Tokato: Malsamoj inter versioj
| [nekontrolita versio] | [nekontrolita versio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Elangligis |
Znusgy (diskuto | kontribuoj) e Ĝisdatigis |
||
Linio 1:
<!--{{Historio de okcidenta arta muziko}}-->
'''Mezepoka muziko''' estas muziko
de Eŭropo en la [[mezepoko]].
Tiu ĉi epoko ampleksas la periodon
de la falo de Romio ([[476]]) kaj la papado de
[[Gregorio la 1-a|Gregorio la Granda]] ([[6-a jarcento]])
ĝis proksimume la komenco de la dekkvina jarcento,
kvankam oni devas koncedi,
ke fiksi la finon de la mezepoko kaj
la komencon de la renesanco estas arbitre.
Cetere, tio ĉi ekskludas
la muzikon de la [[Bizanca Imperio]],
kiu havis grandparte apartan disvolviĝon.
Estis kaj sankta kaj sekulara muziko,
kvankam el la sekulara muziko
de la frua mezepoko preskaŭ nenio transvivis.
Krome la rekonstruado de frua muziko,
speciale muziko antaŭ la [[12-a jarcento]],
ĉiam enhavas elementon de konjekto,
ĉar notacio disvolviĝis relative malfrue.
La frua parto de tiu ĉi muzikperiodo estas markita
de la tre malrapida graviĝo kaj disvolviĝo
de [[polifonio]] kaj [[kontrapunkto]].
== Mezepoka sankta muziko ==
=== Gregoria ĉanto ===
[[Gregoria ĉanto]], kiu estas speco de [[plejnkanto]],
estas centra en la muzika tradicio de Eŭropo en la mezepoko.
Ĉanto (liturgia ĥora kanto) estas
[[Monofonio|monofonia]] sekulara formo,
kiu reprezentas la plej fruan konatan muzikon
de la kristana eklezio.
Tio, kion ni nomas gregoria ĉanto,
estas la stile kohera, doktrine unuigita versio,
kiu devenis el kunmeto de kelkaj diversaj ĉantotradicioj
(romia, [[Mozaraba ĉanto|mozaraba]], [[Galikana ĉanto|galikana]],
[[Ambrozia ĉanto|ambrozia]], k.a.)
sub la superrigardo de Romo en proksimume la naŭa jarcento.
La verkaron praktike konsistigis melodioj,
kiuj devenas verŝajne el pluraj fontoj,
kelkaj eĉ el la tempo
de [[Gregorio la 1-a|Gregorio la Granda]] mem
(ĉ. [[590]]–[[604]]).
Multaj el tiuj melodioj verŝajne
verkiĝis en la politike stabila,
relative klera medio
de okcidenteŭropaj monaĥejoj
dum la regado de [[Karlo la Granda|Charlemagne]].
La plej frua transvivanta fontmaterialo por ĉanto
montranta muzikan notacion venas
el la komenco de la naŭa jarcento,
kvankam la unueco de la muziko tra vasta spaco
supozigas, ke ia formo de ĉanta notacio, nun perdita,
eble ekzistis jam pli frue.
Ni notu, ke jam en la antikva mondo
— ekz. en Grekio —
ekzistis muzika notacio;
sed ĉirkaŭ la kvina jarcento perdiĝis
la kapablo legi kaj skribi tian notacion,
same kiel ĉia muziko ligita al ĝi.
Inter scienculoj regas vigla disputo
kiom la muziko de gregoria ĉanto reprezentas
transvivadon de la muziko de la antikva mondo,
sed sendube estis ia influo,
minimume el la muziko de la sinagogo.
Nur etaj ĉifaĵoj de antikva muziko
transvivas (ekz., la [[epitafo de Seikilos]]),
sed tiuj montras (kaj tio ne surprizas)
similecon je modalo, formo, kaj frazkonceptado
al pli malfrua okcidenteŭropa muziko.
Tra la ĥaosaj jaroj de la frua mezepoko
ĉanto travivis kaj prosperis
en monaĥejoj kaj religiaj centroj
ĉar ili estis la lokoj de
plej granda stabileco kaj klereco.
Kristana ĉanto (konata kiel la mozaraba liturgio)
ankaŭ transvivis en Hispanio
sub [[Islamo|moslema]] regado,
kvankam tiu ĉi estis izolita speco
kaj tia muziko poste subpremiĝis
en klopodo trudi konformecon
al la tuta liturgio.
La plej multaj disvolvaĵoj en okcidenta [[klasika muziko]]
aŭ rilatas al aŭ rekte devenas de procedoj unue viditaj
en ĉanto kaj ties plej fruaj derivaĵoj.
=== Organumo ===
Ĉirkaŭ la fino de la naŭa jarcento,
kantistoj en monaĥejoj kiel St. Gall en Svisio
ekprovis aldoni alian parton al la ĉanto,
ĝenerale voĉon en paralela movado,
kantante plejparte perfektajn [[Intervalo (muziko)|kvartojn]]
aŭ [[Intervalo (muziko)|kvintojn]] kontraŭ la originala melodio.
Tiu ĉi disvolvaĵo nomiĝas [[organumo]],
kaj ĝi reprezentas la originon de kontrapunkto,
la trajto kiu plej certe distingas eŭropan muzikon
de la cetero de monda muziko.
Tra la sekvantaj kelkaj jarcentoj organumo
disvolviĝis en pluraj manieroj.
La plej grava estis la kreado de "flora organumo" ĉirkaŭ 1100,
iafoje konata kiel la [[skolo de St. Martial]]
(nomata laŭ monaĥejo en sudcentra Francio,
kiu posedas la plej bone konservitan
manuskripton el tiu ĉi verkaro).
En "flora organumo" la originalan melodion
oni kantis en longaj tonoj
dum akompananta voĉo kantis
po multajn tonojn kontraŭ ĉiu el la originala,
ofte en tre detalriĉa maniero,
dume emfazante la [[Intervalo (muziko)|perfektajn konsonancojn]]
(kvartojn, kvintojn, kaj oktojn)
kiel en la pli fruaj organumoj.
Postaj disvolvaĵoj de organumo okazis en Anglio,
kie la intervalo de la trito aparte favoriĝis,
kaj kie oni kredeble improvizadis organumojn
kontraŭ ekzistanta ĉantomelodio,
kaj ĉe [[Notre Dame]] en Parizo,
kiu fariĝis la centro de muzika kreema agado
tra la dektria jarcento.
=== Skolo de Notre Dame (''Ars Antiqua'') ===
La impona florado de la [[skolo de Notre Dame]]
de polifonio de ĉirkaŭ [[1150]] ĝis [[1250]]
respondis al la same imponaj atingoj
en [[Gotiko|gotika arkitekturo]]:
la centro de agado ja estis la katedralo de Notre Dame mem.
Ĝuste en tiu ĉi periodo ritma notacio
ekaperis en okcidenteŭropa muziko,
precipe kunteksto-dependa metodo de ritma notacio
konataj kiel la [[Ritma modalo|ritmaj modaloj]].
Tio estis ankaŭ la periodo,
en kiu disvolviĝis konceptoj de formala strukturo,
kiuj metis atenton sur proporcion,
teksadon, kaj arkitekturan efikon.
Iafoje oni nomas tian muzikon la pariza skolo,
aŭ pariza organumo, kaj ĝi reprezentas la komencon de tio,
kio kutime nomiĝas la ''[[ars antiqua]]''.
Komponistoj el tiu periodo kreis
plurajn novajn muzikajn formojn:
[[klozulo]]j, kiuj estis [[Melismo|melismaj]] sekcioj de organumoj
elprenitaj kaj tajlitaj per novaj vortoj kaj plia muzika malvolvado;
[[konduktuso]], kiu estis kanto por unu aŭ pluraj voĉoj,
kiun oni kantu ritme, verŝajne okaze de ia procesio;
kaj [[tropo]]j, kiuj estis rearanĝaĵoj de pli malnovaj ĉantoj
nun havantaj novajn vortojn kaj iafoje novan muzikon.
La [[moteto]], unu el la plej gravaj muzikaj formoj
el la malfrua mezepoko kaj renesanco,
ekdisvolviĝis dum la periodo de Notre Dame
el la klozulo, aparte el la formo uzanta plurajn voĉojn,
kiel en la verkado de [[Pérotin]].
Ĝin oni plu disvolvis en formon
de granda ellaboriteco, rafiniteco,
kaj subtileco en la dekkvara jarcento,
la periodo de la ''ars nova''.
== Franca ''ars nova'' ==
La komenco de la ''[[ars nova]]'' estas unu el
la malmultaj klaraj kronologiaj dividoj en mezepoka muziko,
ĉar ĝi respondas al la eldono de la ''Roman de Fauvel'',
grandega kompilaĵo de poezio kaj muziko, en [[1310]] kaj [[1314]].
La ''Roman de Fauvel'' estas satiro
pri koruptaĵoj en la mezepoka eklezio,
kaj ĝi estas plena je mezepokaj motetoj, [[lajo]]j,
[[rondelo]]j, kaj aliaj novaj sekularaj formoj.
Kvankam la plej multa muziko estas anonima,
ĝi enhavas plurajn pecojn de [[Philippe de VITRY]],
unu el la unuaj komponistoj de
la [[Isoritmo|isoritma]] moteto,
disvolviĝo kiu distingas la dekkvaran jarcenton.
La isoritman moteton perfektigis [[Guillaume de MACHAUT]],
la plej bona komponisto siatempe.
La plej multa muziko de la ''ars nova'' estis franca laŭ deveno;
tamen, la termino ofte malstrikte aplikiĝas
al ĉia muziko el la dekkvara jarcento,
speciale por inkludi la sekularan muzikon
de [[Francesco LANDINI|Landini]] en Italio.
Dum la ''ars nova'', sekulara muziko akiris
polifonian rafinitecon antaŭe trovatan nur en sankta muziko,
kio ne estas supriza se konsideri la sekularan karakteron
de la frua renesanco (kaj ni notu, ke malgraŭ tio,
ke tiu ĉi muziko estas ofte konsiderata "mezepoka",
la sociaj potencoj ĝin produktintaj estis respondecaj
por la komenco de la literatura kaj arta renesanco en Italio
— la distingo inter mezepoko kaj renesanco estas malklara,
aparte se konsideri artojn tiel diversajn kiel muzikon kaj pentradon).
La terminon "''ars nova''" (nova arto, aŭ nova tekniko)
enkondukis Philippe de VITRY en sia traktato
sub la sama nomo (probable verkita en 1322),
por distingi tiun ĉi praktikon
disde la muziko el la tuj antaŭa epoko.
== Mezepoka sekulara muziko ==
=== Goliardoj ===
La [[goliardo]]j estis vojaĝantaj poeto-muzikistoj el Eŭropo
de la deka ĝis la mezo de la dektria jarcento,
kaj tial ilia tradicio dividis iom da tempo
kun la tradicio de [[trobadoro]]j kaj ''[[trouvère]]s''.
La plej multaj estis scienculoj aŭ ekleziuloj,
kaj ili verkis kaj kantis en la latina,
malsimile al la trobadoroj, ''trouvères'', kaj ''Minnesanger'',
kiuj uzis la nacilingvon.
Kvankam multaj el la poemoj transvivis,
tre malmulta muziko restas.
Ili eble influis — eĉ decide —
la tradicion de trobadoroj kaj ''trouvères''.
La plej multaj el iliaj poemoj estas sekularaj,
kaj kvankam pluraj el iliaj kantoj
glorigas religiajn idealojn,
aliaj estas malkaŝe profanaj,
traktantaj ebriecon, diboĉadon, kaj amoremon.
=== ''Minnesang'' ===
La tradicio de [[Minnesang]] estas la [[Germanio|germana]] respondaĵo
al la agado de la trobadoroj kaj ''trouvères'' en la okcidento.
Bedaŭrinde, malmultaj fontoj transvivis el tiu tempo;
la fontoj de Minnesang estas plejparte
el du aŭ tri jarcentojn post la kulmino de la movado,
kio estigas kelkan disputadon pri ilia akurateco.
=== ''Geisslerlieder'' ===
La ''[[Geisslerlied]]er'' estis la kantoj
de vagantaj bandoj de Flagelantoj,
kiuj celis trankviligi la venĝemon de kolera Dio
per penta muziko kune kun difektado de siaj korpoj.
Estis du apartaj periodoj de agado de ''Geisslerlied'':
unu ĉirkaŭ la mezo de la dektria jarcento,
el kiu, bedaŭrinde, nenia muziko transvivis
(kvankam multaj tekstoj restas);
kaj alia el [[1349]], por kiu kaj vortoj kaj muziko
transvivis mirakle sendifekte pro la atentado
de sola pastro, kiu skribis pri la movado
kaj registris ĝian muzikon.
Tiu ĉi dua periodo respondas al la disvastiĝo
de la [[pesto]] en Eŭropo,
kaj priskribas unu el la plej teruraj eventoj
en eŭropa historio.
Ambaŭ periodoj de agado en ''Geisslerlied''
okazis precipe en Germanio.
=== Trobadoroj kaj ''trouvères'' ===
La muziko de la [[trobadoro]]j kaj [[trouvère]]s
estis nacilingva tradicio de
[[Monofonio|monofonia]] sekulara kantado,
verŝajne akompanata de instrumentoj,
kantata de profesiaj, kelkfoje vojaĝantaj, muzikistoj,
kiuj estis tiom lertaj kiel poetoj
kiom kiel kantistoj kaj instrumentistoj.
La lingvo de la trobadoroj estis
la [[Okcitana lingvo|okcitana]]
(alifoje nomata la [[langue d'oc]] aŭ [[provençal]]);
la lingvo de la ''trouvères'' estis la malnovfranca
(ankaŭ nomata la [[langue d'oil]]).
La periodo de la trobadoroj respondis
al la florado de kultura vivo en [[Provenco]],
kiu daŭris tra la dekdua jarcento
kaj en la unuan jardekon de la dektria.
Tipaj temoj de trobadoraj kantoj estis
milito, kavalireco, kaj kortega amo.
La periodo de la trobadoroj
finiĝis subite per la [[Albigensa Krucmilito]],
la furioza kampanjo de [[Papo]] [[Innocent la 3-a]]
por elimini la herezon de albigensismo
(kaj proprigi la riĉaĵojn de sendefenda popolo),
kiu efektive ekstermis la tutan civilizacion.
Transvivintaj trobadoroj iris aŭ al Hispanio,
norda Italio, aŭ norda Francio
(kie la tradicio de ''trouvères'' plu vivis),
kie iliaj kapabloj kaj teknikoj
kontribuis al la postaj disvolvaĵoj
de sekulara muzika kulturo en tiuj lokoj.
La muziko de la ''trouvères'' similis al tiu de la trobadoroj,
sed ĝi povis transvivi en la dektrian jarcenton
neinfluite de la milito de ekstermado kontraŭ la albigensoj.
Plej multaj el la pli ol du mil transvivintaj
kantoj de ''trouvères'' inkludas muzikon,
kiu montras rafinitecon tiel grandan
kiel tiu de la poezio, kiun ĝi akompanas.
=== Liturgia dramo ===
Plia muzika tradicio de Eŭropo dum la mezepoko
estis la liturgia dramo.
Treeble tiu ĉi estis la plej malnova el ĉiuj,
ĉar en sia originala formo ĝi eble reprezentas
transvivadon de [[Antikva Romo|roma]] dramo
kun almeto de kristanaj historioj —
ĉefe la evangelio, la Pasiono,
kaj la vivoj de la sanktuloj.
Ĉiu parto de Eŭropo havis ian tradicion
de muzika aŭ duone muzika dramo en la mezepoko,
inkludantan roladon, paroladon, kantadon,
kaj instrumentan akompanadon en ia kombino.
Probable ili estis ludataj de vojaĝantaj
aktoroj kaj muzikistoj,
kaj la muzikaj elementoj povus esti
la plej proksimaj transvivintaj parencoj
de la perdita populara muziko de sia periodo.
Multaj konserviĝis sufiĉe kompletaj
por permesi modernan rekonstruadon kaj ludadon
(ekz. la ''[[Dramo de Daniel]]'',
kiu estis lastatempe registrita).
== Fino de la epoko ==
Marki la finon de la mezepoko
kaj la komencon de la renesancon,
rilate la komponadon de muziko,
estas probleme.
Kvankam la muziko de la dekkvara jarcento
estas sufiĉe evidente mezepoka laŭ konceptado,
kaj la muzika agado en Italio —
la centro de agado por la frua renesanco
— postiris tre fore malantaŭ tiu de Francio,
estas pli bone rigardi la muzikon
de la dekkvina jarcento kiel transira periodo,
konservanta plurajn el la idealoj
de la fino de la mezepoko
(ekz. speco de polifonia verkado,
en kiu la partoj diferencas vaste unu de la aliaj)
sed ekmontranta plurajn el
la difinaj trajtoj de la renesanco
(ekz. internacia stilo, kiu disvolviĝis
per dislokiĝado de franca-flandraj
muzikistoj tra Eŭropo).
== Mezepokaj komponistoj ==
{{Tempografikaĵo klasikaj komponistoj mezepokaj}}
Muziko el la mezepoka periodo
estas ofte [[Anonimeco|anonima]].
Jen estas listo de gravaj komponistoj,
kies nomoj estas sciataj, el la mezepoka periodo.
Kelkaj el la nomoj, aparte frue en la periodo,
eble estis poetoj kaj verkistoj nure,
kaj la melodiojn, por kiuj ili verkis vortojn,
eble verkis aliaj, nun anonimaj;
atribuado de monofonia muziko
en fontoj de la mezepoka periodo
ne estas ĉiam fidinda.
=== Ĉanto kaj monofonia sankta muziko ===
*[[Adam de ST. VICTOR]]
*[[Papo]] [[Gregorio la 1-a]]
*[[Godric]] (Saint Godric)
*[[Hildegard von BINGEN]]
*[[Hucbald]]
*[[Notker]] (Notker Balbulus)
*[[Odo de Arezzo]]
*[[Odo de Cluny]]
*[[Tuotilo]] (Tutilo)
*[[Wipo]]
=== 13-jarcenta [[organumo]] kaj polifonio de la [[ars antiqua]] ===
*[[Leonin]]
*[[Pérotin]]
*[[W. de Wycombe]]
*[[Petrus de Cruce]] (Pierre de la Croix)
=== La tradicio de la [[trobadoro]]j, ''[[trouvère]]s'', kaj ''[[Minnesang]]'' ===
*[[Adam DE LA HALLE]]<!--aldono-->
*[[Conon de BETHUNE]]<!--aldono-->
*[[Jehan BODEL]]<!--aldono-->
*[[Pierre des MOLINS]]
*[[Berenguier de PALOU]]
*[[Arnaut DANIEL]] (unu el la plej bonaj poetoj el la epoko, kaj ankaŭ komponisto)
*[[Giraut de BORNELH]]
*[[MARCABRUN|Marcabrun]]
*[[Peire CARDENAL]]
*[[Guilhèm d'Aquitània]]<!--aldono-->
*[[Ramon LLULL]]
*[[Bernat de VENTADORN]]
*[[Bertran de BORN]] ([[Dante ALIGHIERI|Dante]] metis tiun ĉi homon en inferon pro tio, ke li semis malakordon en la familio de Henriko 2-a de Anglio)
*[[Jaufre RUDEL]]
*[[Alfonso la 10-a de Kastilio]] kaj la [[Cantigas de Santa María]]
*[[Wolfram von ESCHENBACH]]
*[[Pèire VIDAL]]<!--aldono-->
*[[Walther von der VOGELWEIDE]]
*[[Niedhart von Reuenthal]]
=== La ''Ars Nova'' ===
*[[Jehan de LESCUREL]]
*[[Philippe de VITRY]]
*[[Guillaume de MACHAUT]]
*[[Francesco LANDINI]]
*[[Borlet]]
*[[Solage]]
*[[François ANDRIEU]]
*[[Gherardello da FIRENZE]]
*[[Andrea da FIRENZE]]
*[[Giovanni da FIRENZE]] (aŭ Giovanni da CASCIA)
*[[Donato da CASCIA]]
*[[Lorenzo MASINI]]
*[[Niccolò da PERUGIA]]
*[[Maestro PIERO]]
=== La artefarita kaj kompleksa stilo de ''[[Ars subtilior]]'' ===
*[[Anthonello de CASERTA]]
*[[Philippus da CASERTA]] (aŭ Philipoctus da CASERTA)
*[[Johannes CICONIA]]
*[[Matteo da PERUGIA]]
*[[Jacopo da BOLOGNA]]
*[[Lorenzo da FIRENZE]]
*[[Grimace (komponisto)|Grimace]]
*[[Jacob SENLECHES]]
*[[Baude CORDIER]]
=== Transira periodo al [[renesanca muziko]] ===
*[[Hugo de LANTINS]]
*[[Arnold de LANTINS]]
*[[Leonel POWER]]
*[[John DUNSTABLE]]
*[[Guillaume DUFAY]]
*[[Gilles BINCHOIS]]
== Muzikteoristoj ==
*[[Odo de Cluny]]
*[[Jehan des MURS]]
*[[Franco de Cologne]]
*[[Jacques de Liège]]
*[[Petrus de CRUCE]] (Pierre de la CROIX)
== Manuskriptaj fontoj ==
=== Organumo ===
* [[Musica Enchiriadis]]
* [[Codex Calixtinus]] de [[Santiago de Compostela]]
* [[Winchester Troper]]
=== Gota periodo ===
* [[Codex Montpellier]]
* [[Codex Bamberg]]
* [[El Codex musical de Las Huelgas]]
=== Francio ===
* [[Codex Ivrea]]
* [[Codex Apt]]
=== Italio ===
* [[Codex Squarcialupi]]
* [[Codex Rossi]]
=== Anglio ===
* [[Worcester Fragments]]
* [[Old St. Andrews Music Book]]
* [[Old Hall Manuscript]]
* [[Egerton Manuscript]]
== Vidu ankaŭ ==
* [[Frua muziko]]
* [[Klasika muziko]]
* [[Muzikhistorio]]
* [[Mezepoka arto]]
== Eksteraj ligiloj ==
<!--
{{wikiquote}}
-->
* [http://www.nb.no/baser/schoyen/5/5.3/index.html#1670 La kolekto Schyoen: Muziko] (skanaĵoj de mezepoka [[muzika notacio]])
<!--
{{Mezepoko larĝa 2}}
-->
<!--[[Kategorio:Mezepoko]]-->
[[Kategorio:Muzikaj epokoj]]
[[da:Musik fra middelalderen]]
[[de:Mittelalterliche Musik]]
[[en:Medieval music]]
[[fr:Musique médiévale]]
[[nl:Middeleeuwse muziek]]
[[zh:欧洲中世纪音乐]]
| |||