Vikipedio

Respubliko

politika reĝimo, en kiu la ŝtatestro estas publike elektata

Respubliko estas politika organizo de la publikaj aferoj, forte ligita al demokratio (sed ne nepre), kiu havis en la historio diversajn formojn. La difino de respubliko do malsamas depende ĉu temas pri antikva tempo ĉu de nuntempo. La vorto respubliko venas de la latinlingvaj vortoj res publica aŭ "publika afero" kaj origine uzatis pri aferoj, pri kiuj decidis plejmulto de la plebo, anstataŭe al reĝo aŭ cezaro.

La Respubliko mamnutras siajn filojn kaj instruas ilin. Pentraĵo de Honoré Daumier, 1848.
Kovrilpaĝo de la verko Η Πολιτεία - De Republica de Platono, dulingva eldono de 1713.

Fundamento de modernaj respublikoj estas apartigo de la tri povoj : plenuma povo aŭ ekzekutivo, juĝa povo kaj leĝofara (aŭ leĝodona) povo, kiuj en monarkio estis plej ofte en la samaj manoj. Krom la mallongdaŭra Angla Respubliko, Usono de sia sendependiĝo kaj Francio dum la Franca Revolucio iniciatis la modernajn respublikojn sur tiu bazo. Menciendas ankaŭ la Respubliko de Ambaŭ Nacioj. La respublikoj de la antikva tempo akada, atena, romia ne havis tiun fundamentan bazon.

Respubliko povas ankaŭ esti difinita kiel reĝimo, kies estro ne estas hereda, kontraŭe al monarkio, en kiu la ŝtatestro heredas sian postenon. Pluraj tipoj de respublikoj ekzistas aŭ ekzistis:

Foje la koncepto respubliko estas ligita al la simbolo de la friga ĉapo.

Difino redakti

Tradicie, oni difinis la koncepton "respubliko" kiel la regomaniero de la landoj en kiuj la popolo havas absolutan suverenecon kaj kapablon por la plenumado de la povo, kvankam tiu estas plej ofte delegita de la suverena popolo en registoj kiujn ĝi elektas iel aŭ alie. En la praktiko oni subkomprenas, ke ŝtatreĝimo de lando estas monarkio se ĝi havas reĝon (kiu iel havas iom da povo super la popolo), kaj respubliko se malas. Tiukadre en PIV oni difinas "respublikon" alivorte kiel "Reĝimo, en kiu la suvereneco apartenas al pli aŭ malpli granda parto de la civitanaro, k[aj] en kiu la regnestra ofico ne estas hereda."[1]

Estus oftaj elementoj kiuj partoprenas en la enhavo de la tradicia difino kiun la okcidenta kulturo faris pri la koncepto “Respubliko” la jenaj:

  1. La periodeco en la postenoj
  2. La hegemonio de la leĝaro
  3. La egaleco antaŭ la leĝaro
  4. La publikeco de la regado: ne eblas sekreto de ŝtato
  5. La respondeco de politikistoj kaj funkciuloj
  6. La plenumo de la civitaneco fare de la civitanaro, kiu enpostenigas kaj elpostenigas

La ŝtato, kiu estas la aro de institucioj kiuj plenumas la regadon kaj aplikas la leĝaron suverene super difinita teritorio, bezonas, ke tiu regopovo plenumota de la registaro, estu organizita iel. Tiel ĝi povas esti ĉu monarkia ĉu respublika. La respubliko povas esti konstituita super ŝtato geografie dividita en aŭtonomaj teritorioj (kiel ĉe respubliko federacia kiel ĉe Meksiko), aŭ kun centrigita povo super la tuta teritorio de la lando, kio estus respubliko unueca, kiel por ekzemplo ĉe Kolombio kaj Urugvajo.

Ekzistas respublikoj prezidentemaj, kiel ĉe Usono, Argentino, Meksiko kaj Ekvadoro, en kiu la ŝtatestro kaj la ĉefministro, elektita de la popolo, estas unusola persono, kaj parlamentemaj, en kiuj estas diferencigitaj la funkcioj de la ŝtatestro, elektita de la popolo, kaj de la ĉefministro, elektita de la Parlamento, antaŭ kiu ĝi estas respondeca politike, kiel ĉe Germanio, Aŭstrio, Israelo kaj Grekio.

Tiparevoluo redakti

 
Respublikoj kaj Monarkioj en la aktuala Eŭropa Unio: ruĝe la monarkioj kaj blue la respublikoj

Oni nepre ne forgesu, ke respubliko ne necese estas demokrata, ĉar demokrateco estas alia koncepto (kaj ekzemple nuntempe povas efektiviĝi en konstituciaj monarkioj), dum male respubliko povas esti oligarkieca (t.e. la povo de kelkaj), derajte aŭ defakte (plutokratio), ekzemple la Venecia respubliko tute ne estis demokrata, kaj tiu de Romio ne vere.[2] Ankaŭ kelkaj monarkioj oni priskribis kiel ia "nobelara respubliko", ĉar la nobelaro elektis la reĝon, kaj retenis multe da povo kaj liberecoj (por si), ĉefa ekzemplo estis Pollando.

Respubliko ankaŭ povas ne havi estron, aŭ havi grupon da homoj kiel estro. Ekzemple, la plej supera posteno de la antikva Romia Respubliko estis duopo de konsuloj, kaj en la hodiaŭa Svisio la estro estas la sep-membra Federacia Konsilio aŭ Bundesrat.[3]

Laŭ strikta difino, respubliko devas havi nur neheredan ŝtatestron, sed oni ofte atribuas al respubliko aliajn kvalitojn. Multaj homoj en demokrata mondo sentas, ke la termino respubliko sugestas, ke la popolo elektas la respublikestron aŭ rekte aŭ nerekte, kaj iafoje oni dubas, ĉu diktatora respubliko kiel Ĉinio aŭ Ĉilio dum Pinochet estas aŭ estis veraj respublikoj. Ĉinio sin nomas "popola respubliko", ĉar ĝia ŝtatestro ja estas nehereda prezidento, sed iuj diras, ke tio ne estas ĝusta, ĉar tiun prezidenton elektis nur tre-tre eta elito.[4]

Oni ankaŭ ofte konsideras, ke la potencoj de respubliko devas esti limigitaj, kaj do reĝimo, kiu havas la potencon limigi bazajn rajtojn de la civitanoj, kiel ekzemple la liberon de esprimo, ne estas vera respubliko. Hodiaŭ, la plejmulto el la monarkioj estas konstituciaj monarkioj, kaj la potenco de la monarko estas limigita de konstitucio, kaj estas la reprezentantoj de la civitanoj kiuj efektive regas. Tial, la praktika diferenco inter demokratia respubliko kaj konstitucia monarkio ne estas granda.[5]

Laŭ la influo de diversaj tieaj naciaj lingvoj, oni uzas la terminon respubliko por nomi ankaŭ federacierojn en Jugoslavio, Rusio kaj Sovetio.

Historio redakti

Dum la filozofia terminaro disvolviĝis en klasikaj Grekio kaj Romio, kiel jam estis notita de Aristotelo estis jam longa historio de urbo-ŝtatoj kun ampleksa vario de konstitucioj, ne nur en Grekio sed ankaŭ en Mezoriento. Post la klasika periodo, ankaŭ dum la Mezepoko disvolviĝis la politikaj sistemoj de multaj liberaj urboj kaj urbetoj denove, kiel okazis ĉe Venecio.

Klasikaj respublikoj redakti

 
Mapo de la Romia Respubliko

La moderna tipo de "respubliko" mem estas diferenca el iu ajn tipo de ŝtato troviĝanta en la klasika mondo.[6][7] Tamen, estis nombraj ŝtatoj de la Grek-romia antikvo kiuj estas ankoraŭ nomitaj respublikoj. Tio inkludas antikvajn Atenon, Sparton kaj la Romian Respublikon. Dum la strukturo kaj administracio de tiuj ŝtatoj estis tre diferenca el tiuj de ajn moderna respubliko, oni pridiskutas pri la etendon laŭ kiu klasikaj, mezepokaj, kaj modernaj respublikoj formas historian kontinuon. J. G. A. Pocock asertis, ke distinga respublikisma tradicio etendas el la klasika mondo al la nuno.[8][9] Aliaj fakuloj malkonsentas.[8] Paul Rahe, ekzemple, asertas ke klasikaj respublikoj havis formon de regado kun malmultaj ligoj al tiuj de moderna lando.[10]

La politika filozofio de la klasikaj respublikoj ĉiukaze havis influon sur la estonta respublikisma pensaro tra la venontaj jarcentoj. Filozofoj kaj politikistoj kiuj defendis respublikismon, kiaj Machiavelli, Montesquieu, Adams, kaj Madison, ege rilatis al klasikaj grekaj kaj romiaj fontoj kiuj priskribis variajn tipojn de reĝimoj.

La verko de Aristotelo nome Politiko pristudas variajn formojn de regado. Unu formon Aristotelo nomigis politeia, kiu konsistis el mikso de aliaj formoj. Li asertis, ke tio estis unu el la idealaj formoj de regado. Polibio etendigis multajn el tiuj ideoj, denove centre al la ideo de miksita registaro. Plej grava romia verko en tiu tradicio estas De re publica de Cicerono.

Laŭ la tempo, la klasikaj respublikoj estis ĉu konkeritaj fare de imperioj aŭ iĝis kompletaj ŝtatoj ili mem. Plej el la grekaj respublikoj estis aligitaj al la Makedonia Imperio de Aleksandro. La Romia Respubliko etendiĝis spektakle konkerante aliajn ŝtatojn ĉirkaŭ Mediteraneo kiuj povus esti konsideritaj respublikoj, kiaj Kartago. La Romia Respubliko mem iĝis la Romia Imperio.

Aliaj antikvaj respublikoj redakti

 
Aruad estis citita kiel unu el la plej fruaj konataj ekzemploj de respubliko.

La termino "respubliko" ne estas ofte uzata de okcidentaj historiistoj kaj politologoj por referenci la antaŭklasikajn urbojn, speciale se temas pri ekster Eŭropo kaj for el areo sub la grekromia influo.[8] Tamen, kelkaj fruaj ŝtatoj ekster Eŭropo estis reĝimoj kiuj nuntempe estus konsiderataj similaj al respublikoj.

En la Antikva Proksima Oriento, kelkaj urboj de la Orienta Mediteraneo sukcesis ekhavi kolektivan registaron. Aruad estis citita kiel unu el la plej fruaj konataj ekzemploj de respubliko.[11] Ankaŭ la israela konfederacio de la epoko antaŭa al la Unuigita Monarkio same estis konsiderata kiel tipo de respubliko.[8][12] En Afriko, la Aksuma Imperio organiziĝis kiel konfederacio regata simile al reĝa respublika reĝimo.[13] Simila reĝimo estis tiu de la ŝtato-nacio de la popolo Igbo en tio kiu nuntempe estas Niĝerio.[14]

Hindia subkontinento redakti

 
Vaiŝali estis la ĉefurbo de la Vajjian konfederacio, antikva respubliko de antikva Hindio.

La antikva Hindia subkontinento havis serion de fruaj respublikoj konataj kiel Mahajanapadoj.[15] La regno de Mahajanapadoj konsistis en dek ses oligarkiaj respublikoj kiuj ekzistis dum la 6-a ĝis la 4-a jarcento a.n.e.[16][17] Kelkaj barataj fakuloj, kiel K. P. Jayaswal, argumentis, ke kelkaj ŝtatoj en la antikva Hindio havis respublikajn sistemojn de regado.[18][19][20] Kvankam konserviĝis nek konstitucioj nek verkoj de politika filozofio survivantaj el tiu periodo en la historio de Hindio, survivantaj religiaj tekstoj referencas al variaj ŝtatoj kiuj havas sabhā aŭ Gaṇa sangha, nome tipo de respubliko aŭ registaro bazita sur konsilantaroj, opozicie al monarkia reĝimo. Tiukadre antikvgrekaj verkistoj menciis, ke Aleksandro la Granda trafis urboŝtatojn kaj regionojn en kiuj konsilantaro de maljunuloj regadis per suprema aŭtoritato.[21]

En Italio redakti

En Italio, post la falo de la Romia Imperio en Okcidento kaj la sekvo de diversaj regnoj ĉefe rilataj al la Sankta Romia Imperio, diversaj gravaj urboj sukcesis instali en la transiro de la Mezepoko al la Renesanco respublikajn regosistemojn, el kiuj kelkaj el la plej gravaj urboj sukcesis eĉ krei respublikajn imperiojn etendigante sin tra diversaj teritorioj en orienta Mediteraneo, nome la Ĝenova Respubliko kaj la Venecia respubliko.

  Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Ĝenova respubliko.
 
Respublika imperio de Ĝenovo.

La Ĝenova Respubliko en la Mezepoko estis unu el la italaj Maraj Respublikoj kune kun Venecio, Amalfi kaj Pizo. La Ĝenova Respubliko, kiu ampleksis la hodiaŭan Ligurion kaj koloniojn en Mezoriento, Grekio, Nordafriko, Sardio kaj Korsiko, finiĝis en la jaro 1815, kiam ĝi estis aneksata de Piemonto-Sardio. Inter ĝiaj kolonioj aŭ komercaj bazoj estis Pera, Kaffa kaj Trebisonda. La ŝtaton regis oligarĥio de komercistoj, kiu elektis registon kun la titolo de doĝo. Unu el la plej famaj doĝoj estis Simone Boccanegra, fakte la unua.

  Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Venecia respubliko.

Venecia respubliko (plennome La Plej Serena Respubliko Venecia, itale Serenissima Repubblica di Venezia aŭ ankaŭ La Plej Serena Respubliko de Sankta Marko, Serenissima Repubblica di San Marco) estis itala ŝtato kreita ĉirkaŭ la urbo Venecio kaj ekzistanta ekde la 8-a jarcento ĝis la jaro 1797. Pli poste ankoraŭ ekzistis por mallonga tempo respubliko kun centrejo en Venecio en postrevolucia tempo 1848 ĝis 1849. Sub la regado de la doĝoj la Venecia respubliko etendiĝis ĝis la riĉa Oriento (orienta marbordo de la Adriatiko, Peloponezo, Kipro, kvartaloj en Konstantinopolo kaj en la Latinaj Ŝtatoj de Sirio kaj Palestino). Famaj doĝoj estis Nicolò Marcello, Francesco Foscari, Pasquale Malipiero, Sebastiano Venier, Andrea Vendramino, Francesco Morosini kaj aliaj. Vidu artikolon Listo de doĝoj de Venecio. Kontinenten la Respubliko atingis la limojn de la Ŝtato Milano, de la Papaj Ŝtatoj kaj de la Aŭstra imperio. En 1797 la Serenissima (Tre Serena Respubliko) perdis sian sendependecon pro aneksado fare de Aŭstrio.

Modernaj liberalaj respublikoj redakti

Samtempe kun fruaj respublikaj ribeloj, en moderna Eŭropo okazis granda pliigo en la monarkia povo. La epoko de la absoluta monarkio anstataŭis la monarkiojn kaj limigitajn kaj discentrigitajn kiuj estis ekzistintaj en la plej granda parto de la Mezepoko. Sed samtempe okazis opozicia reago kontraŭ la kontrolo totalisma de la monarko, ĉar serio de verkistoj kreis la ideologion konatan kiel liberalismo.

 
Cromwell ludis intermezan rolon inter respublikismo (parlamentismo) kaj monarkiismo.

La plej granda parto de la pensuloj de la Klerismo estis multe pli interesitaj en la idearo de la konstitucia monarkio ol en tiu de la respubliko. La Brita Respubliko de Cromwell iom malfidindigis la respublikismon, kaj la plej granda parto de la intelektuloj pensis, ke la respublikoj kutime rezultas en anarkio aŭ tiraneco.[22] Tial, filozofoj kiel Voltaire opoziciis al absolutismo sed samtempe ankaŭ montriĝis forte promonarkiemaj. Siaflanke male Jean-Jacques Rousseau kaj Montesquieu laŭdis la respublikojn kaj konsideris la urbo-ŝtatojn de Antikva Grekio kiel modelo. Tamen, ambaŭ pensis ankaŭ ke lando tiom granda kiom Francio, kun 20 milionoj de personoj, estis maleble regebla kiel respubliko. Rousseau admiris la respublikan eksperimenton en Korsiko (1755-1769) kaj priskribis ties politikan strukturon kiel idealo de malgrandaj aŭtonomaj komunumoj. Montesquieu sentis, ke urbo-ŝtato ideale estus respubliko, sed asertis, ke limigita monarkio estus pli taŭga por granda lando.

La usona revolucio startis kiel malakcepto nur de la aŭtoritato de la Brita Parlamento sur la kolonioj, kaj ne de la monarkio. La malsukceso de la brita monarko por protekti la koloniojn el tio kion oni konsideris la perforton de iliaj rajtoj por regado reprezenta, la kondamno de la Reĝo kontraŭ tiuj kiuj postulis rearanĝon kiel perfiduloj; kaj lia apogo al la sendado de bataltrupoj por sekurigi lian aŭtoritaton, rezultis en ĝeneraligita percepto de la brita monarkio kiel tiranema. Per la Deklaracio de Sendependeco de Usono, la ribelestroj malakceptis firme la monarkion kaj adoptis la respublikon, la separon de povoj, kreis la prezidentismon kaj la reprezentan demokration.[23] La revoluciestroj bone konis la verkojn de la francaj liberalaj pensuloj, kaj ankaŭ la historion de la klasikaj respublikoj. John Adams verkis libron pri la evoluo de respublikoj laŭlonge de la historio. Krome la verko de Thomas Paine nome Common Sense, amplekse distribuita kaj populare legita en kolektiva legado, prezentis la respublikajn kaj sendependajn idealojn, resume kaj elokvente por la ĝenerala publiko. La Konstitucio de Usono, ratifita en 1789, kreis federacian respublikon, kiel forta unio, por anstataŭi malfortan konfederacion, kreita pere de la Artikoloj de Konfederacio kaj de Ĉiamdaŭra Unio, de 1783, nome la unua klopodo de tutlanda registaro. La unuaj dek amendoj al la Konstitucio, nomitaj Leĝo de Rajtoj, garantiis kelkajn individuajn rajtojn, fundamentajn por la respublikaj idealoj kiuj pravigas la Revolucion.

 
La ekzekuto de Ludoviko la 16-a markis la definitivan eblon anstataŭi monarkion pere de respubliko.

Ankaŭ la Franca Revolucio ne estis respublikana ekde la komenco. Nur post la malsukcesa Fuĝo de Varennes, la Reĝo perdis la plej grandan parton de la simpatioj kiujn li ankoraŭ havis, deklariĝis respubliko kaj Ludoviko la 16-a estis sendita al la gilotino.[24] La surpriza sukceso de Francio en la Francaj revoluciaj militoj rezultis en la fakto ke la respublika regmaniero etendiĝis pere de la militforto en multaj partoj de Eŭropo, dum serio de frataj respublikoj establiĝis en la tuta kontinento. La enpovigo de Napoleono estis la fino de la Unua Franca Respubliko kaj de la frataj respublikoj, el kiuj ĉiu estis anstataŭita pere de "monarkio" trudita de Napoleono. Dum la tuta napoleona epoko, la venkintoj forigis fakte eĉ multajn de la respublikoj plej antikvaj de la kontinento, kiel ĉe la Venecia Respubliko, la Ĝenova Respubliko kaj la Nederlanda Respubliko. Ĉiuj el ili estis transformitaj en monarkioj aŭ absorbitaj de la najbaraj monarkioj. Nur Svisio restis kiel respubliko.[25]

Ekster Eŭropo, kreiĝis alia nova grupo de respublikoj kiam la napoleonaj militoj ebligis ke la teritorioj de Hispana Ameriko atingu sendependecon. La liberala ideologio havis limigitan efikon en tiuj novaj respublikoj, dum la ĉefa apogo de la liberigo estis en la mezklasa loka mezindiĝena, posteuloj de eŭropanoj, en konstanta konflikto kun la altklasaj regantoj ĵus alvenintaj de Hispanio. La kreola elito ĝenerale ne multe interesiĝis por havigi al la indiĝenaj grupoj povon kaj reprezentajn demokratiajn rajtojn, do temis pri neĝustaj respublikoj. Simón Bolívar, la ĉefa instiganto de la ribeloj kaj unu el ties plej gravaj teoriuloj, simpatiis kun la liberalaj idealoj, sed li konsideris, ke en Hispanameriko mankis la socia kohero necesa por ke tia sistemo funkciu kaj defendis la aŭtokration senecese.[26]

Nur en Meksiko, tiu aŭtokratio montriĝis por mallonge kun la formo de monarkio en la Unua Meksika Imperio. En la kadro de la Militoj por Sendependigoj, la portugala kortego translokiĝis al Brazilo en 1808. Brazilo atingis sendependigon kiel monarkio la 7an de Septembro 1822, kaj la Imperio Brazilo daŭris ĝis 1889. En la aliaj ŝtatoj, variaj formoj de aŭtokratia respubliko ekzistis ĝis la plej granda parto ili estis liberaligitaj nur fine de la 20-a jarcento.[27]

 
Proklamo de la Portugala Respubliko en 1910.

La Dua Franca Respubliko havis nur efemeran ekzistadon: ĝi estis kreita en 1848, kaj abolita fare de sia unua kaj nura Prezidanto, Napoleono la 3-a, kiu proklamiĝis imperiestro en 1852. La Tria Franca Respubliko establiĝis post la franc-prusia milito, de 1870-71; nur post la heredantoj de la Burbonoj, malakceptis la trikoloran flagon. Tamen ĉirkaŭ mezo de la 1880-aj jaroj, la respublika regosistemo jam estis plifirmigita en Francio. Samtempe ankaŭ en aliaj eŭropaj landoj oni klopodis respublikajn eksperimentojn, kiuj estis nur nedaŭraj klopodoj. En Hispanio en la kadro de tre longa politika krizo, estis proklamita por mallonge la Unua Hispana Respubliko en 1873-74, sed tuj poste la burbona monarkio estis restaŭrita.[28] Komence de la 20-a jarcento, Francio, Svisio kaj San Marino plue estis la nuraj respublikoj de Eŭropo. Tio ekŝanĝiĝis ekde la murdo de la portugala reĝo en Lisbono en 1908 kun lia heredanto, ĉar la revolucio de la 5a de Oktobro 1910 jam definitive establis la Portugalan Respublikon.

En Orienta Azio, Ĉinio spertis konsiderindan senton kontraŭ-imperiestra dum la lastaj jardekoj de la 19-a jarcento, kaj disvolviĝis variaj protestomovadoj kiuj postulis la konstitucian monarkion. La plej grava estro de tiuj klopodoj estis Sun Yat-sen, kies Tri Popolaj Principoj kombinis usonajn, eŭropajn kaj ĉinajn idearojn. Sub lia estreco, la Respubliko Ĉinio estis proklamita la 1an de Januaro 1912.

 
Afiŝo de 1920 kiu rememorigas la konstantan prezidanton de la Respubliko Ĉinio, Ĝuan Ŝikai, kaj la provizoran prezidanton de la Respubliko, Sun Yat-sen.

La respublikismo ege etendiĝis post la Unua Mondmilito, kiam variaj de la plej grandaj eŭropaj imperioj kolapsis: nome la Rusa Imperio (1917), la Germana Imperio (1918), la Aŭstrihungara Imperio (1918) kaj la Otomana Imperio (1922) estis anstataŭitaj per respublikoj. Aliaj novaj ŝtatoj atingis sendependecon dum tiu agitado, kaj multaj el ili, kiel Irlando, Pollando, Finlando kaj Ĉeĥoslovakio, elektis respublikajn regosistemojn. Post la malvenko de Grekio en la grek-turka milito (1919-22), la monarkio estis anstataŭita per la Dua Greka Respubliko (1924-35). En 1936, puĉo fare de ekstremdekstraj militestroj kun apogo de konservemaj civiluloj rezultis en la Hispana Enlanda Milito, al kiu sekvis 40 jaroj de frankisma diktaturo kiu finigis la reĝimon de la Dua Hispana Respubliko (1931-39);[29] post la diktaturo la transiraj registaroj reinstalis la burbonan monarkion laŭ la indikoj de la diktatoro Francisco Franco por salti la heredan linion al Juan Carlos de Borbón.

La respublika idearo etendiĝis, speciale en Azio. Usono ekhavis konsiderindan influon en Orienta Azio kaj en la lasta parto de la 19-a jarcento la protestantaj misiistoj kaj la verkistoj ludis ŝlosilan rolon en la disvastigo de la politikaj idearoj de Okcidento. Ĉio tio kombiniĝis kun la politika filozofio inspirita en la indiĝena konfuceismo kiu dum multa tempo estis argumentanta, ke la popolo havas rajton malakcepti maljustan registaron kiu estis perdinta la Mandaton de la Ĉielo. Tiukadre almenaŭ du efemeraj respublikoj estis proklamitaj en Orienta Azio, nome la Respubliko Tajvano kaj la Unua Filipina Respubliko.

 
Kronologio de malkoloniigado en Afriko.

Du el multaj konsekvencoj de la Dua Mondmilito estis malkoloniismo kaj la kreado de komunismaj ŝtatoj. Malkoloniismo rezultis en sendependigo de diversaj landoj en Azio kaj poste en Afriko. Plej parto de la sendependigitaj landoj de Azio iĝis respublikoj kaj restis monarkioj nur tiuj kiuj jam estis tio historie; arabaj landoj evoluis aparte. En Afriko ĉiuj sendependigitaj landoj iĝis respubliko, plus Etiopio kiu estis historie monarkio sed same iĝis respubliko; nur Maroko post sendependiĝo konvertis tradician sultanecon en iel moderna monarkio. Siaflanke la kreado de komunismaj ŝtatoj estis fakte la kreado de speciala tipo de respubliko fakte nomita de "popolaj respublikoj".

Islama respubliko redakti

Islama respubliko estas tipo de politika reĝimo kaj ŝtato subtenita de la formo respublika por la regado sed kiu samtempe konstituas sian institucian, administracian kaj regularan kongrue kun la normoj de la Ŝario, nome la islama juro, kiu povas eventuale ricevis egalrangan gravon kiel la civila juro dum la ŝtato plue estas respubliko; same, en islama respubliko la povo kaj influo fare de la islamaj imamoj aŭ ŝejĥoj estas enorma kaj povas esti nomumitaj por altaj oficialaj postenoj dum plutenas siajn religiajn funkciojn.[30]

Specifaj historiaj kazoj redakti

 
La libereco gvidanta la popolon (Eugène Delacroix), alegorio de la libereco, kun la moto Liberté, égalité, fraternité kaj la friga ĉapo estas simboloj de respublikismo.

En Esperanto redakti

Lenka Doškářová en kvarpaĝa artikolo priskribas Uĵupis kaj rakontas pri la kreado de la mikronacio ene de Vilno, Litovio, kun aldono de granda parto de ĝia konstitucio kaj pluraj fotoj.[31] La 1an de aprilo, 1997, la distrikto deklariĝis tiukadre sendependa respubliko (tio estas mikronacio Respubliko Uĵupis), kun sia propra konstitucio.[32]

Vidu ankaŭ redakti

Referencoj redakti

  1. ↑ PIV NPIV Alirita la 28an de majo 2023.
  2. ↑ Les républiques dans l'histoire Alirita la 28an de majo 2023.
  3. ↑ grafika prezento de la partia konsisto de la Federacia Konsilio ekde 1848 ĝis 2013
  4. ↑ "How China is Ruled: National People's Congress". BBC News. Alirita la 14an de Julio 2009.
  5. ↑ Preston, Paul (2003). Juan Carlos. El rey de un pueblo. Barcelona: Plaza & Janés. pp. 458-461. ISBN 84-01-37824-9.
  6. ↑ Nippel, Wilfried. "Ancient and Modern Republicanism." The Invention of the Modern Republic eld. Biancamaria Fontana. Cambridge University Press, 1994 pg. 6
  7. ↑ Reno, Jeffrey. "republic." International Encyclopedia of the Social Sciences pg. 184
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 "Republic", New Dictionary of the History of Ideas. Eld. Maryanne Cline Horowitz. Vol. 5. Detroit: Charles Scribner's Sons, 2005. p. 2099
  9. ↑ Pocock, J.G.A. The Machiavellian Moment: Florentine Political Thought and the Atlantic Republican Tradition (1975; new ed. 2003)
  10. ↑ Paul A. Rahe, Republics, Ancient and Modern, three volumes, University of North Carolina Press, Chapel Hill, 1994.
  11. ↑ Martin Bernal, Black Athena Writes Back (Durham: Duke University Press, 2001), p. 359.
  12. ↑ Everdell (2000)
  13. ↑ Aksum UNESCO World Heritage Centre
  14. ↑ "Concepts of Democracy and Democratization in Africa Revisited". Artikolo prezentinta en la Kvara Ĉiujara Simpozio pri Demokratio de la Kent State University. de Apollos O. Nwauwa
  15. ↑ 16 Mahajanapadas - Sixteen Mahajanapadas, 16 Maha Janapadas India, Maha Janapada Ancient India. Iloveindia.com. Alirita en 2013-07-12.
  16. ↑ Anguttara Nikaya I. p. 213; IV. pp. 252, 256, 261.
  17. ↑ Singh, Upinder (2008). A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century. Delhi: Pearson Education. pp. 260-64. ISBN 978-81-317-1120-0.
  18. ↑ Vaisali, Encyclopædia Britannica
  19. ↑ Kulke, Hermann; Dietmar Rothermund (2004). A history of India. Routledge. p. 57. ISBN 0-415-32919-1.
  20. ↑ Sharma, RS. Aspects of Political Ideas and Institutions in Ancient India. Motilal Banarsidass Publ., 1999 p. xxix
  21. ↑ Altekar, Anant Sadashiv (1a de Aprilo 2002). State and Government in Ancient India. Motilal Banarsidass Publications. pp. 36-40. ISBN 978-81-208-1009-9. Konsultita la 9an de Aprilo 2017.
  22. ↑ "Republicanism." Encyclopedia of the Enlightenment p. 431
  23. ↑ McPherson, James (1991). Abraham Lincoln and the Second American Revolution. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-505542-X. p. 126. 
  24. ↑ Timothy Tackett, When the King Took Flight (2003) p. 222
  25. ↑ "A Brief Survey of Swiss History". Federal Department of Foreign Affairs. Arkivita el la originalo la 26an de Junio 2009. Alirita la 22an de Junio 2009.
  26. ↑ Collier, Simon. "Simón Bolívar as Political Thinker". En Bushnell, David; Langley, Lester D., eld. (2008). Simón Bolívar: Essays on the Life and Legacy of the Liberator. Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-7425-5619-5., pp. 13–34.
  27. ↑ "Latin American Republicanism" New Dictionary of the History of Ideas. Eld. Maryanne Cline Horowitz. Vol. 5. Detroit: Charles Scribner's Sons, 2005.
  28. ↑ Peyrou, Florencia (24a de majo 2011). «La larga historia de la democracia española». La Vie des idées. Konsultita la 11an de novembro 2021.
  29. ↑ Stanley G. Payne (1995). La primera democracia española. La Segunda República, 1931-1936. Barcelona: Paidós.
  30. ↑ Lawrence Ziring (1984). From Islamic Republic to Islamic State in Pakistan. University of California Press.
  31. ↑ Lenka Doškářová, Uĵupis, respubliko en respubliko, Kontakto, nº 307, januaro 2022, pp. 10-13.
  32. ↑ . Užupis: A tiny republic of free spirits (angle). Alirita 2018-10-15.

Literaturo redakti

  • Martin van Gelderen & Quentin Skinner, eld., Republicanism: A Shared European Heritage, v1, Republicanism and Constitutionalism in Early Modern Europe, Cambridge: Cambridge University Press., 2002
  • Martin van Gelderen & Quentin Skinner, eds., Republicanism: A Shared European Heritage, v2, The Values of Republicanism in Early Modern Europe, Cambridge: Cambridge U.P., 2002
  • Willi Paul Adams, “Republicanism in Political Rhetoric before 1776,” Political Science Quarterly 85(1970), p397-421.
  • Joyce Appleby, “Republicanism in Old and New Contexts,” in William & Mary Quarterly, 3rd series, 43 (January, 1986), p3-34.
  • Joyce Appleby, eld., “Republicanism” issue of American Quarterly 37(Fall, 1985).
  • Sarah Barber, Regicide and Republicanism: Politics and Ethics in the English Republic, 1646-1649, Edinburgh: Edinburgh University Press, 1998.
  • Gisela Bock, Quentin Skinner & Maurizio Viroli, eds., Machiavelli and Republicanism, Cambridge: Cambridge U.P., 1990.
  • Eric Gojosso, Le concept de république en France (XVIe -XVIIIe siècle), Aix/Marseille, 1998, pp205–245.
  • James Hankins, "Exclusivist Republicanism and the Non-Monarchical Republic," Political Theory 38.4 (August 2010), 452-482.
  • Frédéric Monera, L'idée de République et la jurisprudence du Conseil constitutionnel — Paris: L.G.D.J., 2004 Fnac, LGDJ.fr Arkivigite je 2006-09-23 per la retarkivo Wayback Machine
  • Philip Pettit, Republicanism: A Theory of Freedom and Government, Oxford: Clarendon Press, 1997, pp. x and 304.
  • J. G. A. Pocock, The Machiavellian Moment: Florentine Political Thought and the Atlantic Republican Tradition, Princeton: Princeton University Press, 1975
  • J. G. A. Pocock, “Between Gog and Magog: The Republican Thesis and the Ideologia Americana,” Journal of the History of Ideas 48(1987), p <341>
  • J. G. A. Pocock, "The Machiavellian Moment Revisited: A Study in History and Ideology” Journal of Modern History 53(1981)
  • Paul A. Rahe, Republics Ancient and Modern: Classical Republicanism and the American Revolution, 3v., Chapel Hill: U. of North Carolina Press 1992, 1994.
  • Jagdish P. Sharma, Republics in ancient India, c. 1500 B.C.-500 B.C., 1968
  • David Wootton, eld., Republicanism, Liberty, and Commercial Society, 1649-1776 (The Making of Modern Freedom series), Stanford, CA: Stanford University Press, 1994.
  • William R. Everdell: The End of Kings. A History of Republics and Republicans (1983), rev. ed., University of Chicago Press, Chicago 2000
  • William R. Everdell: From „State“ to „Free-State“. The Meaning of the Word „Republic“ from Jean Bodin to John Adams, 7th ISECS, Budapest 1987; in Valley Forge Journal, Juni 1991
  • Jürgen Habermas: Drei normative Modelle der Demokratie. In: Jürgen Habermas: Die Einbeziehung des Anderen. Studien zur politischen Theorie, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1996
  • Wolfgang Mager, Artikel Republik, in Geschichtliche Grundbegriffe. Historisches Lexikon zur politischen-sozialen Sprache in Deutschland, 5. Auflage, E. Klett, Stuttgart 1972
  • Jean-Michel Ducomte: La République, Les Essentiels, Mailand 2002
  • 2001. Pinto, R.L. Uma introdução ao neo-republicanismo. Análise Social, Vol. XXXVI (Primavera-Verão), 2001 (n.º 158-159), pp. 461–485.
  • 2004. Silva, F.C. Virtude e Democracia. Um Ensaio sobre Ideias Republicanas. Lisboa: Imprensa de Ciências Sociais.

Eksteraj ligiloj redakti

 
Leginda artikolo
 Ĉi tiu artikolo estis je la 28-a de majo 2023 akceptita en la liston de legindaj artikoloj.
Bibliotekoj
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Respubliko&oldid=8425959"