Vetero

Vetero ĝenerale estas iaj variaj fenomenoj, kiu okazas en la atmosfero de planedo, en precizaj momento kaj loko. Ĝi estas difinita per diversaj meteologiaj variabloj​ kiel la temperaturo, la premo, la vento, la sunradiado, la humideco kaj la precipitado. Ĉe Tero la esencaj veter-fenomenoj okazas en la malalta tavolo de nia atmosfero, nome la troposfero, nome la tavolo sub la stratosfero, estante la malsupra tavolo de la atmosfero kiu estas en kontakto kun la tera surfaco. Ege gravas diferencigi la konceptojn de vetero kaj klimato, kiu referencas al la averaĝaj atmosferaj kondiĉoj kiuj estas karakteroj de prciza loko aŭ areo.​ Tiujn averaĝojn oni ĉirkaŭkalkulas laŭ periodoj de kelkaj jardekoj. La scienco, kiu studas veteron kaj klimaton, estas konata kiel meteologio (aŭ meteorologio).

Meteorologia atlaso (1887).

Profesia meteorologia mapo de Nordameriko.

Mapo de precipitaĵo dum la ŝtormo kaj forta neĝofalo je 2013.

Vetero estu ĉi tie la konstanta ŝanĝiĝanta stato de la tera atmosfero kaj ankaŭ de la tersupraĵo. Tiuj ŝanĝiĝoj estas kaŭzata de internaj dinamikaj fortoj kaj de la suna energio (alfluo de radiado modifikata de ŝanĝiĝanta nubaro). En malvasta senco temas pri loka vetero ampleksanta nur kelkajn sekundojn aŭ minutojn kaj nur la spacon ĉirkaŭ la determinatan lokon kaj ĝis la horizonto, sed en vaste ampleksa senco temas pri tutmonda (globala) vetero kaj povus ampleksi eĉ multajn jarojn. Plej ofte temas pri relative mallongaj tempospacoj ampleksantaj ĉirkaŭ dek minutojn kaj loka ĉirkaŭaĵo, speciale se temas pri sinoptika observado de meteorologiaj oficiaj servoj.

La vetero estas pelita de aerpremo, la temperaturo kaj la diferencoj de humideco inter unu loko kaj alia. Tiuj diferencoj povas okazi pro la angulo de la suno sur ajna preciza loko, kiu varias laŭ latitudo el la tropikoj. La forta kontrasto de temperaturo inter la polusa aero kaj la tropika aero okazigas la atmosferan cirkuladon de plej granda skalo: la ĉelo de Hadley, la ĉelo de Ferrel, la ĉelo polusa kaj la ŝprucfluo.​ Sistemojn de vetero en la mezaj latitudoj, kiel la ciklonoj ekstertropikaj, okazigas nestabilaĵoj de la ŝprucfluo. Ĉar la akso de la Tero estas klina rilate al la orbita ebeno, la sunlumo venas laŭ diferencaj anguloj en la diversaj monatoj de la jaro. Sur la surfaco de la Tero, la temperaturoj normale varias jare inter ±40 °C. Laŭlonge de jarmiloj, ŝanĝoj en la orbito de la Tero povas rezulti en ŝanĝoj pri la kvanto kaj distribudo de la sunenergio ricevita de la Tero, tial influante la tutmondan klimaton, sed tio ne estus veteraj fenomenoj.

La diferencoj de temperaturo de la tera surfaco siavice okazigas premdiferencojn. La plej altaj altitudoj estas pli malvarmaj ol la malaltaj pro diferencoj en varmiĝo pro premo. La veterprognozo estas la aplikado de la scienco kaj de la teknologio por antaŭscii la staton de la atmosfero en la estonteco ĉe difinita loko. La sistemo ne estas preciza nek regula; malgrandaj ŝanĝoj en parto de la sistemo povas kreskiĝi kaj okazigi grandajn efikojn en la tuta sistemo; povas okazi ankaŭ neantaŭviditajn ŝanĝojn. Laŭlonge de la historio, ekzistis multaj homaj klopodoj por kontroli la veteron kaj ekzistas pruvaro, ke homaj aktivecoj kiel la agrikulturo kaj la industrio modifis la atmosferajn modelojn.

La vetero varias je tempo kaj loko kaj estas ege diverseca; ĝi havas eminentan rilaton por homa agado, vivado kaj laborado kaj planado. Ege esenca estas la ĉeesto aŭ neĉeesto de akvo kaj kondensignukleoj en la aero, ĉar ilia ĉeesto estas nepre necesa kondiĉo por kondensiĝ-procezoj. Kiel kondensignukleoj efikas ekzemple etaj substanceroj el fumoj aŭ NaCl-saleroj el maro ĵetitaj de vento aŭ egaj marondoj en la aeron. Ĉar la kondensiĝ- kaj sublimaci-procezoj liveras varmenergion - antaue nur latente/malkaŝe ekzistantan, tiaj procezoj gravas por dinamikaj ekstarigoj (generaj procezoj). Do la sistemo suno-tero kune kun la movado de la tero ĉirkaŭ la suno ene de unu jaro (vd. ekliptiko) kaj la rotacio de la tero mem ĉirkaŭ sia akso ene de uno tago (vd. tera akso) kaj la dekliniĝangulo de la tera akso verso la ĉirkaŭsuna orbitebeno (ĉ. 23°) ege determinas la variadon de la meteorologikaj elementoj. Ili havas markantajn osciladojn (multajfrekventajn ondojn, ondegojn kaj ondetojn), speciale tiajn, kiuj rilatas al tagnokt- kaj jar-periodojn.

La studo pri kiel funkcias la vetero en aliaj planedoj estis utilaj por kompreni ĝian funkciadon en la Tero. Fama loko en la Sunsistemo, estas la Granda Ruĝa Makulo, estas kontraŭciklona ŝtormo, kiu ekzistas ekde almenaŭ 300 jaroj. Tamen, la vetero ne limiĝas al planedaj korpoj. La korono de stelo perdiĝas konstante en la spaco, kreante tion kio esence estas tre maldika atmosfero tra la Sunsistemo. La transporto de amaso elpelita el la Suno estas konata kiel suna vento.

Origino kaj fluo de la atmosfera energio

Satelita bildo de NASA de la enfluejo de la rivero Amazono montras kelkajn energifluojn en la atmosfero: la sunradioj varmigas la teran surfacon, fakte la teron unuavice (pli rapide) kaj akvon poste (pli malrapide). La varmiĝo de la teroj varmigas siavice la surfacan aeron, kiu leviĝas, malvarmiĝas, pro kio kondensiĝas la atmosfera humideco kiu iĝas likva akvo kiu formas nubojn. Dume, la akvo de la grandaj amazonaj riveroj estas absorbante la sunradiadon pli malrapide pro kio ne okazas forvaporado de ties akvoj kaj tial ankaŭ ne estas varmiĝo de la aero en tiuj areoj, nek konvekcio nek kondensiĝo en ili.

La sunradia energio

Preskaŭ la totalo de la sunenergio kiu generas ĉiujn atmosferajn ŝanĝojn devenas de la sunradiado, tio estas, de la sunradia energio. Sed la sunradioj ne varmigas rekte la atmosferan aeron pro la propreco de la aero pri la diatermancio kiu klarigas, ke la atmosfero permesas esti trapasata de la sunradioj praktike nevarmiĝante. Tiel la varmiĝo de la atmosfero pro la sunradiado estas nerekta: la sunradioj varmigas unue la litosferon (rapide) kaj la hidrosferon (pli malrapide ol la litosfero). Kiam kaj la litosfero kaj la hidrosfero estis varmiĝintaj, ili transigas tiun varmon al la atmosfero, la unua rapide kaj la dua pli lante, ĉio laŭ la procezo pri la varmiĝo de la litosfero kaj la hidrosfero nomita diatermancio. La foto de la delto de la rivero Amazono montrita tie dekstre estis farita dum la mateno. Se oni komparas ĝin kun simila bildo de la noktiĝo tiun saman tagon (tio eblas, ne per bildo de la videbla spektro, sed per bildo infraruĝa) oni vidas, ke la situacio ŝanĝiĝas, kaj aperas pli granda kondensiĝo sur la riveroj ol sur la tero.

2015 – 5a plej varama jaro en la tuta mondo en la registroj (ekde 1880) ĝis 2021 – La koloroj indikas la anomaliojn de temperaturo (NASA/NOAA; 20a de januaro 2016).

Ĉar la akso de rotacio de la Tero estas klinita rilate al sia orbita ebenaĵo, la sunlumo venas laŭ diferencaj anguloj en diferencaj epokoj de la karo. En junio, la norda hemisfero estas klina al la Suno, pro kio en ajna latitudo de la norda hemisfero la sunlumo venas pli rekte en tiu loko ol en decembro. Tiu efiko rezultas en la diferenco de sezonoj. Dum miloj ĝis centoj da miloj de jaroj, la ŝanĝoj en la orbitaj parametroj de la Tero ŝanĝas la kvanton kaj distribuadon de la sunenergio ricevita de la Tero kaj influas en la klimato post iom da tempo. (Vidu artikolon Milankoviĉ-cikloj).

La neegala sunvarmiĝo (la formado de zonoj de gradaĵoj laŭ temperaturo kaj humideco aŭ frontogenezo) povas rilati ankaŭ al la vetero mem en formo de nubaro kaj precipitaĵo. La plej altaj altitudoj estas tipe pli malvarmaj ol la pli malaltaj altitudoj, kio estas la rezulto de surfaca temperaturo pli alta kaj de sunradia varmiĝo, kio okazigas la falon de la adiabatia indico. En kelkaj situacioj, la temperaturo pliiĝas laŭ la alteco. Tiun fenomenon oni konas kiel "renverso" kaj ĝi povas fari, ke la montopintoj estas pli varmaj ol la valoj kiuj estas tute apude. La renversoj povas konduki al la formado de nebulo kaj ofte ili agas kiel limo kiu malhelpas la disvolvon de elektraj ŝtormoj. Je lokaj skaloj, la diferencoj de temperaturo povas okazi ĉar diferencaj surfacoj (kiel oceanoj, arbaroj, tavoloj de frosto kaj artefaritaj konstruoj) havas diferencajn fizikajn trajtojn kiel reflektopovo, rugeco aŭ enhavo de humideco.

Aliaj fontoj de atmosfera energio

Erupcio de la vulkano Mayón en la insulo Luzono, Filipinoj, en 1984. Videblas maldekstre nubo formita de akvovaporo tre varma pro la erupcio malvarmiĝanta je kontakto kun la media temperaturo.

Submara hidrotermika fonto, kies energio produktas la medio kiu ebligas la ekzistadon de profundmara faŭno ĉirkaŭe spite al la enorma premo ekzistanta pro la granda profundeco de la oceana fundo.

Krom la sunradiado ekzistas tri aliaj pli minoraj fontoj de termika energio kiuj povas varmigi la atmosfero; ili estas la jenaj:

• La geoterma energio de la varmaj punktoj en la oceana fundo. Tiu energio pasas al la oceana akvo kiu varmiĝas aŭ eĉ bolas, kaj vaporiĝas ĉar absorbas varmon kiu, kondensita, pasas al la atmosfera aero (por ekzemplo, la lasta submara erupcio en la insulo El Hierro en la Kanariaj insuloj).
• Ankaŭ la vulkanaj erupcioj povas eĉ varmigi la atmosferon je rekta maniero, sen interveno de la sunradiado.
• La transpirado de plantoj kaj animaloj, same kiel spirado de la vivantaĵoj. Tiu lasta varmofonto esta tre grava, kiel pruvas la infraruĝaj fotografioj de la zonoj de vegetaĵaro ekzistantaj sur la tera surfaco.

Tamen, tiuj tri varmofontoj estas negravaj kompare kun la sunenergio ricevita en la tera surfaco. Tio gravas por klarigi la dekomencan ideon ke la preskaŭ totalo de la energio stokita en la atmosfero devenas de la sunradiado. Kaj el la tri varmofontoj disde la sunradiado, tiu formita per la transpirado de la vegetaĵaro estas la plej grava pro sia stabileco en la tempo kaj pro la uzado de CO₂ kiel krudmaterialo, krom la liberigo de oksigeno, sen kio la vivo de la animaloj estus malebla.

Fenomenoj

Disŝarĝoj de fulmo dum ŝtormo.

Fenomenoj, strukturoj, elementoj aŭ objekto de observado de la vetero (meteoroj) estas:

• nubo, nubaro,
• ĉielaj fenomenoj:
  • ĉielarko (pluvarko),
• vento,
• trombo,
• tornado,
• ŝtormoj,
• ciklono, tropika
• uragano, tajfuno
• videblec-fenomenoj:
  • nebuleto (aŭ brumo), nebulo,
• precipitaĵo , falanta kaj deposita,
  • pluveto aŭ etguta/fajnguta pluvo, pluvoj, ekpluvo, roso, prujno, neĝo, ekneĝo, hajlo, ekhailo, grajlo, glatiso,
• tondroŝtormo, fulmotondro, fulmo, tondro,
• nuna vetero,
• ĵusa vetero,
• polusa ciklono (polarfronta),
  • frontoj: varm-fronto, malvarm-fronto, okluzio
• anticiklono, malalta aerpremo,
• ĵetfluo (ĵetventego),
• ĝenerala cirkulado
  • Hadley-ĉelo, Ferrel-ĉelo

Pluvo, en Leono, Meksiko.

Fizikaj mezureblaj aŭ kvantifikeblaj elementoj, kiuj karakterizas la veteron, estas ekzemple:

• aer-temperaturoj (ĝenerale en 2m alto),
• grund-temperaturoj,
• aer-humideco,
• rosopunkto(-temperaturo),
• atmosfera premo, aer-premo,
• vapor-premo, vaporpremo de saturiĝo (de akvo),
• nub-kvanto (en oktonoj) de la tuta nubaro,
• nub-genroj je tavolo (etaĝo) (basa, mezalta, alta): cu, st, sc, ns, ac, as, ci, cc, cs, cb; specioj kaj subspecioj,
• altitudo de la nubbazo en la basa tavolo
• radiado: fluo de lumradiado, sunradiado, IR-radiado, varm-radiado
• prisunado-daŭro (daŭro de plenforta sunlumo, tia estas la taga sumo de tempoperiodoj sen tempointervaloj kiam la sunlumo estis interrompita de nubo)
• videblec-distanco (horizonta profundeco por rekoni difinitajn vidobjektojn)
• precipitaĵ-kvanto je areo-unuo (ekz-e en l/m² aŭ mm kiel precipitaĵ-alto) kaj je tempo-unuo (intenseco)
• neĝo-kovraĵ-diko

observeblaj kaj klasifikeblaj elementoj:

• tersurfac-stato (grundsupraĵo), marsurfaca stato

Veter-stato

La nuna vetero estas observata perokule laŭ difinitaj kondiĉoj. La pli granda ŝtupo signifas la pli grava veter-okazo (ekz-e por aviado). Tiu ŝtupo respektive ĝia indeksnumero estas notata kaj raportata al centra oficejo. La kodoj laŭ SYNOP (FM12/FM13-kodo, tabelo Nr-o 4677) laŭ la Monda Organizaĵo pri Meteologio (MOM) estas jenaj:

Simbolo	Ŝtupo	Priskribaĵo (nur provaĵa - el germana - ne oficiala), kondiĉaro
	00	nubo-disvolviĝo dum la lasta horo ne observita aŭ ne observebla
	01	nubojforiĝo aŭ -malpliiĝo dum la lasta horo
	02	samtipa nubaro dum la lasta horo
	03	pliiĝanta nubaro dum la lasta horo
	04	malpliigita vidodistanco per fumo
	05	Seka brumo
	06	polv-brumo (polveroj parte videbla)
	07	polvo- aŭ sablo-drivado aŭ -blovado, sed neniu bone disvolvitaj trombetoj (diaboloj) kaj ne sabloŝtormo
	08	trobeto (diabolo) videbla dum la lasta horo ..., sed ne sabloŝtormo
	09	Polvo-ŝtormo aŭ sabloŝtormo dum observ-tempopunkto en vidodistanco aŭ dum la lasta horo ĉirkaŭ la veter-staciono
	10	Malseka brumo
	11	malalta nebulo kun malpli ol 2m alteco kiel singularaj pecoj aŭ pecaroj ĉirkaŭ la veter-staciono
	12	Koneksa malalta nebul-tavolo kun malpli ol 2m alteco ĉirkaŭ la veter-staciono
	13	distanca fulmo-lumado, sed neniu tondro aŭdebla
	14	virgoj (precipitaĵ-rubandoj) en vidodistanco
	15	precipitaĵo en vidodistanco, sed pli ol 5 km distance
	16	precipitaĵo en vidodistanco, malpli ol 5 km distance, sed ne ĉirkaŭ la veter-stacio
	17	fulmoj aŭ malproksimaj fulmoj ĉe la staciono kun aŭdebla tondro, sed ne precipitaĵo
	18	Skualkolumo dum la pasinta horo, videbla aŭ apud la observstacio
	19	Funela nubo aŭ tornado dum la pasinta horo apud la observstacio aŭ proksime de tie
	20
	21
	22
	23
	24
	25
	26
	27
	28
	29
	30	malpli ol meznivela aŭ meznivela polvo- aŭ sablo-ŝtormo malkreskanta dum la ĵus pasinta horo
	31	malpli ol meznivela aŭ meznivela polvo- aŭ sablo-ŝtormo neperceptebla (nekonserinda) ŝanĝo dum la ĵus pasinta horo
	32	malpli ol meznivela aŭ meznivela polvo- aŭ sablo-ŝtormo komencinta aŭ kreskanta dum la ĵus pasinta horo
	33	forta (pli ol meznivela) polvo- aŭ sablo-ŝtormo malkreskanta dum la ĵus pasinta horo
	34	forta (pli ol meznivela) polvo- aŭ sablo-ŝtormo neperceptebla (nekonserinda) ŝanĝo dum la ĵus pasinta horo
	35	forta (pli ol meznivela) polvo- aŭ sablo-ŝtormo komencinta aŭ kreskanta dum la ĵus pasinta horo
	36
	37
	38
	39
	40
	41
	42
	43	ĉielo kovrata - tiel, ke la nebulo iĝis malpli densa dum la pasinta horo
	44	ĉielo videbla malgraŭ nebulo aŭ frostita nebulo - tiel, ke ne estis ŝanĝoj dum la pasinta horo
	45	ĉielo kovrata per nebulo aŭ frostita nebulo - tiel, ke ne estis ŝanĝoj dum la pasinta horo
	46	ĉielo videbla malgraŭ nebulo aŭ frostita nebulo - tiel, ke la nebulo iĝis pli densa dum la pasinta horo
	47	ĉielo kovrata per nebulo aŭ frostita nebulo - tiel, ke la nebulo iĝis pli densa dum la pasinta horo
	48
	49
	50
	51
	52
	53
	54
	55
	56
	57
	58
	59
	60
	61
	62
	63
	64
	65
	66
	67
	68
	69
	70
	71
	72
	73
	74
	75
	76
	77
	78
	79
	80
	81
	82
	83
	84
	85
	86
	87
	88
	89
	90
	91
	92
	93
	94
	95
	96	malintensa aŭ mezintensa fulmotondro kun grajlo aŭ hajlo observtempe
	97	Eg-intensa fulmotondro sen hajlo, sed kun falanta pluvo aŭ neĝo (precipitaĵo) observtempe
	98	fulmotondro mit polvo- aŭ sabloŝtormo observtempe
	99	Eg-intensa fulmotondro kun grajlo aŭ hajlo observtempe

vd.: veteromapo (germane); (paĝo de la 28-a Aprilo 2008)

Vidu ankaŭ

klimato, veterprognozo, veterobservado, klimatesplorado, klimatodiagramo, Centjara Kalendaro, atmosfera sorbo kaj difuzo, meteo, geofiziko, fazodiagramo, vaporpremo, kondensado, Monda Organizaĵo pri Meteologio

Proverbo

Ekzistas pluraj proverboj pri vetero en la Proverbaro Esperanta de L. L. Zamenhof, inter ili:

• 	„ Aprila vetero — trompa aero. ”

• 	„ Atendi bonan veteron kaj laman kurieron. ”

• 	„ Post vetero malbela lumas suno plej hela. ”

Bibliografio

• Rilex, Denis kaj Lewis Spolton 1987: Vetero kaj Klimato de la Mondo, UEA, Roterdamo, 131 paĝoj, ISBN 92 9017 035 2

Alilingve

• Verena Burhenne, Monika Weyer, Rosa Rosinski (Eld.): Wetter: verhext, gedeutet, erforscht. Katalog zur gleichnamigen Wanderausstellung des Westfälischen Museumsamtes (LWL) in Zusammenarbeit mit dem Bauernhaus-Museum Bielefeld. Westfälisches Museumsamt, Münster 2006, ISBN 3-927204-64-1.
• Sz. U. Goncsarenko: Meteorológiáról mindenkinek, Műszaki Könyvkiadó, Budapest, 1985, ISBN 963 10 6444 1
• Ham, C.J. van der; Korevaar, C.G.; Moens, W.D.; Stijnman, P.C. (1998): Meteorologie en Oceanografie voor de zeevaart, De Boer Maritiem.
• Marie-Luise Heckmann: Krieg und Wetter – in erzählenden Quellen Preußens und Livlands im 13. und 14. Jahrhundert. en: Piśmienność pragmatyczna, edytorstwo źródeł historycznych, archiwistika. Studia ofiarowane Profesorowi Januszowi Tandeckiemu w sześćdziesiąta oiąta rocznicę urodzin, hg. von Roman Czaja und Krzysztof Kopiński, Toruń 2015, S. 191–212.
• Richard Hennig: Gut und schlecht Wetter. Verlag B. G. Teubner, Leipzig 1911.
• Jörg Kachelmann, Siegfried Schöpfer: Wie wird das Wetter? Eine leicht verständliche Einführung für Jedermann. Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 2004, ISBN 3-498-06377-4.
• Jan Klage, Florian Mitgutsch (ilustraciisto): Wetter macht Geschichte. Der Einfluß des Wetters auf den Lauf der Geschichte. FAZ-Buch, Frankfurt am Main 2002, ISBN 3-89843-097-9.
• Milankovitch, Milutin. Zavod za Udz̆benike i Nastavna Sredstva: Belgrado, 1941. ISBN 86-17-06619-9.
• Péczely, 1979: Péczely György: Éghajlattan. Tankönyvkiadó, Budapest. 336 pp. ISBN 963 17 4411 6
• Birgitta Raab kaj Haldo Vedin (1995). Märta Syrén. red. Sveriges Nationalatlas - Klimat, Sjöar och Vattendrag. Bra Böcker. ISBN 91-87760-31-2
• Karl-Heinz Schirmer et al.: Wie funktioniert das? Wetter und Klima. Meyers Lexikonverlag, Mannheim / Wien / Zürich 1989, ISBN 3-411-02382-1.

Eksteraj ligiloj

• esperante Veterprognozo tutmonda Arkivigite je 2009-06-01 per la retarkivo Wayback Machine

• En tiu ĉi artikolo estas uzita traduko de teksto el la artikolo Tiempo atmosférico en la hispana Vikipedio.