Afrikato: Malsamoj inter versioj

{{Manieroj de artikulacio}}

'''Afrikatoj''' (aŭ '''ekfrotaj konsonantoj''' aŭ pleonasme '''afrikataj [[konsonanto]]j''') komenciĝas kiel [[halto|halta konsonanto]] (plej ofte [[alveolaro|alveolara konsonanto]] kiel {{IFA|[t]}} aŭ {{IFA|[d]}}), sed ellasiĝas kiel [[frikativo|frikativa konsonanto]] (kiel {{IFA|[s]}} aŭ {{IFA|[z]}} aŭ, en kelkaj lingvoj, en frikativa [[trilo|trila konsonanto]]) anstataŭ rekte en la sekvan vokalon[[vokalo]]n aŭ [[vorto|vortan]] finon.

== Ekzemploj ==

En Esperanto ekzistas tri ekfrotaj fonemoj: /t͡s/ (literumata kiel "c"), /t͡ʃ/ (literumata kiel "ĉ") kaj /d͡ʒ/ (literumata kiel "ĝ"). La sonkombino /dz/ povas prononciĝi ekfrote, sed la du sonoj ankaŭ povas esti prononcataj aparte, do ne temas pri ekfrota fonemo.

La [[Angla lingvo|anglaj]] sonoj literumataj ''"ch"'' kaj ''"j"'' (transskribataj {{IFA|[tʃ]}} kaj {{IFA|[dʒ]}} en la [[Internacia Fonetika Alfabeto|IFA]]), [[Germana lingvo|germana]] kaj [[Itala lingvo|itala]] ''z'' {{IFA|[ts]}} (Esperante ''c'') kaj itala ''z'' {{IFA|[dz]}} (Esperante ''dz'') estas tipaj afrikatoj. Tiuj sonoj sufiĉe komunas en la lingvoj de la mondo, kiel ankaŭ aliaj afrikatoj kun similaj sonoj, kiaj tiuj en la [[Pola lingvo|pola]] kaj la [[Ĉina lingvo|ĉina]]. Tamen, krom {{IFA|[dʒ]}}, voĉaj afrikatoj estas relative raraj. Por kelkaj lokoj de artikulacio ili tute ne atestiĝas.

Multe malpli komunaj estas ekz. [[labial-dentalo|labialdentalaj]] afrikatoj, kia {{IFA|[p͡f]}} en la germana, aŭ [[velaro|velaraj]] afrikatoj, kia {{IFA|[k͡x]}} en la [[Cvana lingvo|cvana ("Tswana")]] (skribita ''kg'') aŭ Alt-Alemanaj [[Svisa germana|Svisaj germanaj]] dialektoj (depende de la dialekto ankaŭ uvulara {{IFA|[q͡χ]}}). Tramonde, nur malmultaj lingvoj havas afrikatojn en tiaj pozicioj, eĉ kvankam la respektivaj [[halto|haltaj konsonantoj]] estas preskaŭ universalaj. Malpli komunaj ankaŭ estas alveolaraj afrikatoj en kiuj la frikativo estas [[lateralo|laterala]], kia la {{IFA|[tɬ]}} sono trovata en la [[Naŭatla lingvo|naŭatla]] kaj la [[Totonaka lingvoj|totonaka]] lingvoj. Multaj [[Atapaska lingvaro|atapaskaj]] (kia la [[Dene-Sulina lingvo|Dene-Sulina]] kaj la [[Navaha lingvo|navaha]]) havas seriojn de koronalaj afrikatoj kiuj povas esti neaspiraciaj, [[Aspiracio|aspiraciaj]], aŭ [[Ejektivo|ejektivaj]] aldone al interdentalaj/[[Dentalo|dentalaj]], [[Alveolaro|alveolaraj]], [[postalveolaro|postalveolaraj]], aŭ lateralaj, ekz. {{IFA|[t̪͡θ]}}, {{IFA|[t̪͡θʰ]}}, {{IFA|[t̪͡θ’]}}, {{IFA|[ts]}}, {{IFA|[tsʰ]}}, {{IFA|[ts’]}}, {{IFA|[tʃ]}}, {{IFA|[tʃʰ]}}, {{IFA|[tʃ’]}}, {{IFA|[tɬ]}}, {{IFA|[tɬʰ]}}, kaj {{IFA|[tɬ’]}}. Afrikatoj ankaŭ povas esti kontrastigitaj per palataligo, kiel en la [[Erzja lingvo|erzja]], kie senvoĉaj alveolaraj, postalveolaraj kaj palatalaj afrikatoj estas kontrastaj. Afrikatoj ankaŭ povas havi foneman longon, tio estas, afektita de [[ĥronemo]], kiel en la [[Karela lingvo|karela]].

Afrikatoj ofte prezentiĝas per la du sonoj el kiuj ili konsistas (e.g. {{IFA|[pF]}}, {{IFA|[kx]}}). Tamen, unuopaj signoj por la afrikatoj eble dezirindas, por emfazi ilian funkcion kiel individuaj parolaj segmentoj (t.e. kiel [[fonemo]]j). En tia kazo, la IFA rekomendas ligadon de la du elementoj de la afrikato per lig-arko (ekz. {{IFA|[p͡f]}}, {{IFA|[k͡x]}}). [[Unikodo]] disponas pri [[ligaturo]]j por la ses komunaj afrikatoj {{IFA|[ʦ]}}, {{IFA|[ʣ]}}, {{IFA|[ʧ]}}, {{IFA|[ʤ]}}, {{IFA|[ʨ]}}, kaj {{IFA|[ʥ]}}.

Alia metodo estas indiki la ellason de la afrikato per superskripto: {{IFA|[tˢ]}}, {{IFA|[kˣ]}}. Tio deriviĝas de la konvencio en la IFA indiki aliajn ellasojn per superscripto.

En aliaj [[fonetiko|fonetikaj]] [[transskribado|transscribaj]] sistemoj, kiel la [[Amerikanista fonetika notacio|amerikanista]] sistemo, la afrikatoj {{IFA|[ts]}}, {{IFA|[dz]}}, {{IFA|[tʃ]}}, {{IFA|[dʒ]}}, {{IFA|[tɬ]}}, kaj {{IFA|[dɮ]}} estas prezentitaj kiel {{Unikodo|<c>}} aŭ {{Unikodo|<¢>}}; {{Unikodo|<j>}}, {{Unikodo|<ƶ>}}, aŭ (malnove) {{IFA|<ʒ>}}; {{Unikodo|<c>}} aŭ {{Unikodo|<č>}}; {{Unikodo|<ǰ>}}, {{Unikodo|<ǧ>}}, aŭ (malnove) {{Unikodo|<ǯ>}}; {{Unikodo|<ƛ>}}; kaj {{Unikodo|<λ>}} aŭ {{Unikodo|<nowiki><dl></nowiki>}} respective. Ene de la IFA, {{IFA|[tʃ]}} kaj {{IFA|[dʒ]}} fojfoje transscribiĝas kiel palatalaj haltoj, {{IFA|<c>}} kaj {{IFA|<ɟ>}}.

: Pola: {{IFA|[t͡ʃ]}} en ''czysta'' 'pura [[gramatika genro#Maskla, Femala, kaj Neŭtra|(f.)]]' &nbsp; kontraŭ &nbsp; {{IFA|[tʃ]}} en ''trzysta'' 'tri cent',

En la kazo de koronaloj, la simboloj {{IFA|<t, d>}} estas norme uzataj por la halta porcio de la afrikato senkonsidere al la preciza loko. Ekzemple, {{IFA|[t͡ʂ]}} ofte troviĝas por {{IFA|[ʈ͡ʂ]}}. Por faciligi legadon, la ligstangoj estas forigitaj el la tabelaj eroj ĉi-sube.

La ekzemplaj lingvoj estas tiuj pri kiuj tiaj sonoj estas raportitaj, sed kelkakaze ili eble bezonas konfirmon.

* [[Voĉa alveolara afrikato]] {{IFA|[dz]}} (en la itala, lombarda, [[Paŝtua lingvo|paŝtua]] )

[[Kategorio:Africatoj|Afrikata konsonantoAfrikatoj]]