Spektoradego: Malsamoj inter versioj

Spektoradegoj estas ofta [[atrakcio]] en atrakci-parkoj, sed ankaŭ povas esti parto de kutimaj urbaj parkoj kaj publilkajpublikaj lokoj. Tiuj radegoj kutime kapablas porti ĉ. 50-100 homojn.

[[Dosiero:ferris ups.jpg|thumb|left|Desegnaĵo el la 17-a jarcento, kiu montraŭasmontras antaŭulon de modernaj Spektoradegoj.]]

La vojaĝaj notoj pri la vizito de la [[Bulgario|bulgara]] urbo Phillippopolis (nuntempe [[Plovdiv]]) la 16an16-an de Majo 1620 de la brita vojaĝemulo [[Peter Mundy]], 1608–1667, enhavas la priskribon kaj ilustraĵon de "Kelkaj tipoj de balanciloj, kiujn oni uzas por ĝojigi publikon dum la festo de Biram" en la Otomanaj Balkanoj. Inter tiuj "malplej danĝera kaj problema" nur por infanoj estas la spektoradego "kvazaŭ la radego de la gruo ĉe Customhowse Key", kie la pasaĝeroj balancis en malgrandaj maŝoj, foje sidante, foje pendanta je diversaj anguloj. La ilustraĵo ĉi tie prezentas iom alian, turkan dizajnon, kiu plej verŝajne celis jam plenkreskulojn. Similaj radegoj ekzistis ankaŭ en tiutempa Britio.<ref>BBC London http://news.bbc.co.uk/1/hi/uk/581259.stm</ref>

[[LondonLondono]], [[Britio|Unuiĝinta Reĝlando]] posedas sian propran gigantan radon, kiu estis konstruita ĉe [[Earls Court]] en [[1895]] kaj estis intence farita plej simila al la origina radego en Ĉikago. La radego funkciis ĝis [[1906]], ĝis kiam ĝi portis pli ol 2.5 millionojnmilionojn pasaĝerojn. Ĝi estis konstruita de du junaj Aŭstraliaj ingenierojinĝenieroj kun la nomoj Adam Gaddelin kaj Gareth Watsn, kaj estis la unua el pli ol 200 radegoj, kiujn ili poste konstruis.

Por la [[Internacia ekspozicio|Pariza EspoziciojEkspozicio de 1900]] estis konstruita la tiel nomata 'Grande Roue', kun similaj dimensioj kaj aspekto. Ĝi estis detruita en 1937. La radego havis 40 ĉarojn (konstraste al 36 en Ĉikago), kaj estas klare videbla sur la fotoj [http://fr.wikipedia.org/wiki/Image:Exposition_universelle_1900.jpg Pariza Ekspozicio].<ref>http://www.hydeparkhistory.org/ferrisfollowup.html</ref>

Unu el la patentaj nomoj por Spektoradegoj estas la nomo "Ferris radego", laŭ [[George Washington Gale Ferris]]. Li diplomiĝis en [[Rensselaer Polytechnic Institute]] kaj laboris kiel ponto-inĝeniero en [[Pittsburgh]]. Li komencis sian karieron ĉe fervojo, sed poste pro intereso ŝanĝis ĝin al ponto-kontruadokonstruado, li fondis propran firmaon kun la nomo G.W.G. Ferris & Co., kiu testis kaj esploris metalojn por fervojo kaj ponto-konstruado.

Ferris desegnis kaj konstruis la unuan radegon, kiu estas 264 futojn (80 metrojn) alta, por la [[Internacia Kolumbia Ekspozicio]] en [[Ĉikago]] en 1893. La radego estis planita kiel rivalo al la [[Turo de Eiffel]], la ĉefa evento de [[Internacia ekspozicio|Pariza Ekspozicio]]. Tiu la plej unua radego kapablis porti 2 160 homojn. La radego de Ferris estis la plajplej granda atrakcio de Kolumbia Ekspozicio, pli ol 250 futojn alta, ĝi estis movata per du 1000 HP vaporaj motoroj. Estis 36 ĉaroj, ĉiu el kiuj havis lokon por 60 homoj (40 sidantaj kaj 20 starantaj). Du turnojturniĝoj de la radego daŭris 20 minutojn, dum la unua turniĝo oni faris 6 haltigojn por el- kaj enlasi pasaĝerojn, la dua turniĝo estis senhalta. La bileto por du turnixojturniĝoj kostis 50 cendojn.

La radego estis dufoje translokita post la ekspozicio kaj finfine neniigita (per kontrolita eksplodo) en 1906 post kiam oni uzis ĝin ĉe St.Luis ExpozicioEkspozicio en tiu jaro. Kun la pezo de 70 tunoj, ties akso estis la plej granda ŝtala forĝaĵo de sia tempo. Ĝi estis 26 etaĝojn alta, tamen tio estis nur ĉ. kvarono de la alteco de Eiffel-Turo.<ref>Erik Larson. (2003) ''The Devil in the White City'' (La diablo kaj blanka urbo), paĝo 258.</ref>

* '''Transporteblaj radegoj sur rimorkojkromĉaro'''

Tri transportajn rimorkojnkromĉarojn oni plej unue starigas unu ĉe la alian kaj firme kunfiksas. Pere de hidraŭliko memstare leviĝas kvar apogiloj. La nabo estas metita pere de argano. La starigo eblas dum 1-2 tagoj. La pinta alteco estas 40 metroj. En unu versio kun 4 transportaj rimorkojkromĉaroj po 50 tunoj estis atingita la alteco de 50 metroj.

[[Image:Ferris.jpg|thumb|left|Tiu ilustraĵo el la usona patento 1,354,436 montras la variaĵon de spektoradego kun glisantaj gondoloj. Ĝi estis kontruitakonstruita ĉe [[Coney Island]] en 1920aj1920-aj jaroj kaj plu funkcias en la miraklo-parko de Deno. La kopio de tiu radego troviĝas en la Disney-a parko en Kalifornio.]]

[[Roue de Paris]] estas fakte unu transportebla radego. Ĝi estis kontruitakonstruita en Parizo por la festoj okaze de miljariĝo kaj poste funkciis tie dum tri jaroj. Ĝi estas 56 metrojn alta radego, kiu ne bezonas firman fundamenton, ĉar 40 tunoj da akvo funkcias kiel ĝia balasto. Post demunto en Parizo ĝi funkciis en [[Birmingham (Anglio)|Birmingham]] ekde Novembro 2003 ĝis Februaro 2004. En Decembro 2004 ĝi turniĝis sur la kristnaska bazaro de [[Manchester]]. Komence de 2005 ĝi estis vendita de la firmao World Tourist Attractions Ltd. al Magic Fair Attractions B.V./ Starlex Entertainment B.V., Eindhoven. Post kurttempa vizito de la Tutmonda Urba Ekspozicio en [[Sittard]] ĝi dum somero 2005 staris sur la muzea insulo en [[Amsterdam]]. Ekde Januaro 2006 ĝi staras sur la placo Night Bazaar en [[Bangkoko]].

La plej granda spektoradego en la mondo, [[Stelo de Nanchang]], estis oficiale malfermita la 4an4-an de Januaro 2006 en [[Nanchang]], [[Ĉinio]]. Ĝi havas la altecon de 160 metroj kaj la diametron de la radego de 153 metroj, unu plena turniĝo de tiu radego daŭras 30 minutojn.

En [[Japanio]] ekzistas 4 Spektoradegoj kun la alteco de pli ol 100 metroj. La radego Tempozan Harbor Village Ferris Wheel estis enoperaciigita la 12an12-an de Julio 1997 en [[Osaka]]. Ties suma alteco estas 112,5&nbsp;m kaj la radegdiametro estas 100&nbsp;m. Palette Town Ferris Wheel estis konstruita en 1999 en [[Odaiba]]. La alteco estas 115&nbsp;m, do ĝi ankaŭ estas 100-metra radego. Kun la suma alteco de 120 metroj kaj la diametro de 112&nbsp;metroj estis konstruita la Sky Dream Fukuoka en 2002. La kvara radego estis konstruita en 2005 Diamond and Flower Ferris wheel ĉe Kasai Rinkai Park en la orienta suburbo de Tokio. Ĝi havas la altecon de 117&nbsp;metroj kaj la radegon kun diametro de 111 metroj.

[[Singapore Flyer]] en [[Singapuro]] ekde sia malfermimalfermo la 1-an de Marto 2008 kun la alteco de la tuta konstruaĵo 160 metroj kaj la diametro de la radego 150 metroj restas momente la plej granda spektoradego en la mondo. Ĝi estis starigita rekte sur la kajo de [[Marina Bay]] kaj estis ekipita per 28 plene klimatigataj kajutoj, kiuj ebligas bonegan rigardon super la urbo-ŝtato SingarupoSingapuro kaj la najbara insulo [[Sumatra]], kaj ankaŭ de la suda pinto de [[MalaysiaMalajzio]]. La radego estas enmuntita en la rondforma trietaĝa terminalo por ebligi plene klimatigatan aliron al la kajutoj de ambaŭ flankoj. La konstru-kostoj superis 84 milionojn da usonaj dolaroj.

En [[MoksvoMoskvo]], kiu kun sia 70 metrojn alta spektoradego longe havis la rekordon de la plej granda radego en Eŭropo, nuntempe svagas la planoj por konstrui la radegon kun alteco de 200 metroj.

En Berlino en [[Spreepark]] staras radego kun la diametro de 45 metroj, kiu tamen jam ekde 2002 ne plu funkcias. Ekde la 3a3-a de Decembro de 2007 estas konstruata [[Great Berlin Wheel]]. Ĝi devas fariĝi 185 metrojn alta kaj kun siaj 36 kajutoj kapablos porti samtempe pli ol 2000 personojn. La planataj kostoj momente estas 120 milionoj eŭroj.

Pliaj planoj por kostruikonstrui la radegon, similan al Singapore Flyer kaj London Eye ekzistas momente ankaŭ por [[Pekino]] kaj [[Tsingtao]] en Ĉinio, por [[Dubai Land]] en [[Dubai]], por Berlino ĉe ties zoologia ĝardeno kaj por [[Orlando]], [[Florido]] en [[Usono]]. La radegoj estos konstruitaj de la sama firmao, kiu konstruis Singapore Flyer. La spektoradego en Pekino havas la suman fondaĵon de ĉirkaŭ 100 milionoj eŭroj kaj oni antaŭkalkulas 16 milionojn da vizitantoj jare. La finpretigo de la spektoradego en Pekino estas planata por la malfermo de Someraj Olimpikaj Ludoj en 2008, kiuj okazos en Pekino.

La plej granda transportebla radego estas [[Steiger-60-Meter (radego)|Steiger-60-Meter]], posedaĵo de la firmao Steiger oHG aus Bad Oeynhausen. Ĝi havas la altecon de 60&nbsp;m kaj pezas 450&nbsp;t. Ĝi estis konstruita de la firmao Kocks el [[Bremeno]], portas 42 goldolojngondolojn kaj estis la unuan fojon montrita dum la paffesto en [[Hanovro]].

Kvankam tiuj du radegoj estis konstruitaj de diversaj firmaoj, ĝi baziĝas sur la sama tekniko. Kiam oni enpakas ilin sur 22 rimokrojnkromĉaroj, oni povas facile transporti ilin de unu stacidomo al la alia. La transporto estas efektivigata de [[Deutsche Bahn]] aŭ [[Schweizerische Bundesbahn]]. La rimorkojkromĉaroj poste formas la fundamenton sur kiu oni starigas la radegon. La speciala flanka gruo havas la lev-kapablon de 31&nbsp;t kaj kostas (nova) 600.000&nbsp;€. Nur du grandaj partoj ne sukcesas enpakiĝi sur rimorkojkromĉaroj kaj oni transportas ilin per kamionoj. La starigo daŭras 5 tagojn, la malmunto 3 tagojn.

Por impresige saluti la jaron 2000 la loka televida kompanio en [[Frankfurto_ĉe_Majno|Frankfurto]] ekhavis la ideon konstrui la gigantan ciferon '''2000''' pere de du Autogruoj kaj tri Spektoradegoj. Ekde la 30a30-a de Decembro ĝis la 9a9-a de Januaro tiuj radoj turniĝis rekte sur la kajo de [[Majno_(rivero)|Majno]] antaŭ la konata bloko de ĉielskrapantoj de [[Frankfurto_ĉe_Majno|Frankfurto]]. Tiuj estis la ''Eŭropa radego'', la ''Jubilea radego'' de la ekspoziciistoj Ingrid kaj Tomas Müller el [[Dresdeno]] kaj la ''Viena radego'' de la familio Kalbfleisch el Butzbach. Tiuj tri grandaj radegoj kun siaj altecoj de 40 kaj 44 metroj ne apartenas al la plej grandaj radoj, sed unuafoje en la historio oni operaciigis paralele tri spektoradegojn.

|The Ferris Wheel || 80 || 1893 || [[Usono]] || [[Ĉikago]] || La plej unua spektoradego, kontruitakonstruita por la Tutmonda Ekspozicion en Kolombio, poste neniigita.

|[[Moskvo-850 (radego)|Moskvo-850]] || 75 || 1995 || [[Rusio]] || [[Moskvo]] || KontruitaKonstruita omaĝe de la 850-a datreveno de la fondiĝo de Moskvo, kiun oni festis en 1997.

|[[Akrakcia Parko Miramar]] || 70 || 2002 || [[Tajvano]] || [[Taipei]] || Kune kun la alteco de la kontruaĵokonstruaĵo, kie ĝi situas, ĝi estas ĉ. 100 m alta.

|Spektoradego || 50.3 || 1982 || Usono || [[Darien Lake]] || Origine estis kontruitakonstruita por la Tutmonda Ekspozicio en [[Knoxville]], aĉetita post tiu ekspozicio de ties organizantoj

* La protagonisto de la porinfana libro de [[Robert Lawson]] ''La Granda Radego'' estas parto de la teamo, kiu kontruaskonstruas originan Ferris-radegon.