Homo: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Sj1mor (diskuto | kontribuoj) La homo en kulturo Etikedoj: Vida redakto Disambiguation links |
Sj1mor (diskuto | kontribuoj) reorganizo |
||
Linio 56:
Kontraŭe al pluraj teorioj de la arkaika ''Homo sapiens'' troviĝis kraniaj ostoj de ''Homo sapiens idaltu'' el [[Etiopujo]] de antaŭ 160 000 jaroj. Tio estas la plej malnova [[fosilio]] sendube ligita al la biologia moderna homo. Pli multaj el tiaj trovaĵoj datiĝas de antaŭ 100 000 jaroj. Ĉiuj nuntempaj homoj estas tre proksimaj parencoj, pli proksimaj ol aliaj biologiaj specioj, kiel evidentigis [[Molekula biologio|molekulbiologiaj]] esploroj ĉe [[RRNA]] kaj [[Mitokondrio|mitokondria]] [[DNA]].
La plej grandaj diferencoj troveblas ene de la afrika populacio. Populacioj ekster Afriko estas, krom kelkaj grupoj elmigrintaj nur relative malfrue el Afriko - genetike tre samformaj. Multaj trovaĵoj subtenas la tiel nomatan [[deveno|teorion "el Afriko"]], laŭ kiu la disvastiĝo de la homo estiĝis sur la afrika kontinento. Dum longa tempo la specio vivis en Afriko samepoke kiel la [[Neandertala homo]] en [[Eŭropo]], kiu estis aparte adaptita al la vivo en mezaj ĝis arktaj regionoj.
Unue en la proksima oriento, ekde la frua [[ŝtonepoko]] ankaŭ en Eŭropo, vivis Neandertaluloj kaj ''Homo sapiens'' samtempe en la samaj regionoj. Tiu kunvivado daŭris ĉirkaŭ 60 000 jarojn en la proksima oriento kaj apenaŭ 10.000 jarojn en Mezeŭropo. Sciencistoj supozis ĝis nun, ke la disvastiĝo de ''Homo sapiens'' de la [[Balkana montaro]] ĝis la [[Ibera Duoninsulo|Ibera duoninsulo]] daŭris ĉirkaŭ 7.000 jarojn. Paul Melars de la [[Universitato de Kembriĝo]] raportis en la jaro 2006 en la scienca ĵurnalo ''Nature'', ke necesis verŝajne nur 5.000 jaroj. Iuj grupoj disvastiĝis laŭ la [[Pada Ebenaĵo]] en Italujo, aliaj elektis la vojon tra la valo de la [[Danubo]], ankaŭ aliaj atingis preskaŭ [[Siberio]]n.
Linio 78 ⟶ 76:
* ''[[Homo sapiens]]'' alternative [[Homo de Kro Magnon]]
== Antropologio ==
{{Ĉefartikolo|
'''Antropologio''' estas la scienca studo pri la homo, kiu celas priskribi kaj analizi ĝin laŭ aspektoj kulturaj kaj sociaj ([[Kultura antropologio|kultura aŭ socia antropologio]]) aŭ biologiaj kaj fizikaj (biologia aŭ fizika antropologio). La vorto "antropologio" deriviĝas de la grekaj vortoj ''anthropos'' (homo) kaj ''logia'' ([[scienco]]). Inter la studbranĉoj de antropologio inkludiĝas [[arkeologio]], [[etnografio]], [[etnologio]], [[lingvistiko]] kaj [[sociologio]]. Pli subaj fakoj estas ekzemple [[manĝantropologio]], muzika antropologio kaj aliaj.
Tiu fako ekis per la studo de la vivmaniero de diversaj popoloj en diversaj geografiaj areoj, ĉefe en komparo kun la vivmaniero de [[Okcidento|okcidenta]] civilizo, kio ja temis pri eŭropisma sinteno. Pli aktuale antropologio fokusas al studo de partikularaj trajtoj de la homa socia vivo, ekzemple cele al analizo kaj konservo de sciaro, kultura enhavo ktp.
== Sociologio ==
Linio 142 ⟶ 91:
Ĉar sociologio estas vasta scienco, ĝi ne povas esti facile difinita eĉ de sociologoj mem. Ĝi ne koncentriĝas en specifa sfero de socia vivo, male al aliaj sociaj sciencoj, ekzemple [[politika scienco]] kaj [[ekonomiko]]. Sociologoj celas priskribi la kunvivadon en komunumoj kaj socioj ĝenerale. Tio tuŝas la homan socion el multaj niveloj kaj vidpunktoj: historio de la kunloĝado, nomadismo kaj malnomadigo, ekonomiaj rilatoj, kunlaborado kaj konkurenco, disdivido de laborfortoj, seksaj rilatoj, [[familio]] kaj aliaj homaj grupigoj ([[klano]], [[tribo]], [[nacio]], [[popolo]] ktp.) kaj kiel tio estas rigardate ene de la homa specio kun simileco kaj malsimileco al aliaj animalaj specioj.
== Demografio ==
Linio 173 ⟶ 116:
[[Dosiero:Kolam_devant_un_temple_rural_dédié_à_Ganesh_(Patteeswaram,_Inde)_(14077941981).jpg|eta|Virino en [[Tamilnado]] desegnas [[kolamo]].]]
===
{{Ĉefartikolo|Socio}}La nocio "Homo" estas neapartigebla disde la [[socio]], kie li kunvivas kaj kies parto li estas, kaj ankaŭ disde [[kulturo]], [[scienco]], [[ekonomio]] kaj aliaj agadsferoj. Vidu ankaŭ: [[homaro]].
Homa socio estas tiu kiu estas konsiderata komponita de homoj per si mem, nome de loĝantoj kaj ilia medio, tio estas ene de ilia [[medio]], ĉio tio interrilate kun komuna projekto, kiu havigas al ili identecon de aparteno. Tiel, la termino referencas al homa grupo kun [[ekonomio|ekonomiaj]], ideologiaj kaj [[politiko|politikaj]] ligiloj. Tia socio superas la koncepton de naci-ŝtato, kio rezultas en la nuntempa homa socio kiel socio de nacioj, de ŝtatoj ktp.
=== Habitato ===
[[Dosiero:La m 2.jpg|thumb|280px|maldekstre|Grandurbo [[Monterrey]]. La homa estaĵo estas kapabla komplete modifi sian medion por adapti ĝin al siaj necesoj aŭ kiel simpla konsekvenco de sia agadaro.]]
{{Ĉefartikolo|Homa geografio}}
Rilate al la kapablo de homo por realigi grandajn mediajn modifojn, oni diras, ke ''Homo sapiens'' estas fakte povega agento [[Geomorfologio|geomorfologia]]; en tiu kaj aliaj sencoj la homa estaĵo estas aktuale la plej pova [[pintopredanto]] kaj la specio plej pova de la planedo. Tamen, ĝi pluestas fragila antaŭ eblaj [[natura katastrofo|naturaj katastrofoj]], kiel glaciepokoj, [[klimata ŝanĝo]], [[epidemio]]j, ktp., por kiuj eble la homo mem kontribuis. Kaj krome povas okazi ankaŭ aliaj amasmortoj aŭ amaskatastrofoj, okazigitaj nur per la agado homa mem, kiel [[milito]]j, [[genocido]]j, incendioj, medidetruo, poluado, kontraŭnatura kondutaro ktp.
''Homo sapiens'', kiel animalo tre suferema en la natura medio, estas tre dependa de la [[teknologio]] (tio estas: ĝi estas dependa de la [[scienco]], eĉ se tiu estas primitiva), kaj tiel oni diras pri ''Homo sapiens'' (homo kiu scias) ke temas pri ''[[Homo faber]]'' (homo kiu faras).
Eble, ĉar ĉiu sistemo renutrita de natura maniero iam alvenas al sia fino, la fino de ekosistemo alvenas kiam la vivo sukcesis evolui ĝis akiro de homoj kun grado de konscio kapablaj programi sin pere de la ricevita [[eduko]] kaj ne laŭ tio termodinamike eltenebla. La eduko estas tiel la evidenta pruvo, ĉu la homoj estas parto de [[sistemo]] eĉ pli granda aŭ la homoj klopodas sendependigi sin entute, establante proprajn formojn akiri siajn [[rimedo]]jn, sen atenti tiujn jam establitajn de la propra [[naturo]] mem.
Por ekzemplo, la naturo havigas al homo fizikajn kapablojn por akiri nutraĵojn el la ĉirkaŭa medio per maniero termodinamike efika. La homoj establas, ke plej bone estas raciigi la rimedojn kiujn la naturo havigas kaj produkti kaj fabriki ilin industrie, aplikante procezojn kiuj ne okazas nature, pliigante la energian [[konsumo]]n por reprocezi ion kio jam ekzistas ampleksigante ĝin ĝis igi ĝin io tute nenecese termodinamike, kiel pro la faktoj transportegi la manĝaĵojn el malproksimege hejmen, interveni la genetikajn kodojn de la nutrospecioj tiel ke tiuj estu rezistantaj al malsanoj, influi sur nutraĵoj kiuj havu aŭ ne havu [[semo]]jn, havu aŭ ne havu specifajn formojn, teksturojn, kolorojn, gustojn ktp., kio eble komfortigas la vivon de homoj sed ignoras la rezultojn de ĉiuj tiuj modifoj sur la diversaj genetikaj strukturoj kaj tiel ĉu la posteularo havos fundamentajn karakterojn por survivi en natura medio aŭ ĉu male tiu estos tia ke la homoj dependos tiom forte de la artefarita medio ke ajna modifo de tiu medio malkapabligos la vivon kaj okazigos formorton.
== Racia estaĵo ==
=== Parolkapablo kaj semiotiko ===
{{Ĉefartikolo|Natura lingvo|Homa komunikado}}
[[Dosiero:Heidegger 2 (1960).jpg|eta|dekstre|240px|Heidegger meditis pri la rolo de la komunikado, la parolo kaj la lingvo por la esenco de la homo.]]
Parolkapablo estas termino uzata por la homa komunikado bazata sur la interpretado, kiel por la homaj komunikrimedoj, sed plej ofte la termino referencas al tio kion la homoj uzas por la ĉiutaga komunikado, tio estas, la naturaj aŭ artefaritaj lingvoj. La komunikkapablo estas universala fenomeno uzata nature de kaj personoj kaj de aliaj animaloj. Tameno, filozofoj kiel [[Martin Heidegger]] konsideris, ke la lingvokapablo mem estas propre posedaĵo de la homo. Estas fama la tezo de Heidegger laŭ kiu la lingvokapablo estas la hejmo de la ento (''Haus des Seins'') kaj la domo de la homa esenco. Tiu kriterio estas simila al tiu de [[Ernst Cassirer]], kiu difinis la ''Homo sapiens'' kiel ''esence [[simbolo|simbolema]] animalo''; kaj tial estas preskaŭ maleble supozi homan [[Pensado|pensaron]] sen la helpo de la simboloj, partikulare de la [[signifofaranto]]j kiuj subestas kiel esencaj fundamentoj por ajna kompleksa pensaro kiu transcendas al io instinkta. Kaj tio estas la plej indikita diferenco inter la komunikado de homoj disde tiu de aliaj animaloj, nome la [[instinkto]], kiu estas la bazo de la animala komunikado, nome la necesoj por manĝo, reproduktado, survivado de la individuo, survivado de la genoj, survivado de la specio ktp. Male homoj sentas kromajn necesojn aŭ plaĉojn, nome tendenco al spirita, medita, arta sentoj.
Aktuale la homa specio montras tiun faceton parolante ĉirkaŭ 6000 diversajn [[lingvo]]jn; tamen pli ol la duono de la 7000 milionoj de personoj kiuj aktuale formas la homan komunumon, parolas almenaŭ unu de la jenaj plej parolataj lingvoj: [[mandarena ĉina]], [[hispana]], [[angla]], [[franca]], [[araba]], [[hindia]], [[portugala]], [[germana]], [[bengala]] kaj [[rusa]].
{{Ĉefartikolo|Lingvo|Lingvaro|Idiomo|Lingvistiko}}
=== Spiriteco kaj transcendeco ===
{{Ĉefartikolo|Religio}}
En multaj [[civilizacio]]j la homaj estaĵoj rigardis sin mem kiel diferencaj de la ceteraj animaloj, kaj en kelkaj kulturaj medioj (kiel ĉe la [[Abrahama religio|libroreligioj]] aŭ granda parto de la [[metafiziko]] de [[Okcidento]]) la diferenco estas atribuita al nemateria koncepto nomita [[animo]], kiu estus hejmo de la menskapablo kaj de la personeco, kiu kelkaj kredas, ke povas ekzisti sendepende de la korpo.
El arkeologia kaj antropologia vidpunktoj oni konsideras la spiritan aspekton de la esenco de homeco kun la rilatoj al mortintoj kaj [[morto]]; tiel oni konstatis, ke la plej antikvaj survivantaj konstruaĵoj estis intencitaj por stoki aŭ respekti mortintojn kaj same pri la plej antikvaj [[monumento|monumentaj]] konstruaĵoj, tre ofte kun rilato al astronomiaj observoj, kio klare diferencas la konduton de homoj disde la ceteraj animaloj, ekzemple pro la kompreno de la koncepto de estonteco, pli fora de la animala inteligenteco.
=== Teknologio ===
{{Ĉefartikolo|Teknologio}}
Linio 187 ⟶ 159:
=== Komerco kaj Ekonomio ===
{{Ĉefartikolo|[[Komerco]] kaj [[Ekonomio]]}}
{{Ĉefartikolo|Socia sistemo|Komerco|Ŝtato|Registaro|Milito}}[[Dosiero:Mahane_Yehuda_Market_188_(9626466467).jpg|eta|Aĉetantoj kaj vendistoj en merkato]]
=== Religio, ideologio kaj moralo ===
{{Ĉefartikolo|[[Religio]], [[Ideologio]] kaj [[Moralo]]}}
=== Arto ===
{{Ĉefartikolo|Beletro|Muziko|Danco|Historio de arto|Filozofio|Mitologio|Literaturo}}[[Dosiero:Art-portrait-collage 2.jpg|eta|maldekstre|Laŭhorloĝe: [[memportreto]] de [[Vincent van Gogh]]; afrika statuo de [[ĉokveoj]]; detalo el la ''[[Naskiĝo de Venuso]]'' de [[Sandro Botticelli]]; kaj japana ŝisa leono.]]
Eble la manifestigo plej klara de homeco estas [[arto]] —en la plej ampleksa senco de la termino—, kio estas produktita per kulturo, kvankam kulturo estas socia koncepto, dum arto povas esti tute persona afero. Por ekzemplo, la individuoj de difinita birdospecio konstruas [[nesto]]n, aŭ elsendas voĉon, kies trajtoj estas ĝenerale specifaj, komunaj al ĉiuj individuoj de tiu speco. Male, ĉiu unuopa homo povas stampi en sia agado la proprajn karakterojn de sia individueco; pro tio, kiam oni analizas [[pentraĵo]]n, verkostilon, manieroj fabriki ilon ktp., oni povas dedukti kiu estas ties aŭtoro, faranto, artisto.
En 2011, en la revuo ''Science'', oni publikigis la rezultojn de studo de Francesco d'Errico, de la Universitato de Bordozo, en kiu li asertis, ke li trovis restaĵojn de unu de la plej antikvaj pentratelieroj, nome en la Groto Blombos en la Kablanda Marbordo, 300 km oriente de [[Kaburbo]], [[Sudafriko]]. Tie evidentis sistema tekniko por akiri pigmentojn, tiel ke la kunigo de ĉiuj elementoj necesaj por la preparado de tiu pentrotipo estas indikilo de alta nivelo de pensaro, kio estas nomebla "simbola pensaro". Tiu kapablo estas ĝenerale konsiderata granda paŝo en la homa evoluo, precize tio kio diferencigis la homon ene de la animala regno.<ref>[http://www.bbc.co.uk/mundo/noticias/2011/10/111014_ciencia_ancestros_pintores_aa.shtml «Un taller de pintura de hace 100.000 años.»]</ref>
Paralele, la homo estas la nura bestospeco kiu dediĉas siajn tempon kaj energion al io ŝajne neutila el pure praktika vidpunkto. La arto estas unu de la manifestigoj de la homa kreivo, sed temas pri malplena kaj neutila manifestigo ekde la vidpunkto de la survivado. Tamen se tiu arta aktiveco estas dekomence neprofita, vere ĝi estas agado per kiu la ''Homo sapiens'' disvolvigis sian kulturon, unuemon kaj forton kiel homa komunumo.
=== Perforto kaj Milito ===
{{Ĉefartikolo|[[Perforto]], [[Milito]] kaj [[Genocido]]}}
[[Dosiero:Nagasakibomb.jpg|eta|La [[atombombo]] sur [[Atoma bombado de Hiroŝima kaj Nagasaki|Nagasako]] mortigis almenaŭ 39 000 homojn]]
=== '''Matematiko, Filozofio kaj Scienco''' ===
{{Ĉefartikolo|[[Matematiko]], [[Filozofio]] kaj [[Scienco]]}}
=== Scienco ===
[[File:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei, 1636.jpg|thumb|right|[[Galileo Galilei]], konsiderata patro de la moderna scienco.<ref>{{Cite journal|title=Galileo and the Birth of Modern Science|journal=American Heritage of Invention and Technology|volume=24}}</ref>{{rp| Vol. 24, No. 1, p. 36}}]]
'''Scienco''' (el la [[latina lingvo|latina]] vorto ''scientia'', kun la signifo "sci-aro") estas agadosfero de la homo, kies funkcio estas ellaboro kaj [[sistemo|sistemigo]] de objektiva [[scio]] pri la [[realo]]. Scienco estas unu el formoj de la [[socio|socia]] [[konscio]]. Ĝi inkluzivas la agadon por akiro de novaj scioj, eltrovon de la [[leĝo]]j de la [[naturo]], ankaŭ ĝiajn rezultojn, la sumon de la scioj kaj estas bazo de la nuntempa homara mondobildo, kvalite kaj kvante tute aparta de la simpla akumulado de lernokapabloj fare de kelkaj animalaj specioj kiuj agadas nur motivitaj de la spontana kaj pormomenta instinkto.
Laŭ la unuaj difinoj (proponitaj, interalie, de [[Aristotelo]]), scienco estas la aro da scioj, kiujn eblas logike kaj racie pruvi. Jam en la klasika tempo oni taksis sciencon kiel parton de la homa scio forte ligita al [[filozofio]]; nur en la [[17-a jarcento]] oni apartigis la nocion filozofio disde la tiam nomata "natura filozofio", kiun oni nomus, per hodiaŭa lingvo, "naturscienco". Laŭ la nuntempa lingvouzo, scienco estas ne nur la ĉi-supre priskribita sciaro, sed ankaŭ la maniero akiri ĝin.
Oni ofte traktas la nocion scienco kiel samsignifan al naturscienco; alivorte, ĝi priskribas fakojn kiuj studas la realan mondon. Tia difino kompreneble forigas [[pura matematiko|puran matematikon]] el la aro de sciencoj.
Scienco aperis en antikveco por la bezonoj de socia praktiko, sed formiĝis en la [[16-a jarcento|16]]-[[17-a jarcento|17-a]] jarcentoj. Dum sia historia evoluo, scienco iĝis grava socia instituto, havanta grandan influon al ĉiuj sferoj de la socio. Scienco estas ligita kun [[filozofio]], [[ideologio]] kaj [[politiko]], kio determinas ĝian socian rolon.
[[Percepto]] - [[Emocio]] - [[Volo]] - [[Animo]] - [[Agado]][[Dosiero:YBC-7289-OBV-labeled.jpg|eta|[[Babilona civilizo|Babilona]] [[Argiltabuleto|argila tabuleto]] kiu montras nombran proksimumadon de la [[kvadrata radiko de 2]]. [[Kojnoskribo|Peg-nombroj]] estas tradukitaj en modernajn nombrojn ĉe la [[Nombra bazo|nombrabazo]] 60. [[17-a jarcento a.K.|17-a]] aŭ [[18-a jarcento a.K.|18-a jarcento a.K]].]]
== La homo en kulturo ==
| |||