napoleono alvenis en la 18-a de Decembrodecembro en [[Varsovio]]. Devigata travintri en [[Pollando]], Napoleono trapasis la tutan monaton de Januaro en Varsovio, kie li renkontis la grafinon [[Maria Walewska]]. Fakte la franca armeo vere bezonis ankaŭ ripozi. Ĝiaj perdoj malebligis postkuri la rusan armeon. Ĝi retretis ĉe la rivero [[Vistulo]] por reformiĝi kaj ricevi helpotaĉmentojn de Francio. Feliĉe, laŭ memoro de poloj, neniam la vetero estis tiel milda. Por la francoj, la temperaturo estis pli dolĉa ol en Parizo tiusezone.
La rusa marŝalo [[Levin August von Bennigsen|Bennigsen]] atakis en Januaro [[1807]], tio devigis Napoleonon komenci la teruran kaj nedecidan [[batalo de Eylau|batalon de Eylau]] en la 8-a de Februarofebruaro. La malamiko retretis.
La franca armeo kontraŭatakis. La 10-an de Juniojunio, en la [[Batalo de Heilsberg]], je la kosto de grandaj perdoj, impresa sturmo de la kavalerio de [[Joaĥimo Murat|Murat]] trudis retreton de la armeo de [[Levin August von Bennigsen|Bennigsen]]. La francoj postkuris ilin kaj, la 10-an de Juniojunio, gajnis decidan venkon en la [[batalo de Friedland]]. Modelo de manovro kaj de juĝo, komparebla al la batalo de Austerlitz, la [[batalo de Friedland]] signas kompletan venkon de la franca armeo.
La 7an de Juliojulio, la du ŝtatestroj subskribis en [[Tilsit]], la [[Traktato de Tilsit|traktaton]] kun la sama nomo. [[Rusio]] fariĝis aliancano de [[Francio]], ĝi forcedis siajn teritoriojn en [[Mediteraneo]], aparte la [[ioniaj insuloj|ioniajn insulojn]] kaj aliĝis al la kontinenta blokado.
La traktato estis katastrofa por [[Prusio]] : ĝi perdis ĉiujn siajn teritoriojn okcidente de la rivero [[Elbo (rivero)|Elbo]], kiu konsistigis la [[Re%C4%9Dlando_Vestfalio|reĝlandon de Vestfalio]], kun, je ĝia kapo, la frato de la imperiestro, [[Jérôme Bonaparte|Ĵeromo]]. Ĝi devis forcedi siajn posedaĵojn en [[Pollando]] por konsistigi la [[Varsovia duklando|varsovian duklandon]], kaj pagi pezan militan monkompenson. Neniam imperiestro atingis tian potenconivelon.
Ekde la {{dato|2|Majomajo|1808}}, la engaĝiĝo de Francio en la aferoj de [[Iberio]] ekigis la [[Milito de Hispana Sendependiĝo|militon de Hispanio]], perfortema konflikto, kiu daŭris dum pli ol ses jaroj, kaj kiu severe malfortigis la Imperion. Napoleono ricevis la abdikon de la reĝo [[Karlo la 4-a (Hispanio)|Karlo la Kvara]] kaj la forcedo de la rajtoj de lia filo [[Fernando la 7-a (Hispanio)|Fernando la Sepa]] kaj de ties fratoj, antaŭ ol starigi sian fraton [[Joseph Bonaparte]] sur la trono. En [[Portugalio]], la reĝo [[Johano la 6-a (Portugalio)|Johano la Sesa]] fuĝis al [[Brazilo]] helpe de Anglio. La francaj armeoj tamen neniam sukcesis submeti Portugalion.
En [[1809]], [[Francio]] kaj [[Aŭstrio]] denove batalis. Francio venkis tiun [[Kvina Koalicio|kvinan koalicion]] en la [[batalo de Wagram]], kaj trudis la [[traktato de Schönbrunn|traktaton de Schönbrunn]] al la [[Habsburgoj]].
=== La apogeo de la Imperio (1812) ===
[[Dosiero:Map administrative divisions of the First French Empire 1812-fr.svg|dekstra|eta|400px|Administracia partigo de Francio en 1812]]
Je sia apogeo en 1812, la franca Imperio enhavis [[francaj departementoj (1811)|130 departementojn]] kaj pli ol 44 milionojn da homoj. Ĝi kapablis militigi {{unuo|600000|homojn}} kontraŭ la cara Rusio. Ĝi tenis militan ĉeeston etenditan en [[Germanio]], [[Italio]], [[Hispanio]] kaj en la [[varsoviaVarsovia Duklando]]. [[Prusio]] kaj [[Aŭstrio]] estas aliancanoj. Fine [[Dalmatio]] (aŭ 'iliriaj provincoj'), estis rekte ligita al la Imperio, sen esti departementigita (aŭ pli ĝuste la projekto pri departementigo estis formetita en 1811).
=== La malkresko kaj la falo de la Imperio (1812-1815) ===
[[Dosiero:carte d'occupation france 1815.png|eta|maldekstra|Okupareo de Francio de Juniojunio 1815 ĝis Novembronovembro 1818.]]
En Januaro 1808, [[Joaĥimo Murat|Murat]] okupis Hispanion, sekve de ties neobeo al la kondiĉoj de la kontinenta blokado starigita de Napoleono. La 2-an de Majomajo, la popolo de Madrid ekribelis, kio estigis, en la nokto de la 2-a al la 3-a de Majomajo, teruran subpremon fare de Murat. De 1809 ĝis 1810, la gerilo estis nedecida. De 1811 ĝis 1812, la malvenkoj multiĝis en Hispanio. La {{daton|24|Juniojunio|1812}}, la kreskantaj diplomatiaj malfacilaĵoj inter Francio kaj Rusio kondukis al la [[franca invado al Rusio|invado]] de la rusa teritorio fare de Napoleono. La [[franca invado al Rusio|kampanjo de Rusio]] riveliĝis katastrofa por Francio kaj la imperio. La rusoj uzis la taktikon de la 'bruligita tero', kiu estis la bruligo de la provianto kaj de la domoj por eviti ke la soldatoj de la 20 nacioj (la franca armeo) ne sukcesu provizi aŭ ŝirmi sin. La Granda Armeo preskaŭ tute dissolviĝis (komence {{unuo|675000|homoj}} kaj fine {{unuo|295000|homoj}}) kaj la hieraŭaj aliancanoj tuj refariĝis kontraŭuloj.
En [[1813]], la milito kontraŭ la sesa koalicio finiĝis per la forpelo de la imperiaj trupoj el [[Germanio]] ([[Batalo de Leipzig|malvenko de Leipzig]] la {{daton|19|Oktobro}}), escepte de kelkaj fortikaj urboj.
En [[1813]], la milito kontraŭ la sesa koalicio finiĝis per la forpelo de la imperiaj trupoj el [[Germanio]] ([[Batalo de Leipzig|malvenko de Leipzig]] la {{daton|19|oktobro}}), escepte de kelkaj fortikaj urboj. De Januarojanuaro al Martomarto [[1814]], en la [[kampanjo de Francio (1814)|kampanjo de Francio]] Francio estis invadita de la koalicianoj. Aŭstroj, prusoj kaj rusoj okupis la landon post la abdiko de Napoleono, la {{daton|6|Apriloaprilo|1814}}.
Lia lasta reveno, de la {{dato|20|Marto}} ĝis la {{dato|22|Juniojunio|1815}}, dum la [[Cent Tagoj]] finiĝis pertiel la disvenkiĝo deke la franca armeo estis disvenkita en [[batalo de Waterloo|Waterloo]] la {{daton|18|Juniojunio|1815}}.
<!--
{{Loupe|Cent-Jours}}
-->
== Kontrasta bilanco ==
La imperio volis esti, almenaŭ komence, la heredinto de la konsulato kaj de la respubliko. La venkoj de ĝia armeo eksportis en la konkeritajn landojn la akiraĵojn de la [[franca revolucio de 1789]]. <!--LaVeno [[Justice seigneuriale|justice]] etde la [[solde seigneuriale|solde]] seigneuriales sontfranca aboliesarmeo partouten oùpluraj passelokoj l'arméenuligis françaiseservutecon.--> La [[aristokratio|aristokratiaj]] privilegioj estis neniigitaj, esceptekrom en [[Pollando]]. La [[franca civila kodekso|napoleona kodekso]] estis enkondukita tra la kontinento, farante ĉiun egala antaŭ la leĝo. Ĝi instalis la sistemon de ĵurio kaj leĝigis [[divorco]]n.
La imperio kreis ankaŭ novan heredan nobelaron. Okaze de la restrukturado de la mapo de Eŭropo, kiun faris Napoleono, lia familio kaj liaj proksimuloj ricevis [[trono]]jn de la diversaj eŭropaj landoj dum liaj ĉefaj kunlaborantoj estis dotitaj per [[titolo]]j kopiitaj de la malnova reĝimo.
== Ĉefaj datoj de la Unua Imperio ==
* {{dato|18|Majomajo|1804}} : Proklamo de [[Napoleono Bonaparte]] imperiestro de la francoj<ref>[[:wikisource:fr:Actes constitutifs du Premier Empire|{{fr}} Konstituciantaj aktoj de la Unua Imperio]]</ref>
* {{dato|25|Majomajo|1804}} : Fondo de la nova urbo [[La Roche-sur-Yon]]
* {{dato|15|Juliojulio|1804}} : Unua ceremonio pri la alkroĉo de la medalo de [[Honora Legio]]
* {{dato|2|Decembrodecembro|1804}} : Kronado de Napoleono fare de la papo [[Pio la 7-a|Pio la Sepa]]
* {{dato|2|Decembrodecembro|1805}} : [[Batalo ĉe Slavkov]] ({{fr}} Austerlitz)
* {{dato|14|Oktobrooktobro|1806}} : [[Batalo de Jena]] kaj [[batalo de Auerstedt]]
* {{dato|21|Novembronovembro|1806}} : Starigo de la kontinenta blokado
* {{dato|8|Februarofebruaro|1807}} : [[Batalo de Eylau]]
* {{dato|14|Juniojunio|1807}} : [[Batalo de Friedland]]
* {{dato|7|Juliojulio|1807}} : [[Traktato de Tilsit]] kun [[Rusio]]
* {{dato|2|Majomajo|1808}} : Komenco de la [[Milito de Hispana Sendependiĝo|milito de Hispanio]]
* {{dato|15|Decembrodecembro|1809}} : Divorco de Napoleono la Unua kaj [[Jozefino de Beauharnais]]
* {{dato|2|Apriloaprilo|1810}} : Geedziĝo de Napoleono kun [[Marie-Louise de Aŭstrio]]
* {{dato|20|Marto|1811}} : Naskiĝo de [[Napoleono la 2-a|reĝo de Romo]], heredanto de la trono
* {{dato|24|Juniojunio}} ĝis {{dato|30|Decembrodecembro|1812}} : [[Franca invado al Rusio|Kampanjo de Rusio]]
* {{dato|16|Oktobrooktobro}} ĝis {{dato|19|Oktobrooktobro|1813}} : [[Batalo de Leipzig]]
* De Januaro ĝis Marto 1814 : [[Kampanjo de Francio (1814)|Kampanjo de Francio]], [[batalo de Reims (1814)|batalo de Reims]] ; aŭstroj, prusoj kaj rusoj okupas la landon
* {{dato|6|Apriloaprilo|1814}} : Unua abdiko de Napoleono
* {{dato|13|Apriloaprilo|1814}} : [[Traktato de Fontainebleau (1814)|Traktato de Fontainebleau]]
* {{dato|30|Majomajo|1814}} : [[Traktato de Parizo (1814)|Unua traktato de Parizo]]
* {{dato|20|Marto}} ĝis {{dato|22|Juniojunio|1815}} : [[Cent Tagoj]]
* {{dato|18|Juniojunio|1815}} : [[Batalo de Waterloo]]
* {{dato|20|Novembronovembro|1815}} : [[Traktato de Parizo (1815)|Dua traktato de Parizo]]
== Administracio ==
=== Registaro ===
<!--{{Voir aussi|Ministres de Napoléon Ier}}-->
En la imperio ĉiu [[ministro]] laboris por Napoleono la Unua ĉar ĉiuj povoj estis en liaj manoj<ref name="Dico consulat et empire p 297">{{fr}} ''Histoire et dictionnaire du consulat et de l'Empire'', André Palluel-Guillard, p. 297</ref>. Ili estis reduktitaj al simplaj farantoj sen iniciato, ilia laboro konsistis en la kontrolo de la apliko de la leĝoj<ref name="Dico consulat et empire p 299">{{fr}} ''Histoire et dictionnaire du consulat et de l'Empire'', André Palluel-Guillard, p. 299</ref>.
=== La departementoj ===
[[Dosiero:France.1804.jpg|eta|Francio en 1804]]
Je la tempo de la proklamo de la imperio la {{daton|18|Majomajo|1804}}, Francio enhavis 106 [[Departementoj de Francio|departementojn]]. Aldone al la provincoj de la Malnova Reĝimo dividitaj en 83 departementoj kaj la 'Comtat Venaissin', ĝi enhavis la konkerojn de la franca revolucio kun [[Belgio]] kaj [[Luksemburgo (lando)|Luksemburgo]] dividitaj en 9 departementoj, la maldekstra bordo de la riverego Rejno dividita en 4 departementoj, la kuniĝo de la [[duklando de Savojo]], de la [[graflando de Nico]] kaj de la [[kantono Ĝenevo|respubliko de Ĝenevo]] donis 3 departementojn, [[Piemonto]], kiu antaŭe estis en la [[regno de Sardio]], estis dividita en 6 departementoj.
=== La iliriaj provincoj ===
La iliriaj provincoj estis kreitaj per la dekreto de la {{dato|14|Oktobrooktobro|1809}} kunigante plurajn heterogenajn teritoriojn ([[Dalmatio]] okupita ekde 1806, granda parto de [[Kroatio]], [[Duklando Karniolo|Karniolo]], [[Karintio]] kaj parto de [[Tirolo]])<ref name="GrandEmpire Tulard p.320">''Le Grand Empire 1804-1815'', Jean Tulard, p. 320</ref>. Tiu aneksado celis malfortigi [[Aŭstra imperio|Aŭstrion]], malpermesi [[Triesto]]n al la [[Unuiĝinta Reĝlando|angloj]] fermante la tutan orientan [[adriatiko|adriatikan]] bordon al la anglaj komercistoj kaj disponi pri slava ŝtato kontraŭ la [[Caro]]<ref name="GrandEmpire Tulard p.321">{{fr}} ''Le Grand Empire 1804-1815'', Jean Tulard, p. 321</ref>.
La lando estis dividita en 1811 en sep provincoj, ĉiu administrata de intendanto, kiu havis la samajn povojn kiel [[Prefekto (France)|prefekto]], tiuj provincoj estis mem dividitaj en distriktoj kun ekvivalento de [[subprefekto]] ĉe ilia kapo. Supre de la administracio estis ĝenerala guberniestro helpata de ĝenerala intendanto pri financoj<ref name="GrandEmpire Tulard p.320"></ref>.
La administracio enkondukis la akiraĵojn de la revolucio en tiuj teritorioj, sed plej multaj ne estis akceptitaj de la loĝantaroj. La egaleco antaŭ la imposto estis malbone akceptita de loĝantaro alkutimigita al esceptoj sub la aŭstra regado. La [[deviga militservo]], enkondukita en la {{dato|15|Apriloaprilo|1811}}, okazigis ribelojn en Kroatio kaj fuĝon al Aŭstrio aŭ en la insuloj de 'Quarnero' farataj de loĝantoj kaj de familioj fuĝante antaŭ la sekvantaj rekrutkampanjojn<ref name="GrandEmpire Tulard p.321"></ref>. Ankaŭ la religio estis temo de akrigitaj rilatoj kun la loka [[kleriko|klerikaro]], kiu ne akceptis la neniigon de la [[dekonaĵo]], ĝia ĉefa imposto<ref name="GrandEmpire Tulard p.322">''Le Grand Empire 1804-1815'', Jean Tulard, p. 322</ref>.
Se la franca lingvo estis enkondukita en la edukado, la aŭtoritato respektis la lokajn lingvojn<ref name="GrandEmpire Tulard p.322"></ref>. La aŭtoritato kalkulas aparte kun la edukado por asimili la loĝantarojn. Per la dekreto de la {{dato|4|Juliojulio|1810}}, ĉiu komunumo devis posedi [[elementa lernejo|elementan lernejon]] por knaboj kaj ĉiu kantono — elementan lernejon por knabinoj. Pluraj [[liceo]]j estis antaŭviditaj kun la franca lingvo kiel sola instrulingvo, sed el la sep projektoj nur du estis kreitaj (en [[Ljubljano]] (germane tiam ''Laybach'') kaj en [[Dubrovnik]] (itale tiam ''Ragusa''). [[Supera lernejo]] estis starigita en Ljubljano. Multaj ilirianoj estis senditaj en la francajfrancajn [[altlernejo]]jjn<ref name="GrandEmpire Tulard p.323">{{fr}} ''Le Grand Empire 1804-1815'', Jean Tulard, p. 323</ref>.
== Institucia verko ==
=== Juro ===
* La Kodekso NapoleonoNapoleona ([[franca civila kodekso]]).
* La [http://fr.wikipedia.org/wiki/Conseil_de_prud'hommes_(France)#De_l.27Empire_.C3.A0_la_IIIe_R.C3.A9publique labortribunalo]
* La [[civilprocedura kodekso]]
=== Gravaj laboroj ===
[[Dosiero:Paris July 2011-30.jpg|eta|[[Triumfa Arko de Parizo]] mendita de Napoleono la Unua honore al la [[Granda Armeo]].]]
* Vojlaboroj : vojoj de la montpasejoj de Mont-Cenis, de Simplon, de Mont-Genèvre, plulaboro sur la vojoj komencitaj en la 18-a jc ;
* Havenaj laboroj : [[Antverpeno (urbo)|Antverpeno]], [[Dunkerque]], [[Cherbourg]] ;
* Akvovojoj : [[kanalo de Ourcq]], [[kanalo inter Nantes kaj Brest]] ;
* [[Triumfa Arko de Parizo]] kaj triumfa arko de [http://fr.wikipedia.org/wiki/Arc_de_triomphe_du_Carrousel 'Caroussel']
* [[Ponto des Arts]], [[Ponto de Iéna]] kaj [[Ponto de Austerlitz]], Ponto el ŝtono en [[Bordeaux]]
| 