Sufiksoj en Esperanto
Sufikso (de la latina vorto suffixum, la neŭtra formo de pasinteca pasiva participo pri la verbo suffigere) estas afikso, kiu estas postmetita al alia morfemo, kreante novan signifon. Analogie al tiu signifo iuj esperantistoj proponas la priskriban terminan alternativon postafikso, kiu tamen ĝis nun ne kutimiĝis en la faka literaturo.
Sufiksoj en Esperanto | ||
---|---|---|
Tipo | Oficialaj | Neoficialaj |
Verbaj | -ant-, -int-, -ont- -at-, -it-, -ot- |
-unt-, -ut- |
Seksaj | -in- | -iĉ-, -ip- |
Aliaj | -aĉ-, -ad-, -aĵ-, -an-, -ar-, -ĉj-, |
-ab-, -ac-, -al-, -ari-, -ator-, |
En Esperanto plejofte ĝin sekvas gramatika markilo (a, oj, us k. a.): kateto, kateta.
Vorto povas havi pli ol unu sufikson: katideto, tranĉilingaro.
Kategorio-sufiksoj
redaktiPri la afero jene skribis Kálmán Kalocsay en la Enciklopedio de Esperanto, sub la gloso "Kategorio-sufiksoj":
|
Neoficialaj sufiksoj
redaktiLa listo de la neoficialaj sufiksoj troviĝas en la Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko[1] .
El la diversaj sufiksoj aplikitaj en la teknika lingvo tri havas ŝancojn eniri la komunan lingvon: -oza, signifanta materian multhavecon por anstataŭi la pezajn -plena, -riĉa; -iva, signifanta kapablon, do estanta la aktiva paralelo de l' pasiva ebla (voliva: volkapabla; elvokiva: elvokkapabla); -izi, en la Veraxa senco: apliki ion al io science aŭ metie, apliki metodon de eltrovinto (ŝtonigi vojon, salizi koloidsolvaĵon, pasteŭrizi lakton, faradizi nervon). Pli kaj pli ĝeneraliĝas la sufikso -io por landnomoj (Germanio) kaj scienco anatomo-anatomio. KALOCSAY.
Noto de M. C. Butler. Mi ne kredas, ke -i- estas sufikso. Kaj certe „anatomo“ deriviĝas de „anatomio“ (-iisto, mallongigo -o) kaj ne inverse. Valorus aldoni kelkajn teknikajn sufiksojn -it, hiper-, k.a., pri medicino, botaniko, ĥemio, ks.
Oficialaj sufiksoj
redaktiLa oficialaj sufiksoj de Esperanto estas [2]:
Verbaj
redakti- Aktivo: -ant-, -int-, -ont-
- Pasivo: -at-, -it-, -ot-
Alispecaj
redakti- -aĉ-, -ad-, -aĵ-, -an-, -ar-
- -ebl-, -ec-, -eg-, -ej-, -em-, -end-, -er-, -estr-, -et-
- -i-, -id-, -ig-, -iĝ-, -il-, -in-, -ind-, -ing-, -ism-, -ist-
- -obl-, -on-, -op-
- -uj-, -ul-, -um-
-ĉj, -nj
redaktiLa signifo kaj uzado de "-ĉj" kaj "-nj" estas por sufikso kiu karesformigas virajn kaj inajn nomojn, respektive. -ĉj- kaj -nj- estas la solaj sufiksoj kiuj komenciĝas per konsonanto, kaj ankaŭ la solaj kiuj povas ŝanĝi la radikvortojn al kiuj ili estas algluataj. Por adapti ilin pli al Esperanta fonetiko, kelkaj (interalie la duopo Kalocsay-Waringhien en Plena Analiza Gramatiko) estas proponintaj ŝanĝi ilin al -uĉj- kaj -inj-. Similaĵoj de "-ĉj" en aliaj lingvoj estas: -lein [-lajn], -erl, -i, -chen [-ĥjen] (germana); -tje (nederlanda); -inho [inju] (portugala); -ito, -cho [ĉo] (hispana).
-eg
redaktiLa signifo kaj uzado de "-eg" estas por pligrandigo aŭ pliintensigo. La similaĵoj de "-eg" en aliaj lingvoj estas: kjempe- (norvega); -ão, -ona (portugala lingvo); -an-, -on- (hispana);-on- (itala: libro 'libro' — librone 'librego').
-end
redaktiLa signifo kaj uzado estas por "devige". La deveno de "-end" estas de la latina lingvo per Ido.[mankas fonto]
Uzado de sufiksoj
redaktiEn la libro La arto labori kune – Festlibro por Humphrey Tonkin norvega esperantisto Otto Prytz en sia artikolo Sistemo de sufiksoj en etnolingvoj kaj en Esperanto. Similaĵoj kaj diferencoj analizas la funkciadon de sufiksoj en Esperanto;[3] por tio sinjoro Prytz komparas tion kun la sistemo en la hispana lingvo aldonante ekzemplojn de aliaj etnoligvoj. Dekomence li skize difinas la necesajn konceptojn de vorto, gramatika finaĵo, radiko, radikaĵo, prefikso, sufikso kaj afikso. Sufiksoj en etnolingvo povas esti derivaj (kiuj "modifas la signifon de la radikaĵo kaj eĉ povas pasigi la vorton al alia vortklaso" kaj taksaj;[4] kelkaj povas esti kaj kaj. Ĉe kelkaj derivaj estas ofta ŝanĝo de genro (en hispana adjektoj kaj aĵ-nomoj havas genron). Kelkaj derivitaj vortoj leksikiĝas kaj tiel "[E]n ju pli da leksikiĝintaj unuoj partoprenas unu sama sufikso, des malpli produktiva ĝi fariĝas."[5] En Esperanto sufiksoj povas aperi kiel radikoj, havas signifon tre bone difinitan kaj kovras po unu saman signifoparcelon. Tiel la uzo estas diferenca: Esperantaj derivaĵoj estas pli unusencaj, oni devas elekti pli precizan esprimon kaj la derivado estas pli multe uzata. Kelkaj derivitaj vortoj, kiel vortaro, arbaro, lernejo kaj preĝejo leksikiĝis kaj se tio "daŭros, la sufiksoj riskas perdi sian produktivecon". Oni devos memori, kiuj derivaĵoj jam estis "okupitaj", kaj elekti inter naturalismo kaj skemismo, el kiuj unua furoras en faka lingvaĵo (moskeo kontraŭ islama preĝejo). Indos meza vojo.[6]
Referencoj
redakti- ↑ Vidu la liston de la neoficialaj sufiksoj en la PMEG de Bertilo Wennergren[1]
- ↑ Vidu la liston de la oficialaj sufiksoj en la PMEG de Bertilo Wennergren[2]
- ↑ Otto Prytz, Sistemo de sufiksoj en etnolingvoj kaj en Esperanto. Similaĵoj kaj diferencoj, En: La arto labori kune – Festlibro por Humphrey Tonkin, Roterdamo, 2010, UEA (ISBN 978-92-9017-113-3) pp. 386-304.
- ↑ La arto..., pp. 387-390.
- ↑ La arto..., p. 391.
- ↑ La arto..., p. 393.
Vidu ankaŭ
redakti- prefiksoj en Esperanto
- vortfarado
- Kálmán Kalocsay
- Pri Landnomoj – La sistemo de Dro Zamenhof. Rimarkoj pri la Propraj Nomoj en Esperanto kaj ilia transskribo