Homo: Malsamoj inter versioj

[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
Enhavo forigita Enhavo aldonita
reorganizo
eNeniu resumo de redakto
Linio 112:
[[Socia psikologio]] estas la scienca studo pri kiel la homaj pensoj, sentoj, kaj kondutoj estas influitaj per la fakta, imaga, aŭ implica ĉeesto de aliaj. En ĉi tiu difino, "scienca" signifas la [[Empiriismo|empiria]]n metodon de esplorado. La esprimoj, pensoj, sentoj, kaj kondutoj inkludas ĉiujn psikologiajn variablojn, kiuj estas mezureblaj ĉe homo. La deklaro ke aliaj povas esti imagitaj aŭ implicitaj sugestas tion, ke probable oni estas ema influiĝi de socio eĉ kiam neniuj aliaj homoj ĉeestas, kiel kiam oni spektas [[televido]]n, aŭ sekvas internigitajn [[kulturo|kulturajn normojn]].
 
== KulturoSocia de homoestaĵo ==
{{Ĉefartikolo|[[Kulturo]] kaj [[Universalaĵoj homaj]]}}
[[Dosiero:Kolam_devant_un_temple_rural_dédié_à_Ganesh_(Patteeswaram,_Inde)_(14077941981).jpg|eta|Virino en [[Tamilnado]] desegnas [[kolamo]].]]
 
=== Socia estaĵo ===
{{Ĉefartikolo|Socio}}La nocio "Homo" estas neapartigebla disde la [[socio]], kie li kunvivas kaj kies parto li estas, kaj ankaŭ disde [[kulturo]], [[scienco]], [[ekonomio]] kaj aliaj agadsferoj. Vidu ankaŭ: [[homaro]].
 
Homa socio estas tiu kiu estas konsiderata komponita de homoj per si mem, nome de loĝantoj kaj ilia medio, tio estas ene de ilia [[medio]], ĉio tio interrilate kun komuna projekto, kiu havigas al ili identecon de aparteno. Tiel, la termino referencas al homa grupo kun [[ekonomio|ekonomiaj]], ideologiaj kaj [[politiko|politikaj]] ligiloj. Tia socio superas la koncepton de naci-ŝtato, kio rezultas en la nuntempa homa socio kiel socio de nacioj, de ŝtatoj ktp.
=== Habitato ===
[[Dosiero:La m 2.jpg|thumb|280px|maldekstre|[[Grandurbo]] [[Monterrey]]. La homa estaĵo estas kapabla komplete modifi sian medion por adapti ĝin al siaj necesoj aŭ kiel simpla konsekvenco de sia agadaro.]]
{{Ĉefartikolo|Homa geografio}}
Rilate al la kapablo de homo por realigi grandajn mediajn modifojn, oni diras, ke ''Homo sapiens'' estas fakte povega agento [[Geomorfologio|geomorfologia]]; en tiu kaj aliaj sencoj la homa estaĵo estas aktuale la plej pova [[pintopredanto]] kaj la specio plej pova de la planedo. Tamen, ĝi pluestas fragila antaŭ eblaj [[natura katastrofo|naturaj katastrofoj]], kiel glaciepokoj, [[klimata ŝanĝo]], [[epidemio]]j, ktp., por kiuj eble la homo mem kontribuis. Kaj krome povas okazi ankaŭ aliaj amasmortoj aŭ amaskatastrofoj, okazigitaj nur per la agado homa mem, kiel [[milito]]j, [[genocido]]j, incendioj, medidetruo, poluado, kontraŭnatura kondutaro ktp.
Linio 133 ⟶ 129:
== Racia estaĵo ==
=== Parolkapablo kaj semiotiko ===
{{Ĉefartikolo|Lingvo|Lingvaro|Idiomo|Lingvistiko|Natura lingvo|Homa komunikado}}[[Dosiero:Heidegger 2 (1960).jpg|eta|dekstre|240px|Heidegger meditis pri la rolo de la komunikado, la parolo kaj la lingvo por la esenco de la homo.]]
{{Ĉefartikolo|Natura lingvo|Homa komunikado}}
[[Dosiero:Heidegger 2 (1960).jpg|eta|dekstre|240px|Heidegger meditis pri la rolo de la komunikado, la parolo kaj la lingvo por la esenco de la homo.]]
Parolkapablo estas termino uzata por la homa komunikado bazata sur la interpretado, kiel por la homaj komunikrimedoj, sed plej ofte la termino referencas al tio kion la homoj uzas por la ĉiutaga komunikado, tio estas, la naturaj aŭ artefaritaj lingvoj. La komunikkapablo estas universala fenomeno uzata nature de kaj personoj kaj de aliaj animaloj. Tameno, filozofoj kiel [[Martin Heidegger]] konsideris, ke la lingvokapablo mem estas propre posedaĵo de la homo. Estas fama la tezo de Heidegger laŭ kiu la lingvokapablo estas la hejmo de la ento (''Haus des Seins'') kaj la domo de la homa esenco. Tiu kriterio estas simila al tiu de [[Ernst Cassirer]], kiu difinis la ''Homo sapiens'' kiel ''esence [[simbolo|simbolema]] animalo''; kaj tial estas preskaŭ maleble supozi homan [[Pensado|pensaron]] sen la helpo de la simboloj, partikulare de la [[signifofaranto]]j kiuj subestas kiel esencaj fundamentoj por ajna kompleksa pensaro kiu transcendas al io instinkta. Kaj tio estas la plej indikita diferenco inter la komunikado de homoj disde tiu de aliaj animaloj, nome la [[instinkto]], kiu estas la bazo de la animala komunikado, nome la necesoj por manĝo, reproduktado, survivado de la individuo, survivado de la genoj, survivado de la specio ktp. Male homoj sentas kromajn necesojn aŭ plaĉojn, nome tendenco al spirita, medita, arta sentoj.
 
Aktuale la homa specio montras tiun faceton parolante ĉirkaŭ 6000 diversajn [[lingvo]]jn; tamen pli ol la duono de la 7000 milionoj de personoj kiuj aktuale formas la homan komunumon, parolas almenaŭ unu de la jenaj plej parolataj lingvoj: [[mandarena ĉina]], [[hispana]], [[angla]], [[franca]], [[araba]], [[hindia]], [[portugala]], [[germana]], [[bengala]] kaj [[rusa]].
 
{{Ĉefartikolo|Lingvo|Lingvaro|Idiomo|Lingvistiko}}
 
=== Spiriteco kaj transcendeco ===
Linio 152 ⟶ 145:
 
=== Sekso, rilateco kaj etneco ===
{{Ĉefartikolo|[[Sekso]], [[|Rilato]] kaj [[|Etneco]]}}
[[Dosiero:Eskimo_Family_NGM-v31-p564-2.jpg|eta|Inuita Familio, foto de [[National Geographic]] de 1917]]
 
=== Reĝimo kaj Politiko ===
{{Ĉefartikolo|[[Socio]], [[Civilizacio|Reĝimo]] kaj [[|Ŝtato|Registaro|Politiko]]}}
=== Komerco kaj Ekonomio ===
{{Ĉefartikolo|Socia sistemo|Komerco|ŜtatoEkonomio|RegistaroNegoco|MilitoKapitalismo}}[[Dosiero:Mahane_Yehuda_Market_188_(9626466467).jpg|eta|Aĉetantoj kaj vendistoj en merkato]]
{{Ĉefartikolo|[[Komerco]] kaj [[Ekonomio]]}}
{{Ĉefartikolo|Socia sistemo|Komerco|Ŝtato|Registaro|Milito}}[[Dosiero:Mahane_Yehuda_Market_188_(9626466467).jpg|eta|Aĉetantoj kaj vendistoj en merkato]]
 
=== Religio, ideologio kaj moralo ===
{{Ĉefartikolo|[[Religio]], [[|Ideologio]] kaj [[|Moralo]]}}
=== Arto ===
{{Ĉefartikolo|Beletro|Muziko|Danco|Historio de arto|Filozofio|Mitologio|Literaturo}}[[Dosiero:Art-portrait-collage 2.jpg|eta|maldekstre|Laŭhorloĝe: [[memportreto]] de [[Vincent van Gogh]]; afrika statuo de [[ĉokveoj]]; detalo el la ''[[Naskiĝo de Venuso]]'' de [[Sandro Botticelli]]; kaj japana ŝisa leono.]][[Dosiero:Kolam_devant_un_temple_rural_dédié_à_Ganesh_(Patteeswaram,_Inde)_(14077941981).jpg|eta|Virino en [[Tamilnado]] desegnas [[kolamo]].]]
 
Eble la manifestigo plej klara de homeco estas [[arto]] —en la plej ampleksa senco de la termino—, kio estas produktita per kulturo, kvankam kulturo estas socia koncepto, dum arto povas esti tute persona afero. Por ekzemplo, la individuoj de difinita birdospecio konstruas [[nesto]]n, aŭ elsendas voĉon, kies trajtoj estas ĝenerale specifaj, komunaj al ĉiuj individuoj de tiu speco. Male, ĉiu unuopa homo povas stampi en sia agado la proprajn karakterojn de sia individueco; pro tio, kiam oni analizas [[pentraĵo]]n, verkostilon, manieroj fabriki ilon ktp., oni povas dedukti kiu estas ties aŭtoro, faranto, artisto.
Linio 172 ⟶ 164:
Paralele, la homo estas la nura bestospeco kiu dediĉas siajn tempon kaj energion al io ŝajne neutila el pure praktika vidpunkto. La arto estas unu de la manifestigoj de la homa kreivo, sed temas pri malplena kaj neutila manifestigo ekde la vidpunkto de la survivado. Tamen se tiu arta aktiveco estas dekomence neprofita, vere ĝi estas agado per kiu la ''Homo sapiens'' disvolvigis sian kulturon, unuemon kaj forton kiel homa komunumo.
=== Perforto kaj Milito ===
{{Ĉefartikolo|[[Perforto]], [[|Milito]] kaj [[|Genocido]]}}
[[Dosiero:Nagasakibomb.jpg|eta|La [[atombombo]] sur [[Atoma bombado de Hiroŝima kaj Nagasaki|Nagasako]] mortigis almenaŭ 39 000 homojn]]
 
=== '''Matematiko, Filozofio kaj Scienco''' ===
{{Ĉefartikolo|[[Matematiko]], [[|Filozofio]] kaj [[|Scienco]]}}
=== Scienco ===
[[File:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei, 1636.jpg|thumb|right|[[Galileo Galilei]], konsiderata patro de la moderna scienco.<ref>{{Cite journal|title=Galileo and the Birth of Modern Science|journal=American Heritage of Invention and Technology|volume=24}}</ref>{{rp| Vol. 24, No. 1, p. 36}}]]