Katalunio: Malsamoj inter versioj
| [nekontrolita versio] | [nekontrolita versio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Neniu resumo de redakto |
Davidme (diskuto | kontribuoj) Antaŭ Karolo. Ligiloj |
||
Linio 3:
[[Dosiero:es-catalunya.gif]] katalune <i>Catalunya</i> [katalunja], hispane <i>Cataluña</i> [katalunja], france <i>Catalogne</i> [katalónj]
Lando en la nord-orienta parto de Iberio, dividita de la [[Pireneoj]] inter Hispanio (Sud-Katalunio aŭ simple Katalunio), Francio ([[Nord-Katalunio]]) kaj [[Andoro]]).
'''Sud-Katalunio''', (31.930 km<sup>2</sup>), havas proksimume 6.100.000 loĝantojn. Ĝi estas [[aŭtonoma komunumo de Hispanio]] kaj konsistas el la provincoj de ''[[Barcelona]]'', ''[[Girona]]'', ''[[Lleida]]'', kaj ''[[Tarragona]]'' (kvankam katalunoj plej ofte ne tro ŝatas tiun artefaritan dividon kaj uzas alian kun 41 regionoj: http://www.gencat.es/territor/ccom.htm ). La ĉefurbo estas [[Barcelono]], grava havenurbo en [[Mediteraneo]].
La loka lingvo estas la [[kataluna lingvo|kataluna]], sed ĉiuj parolas ankaŭ la [[hispana lingvo|hispanan]] aŭ la [[franca lingvo|francan]]. En [[valo Arano]], kunoficialas la [[arana lingvo]], [[gaskona lingvo|gaskona]] dialekto.
Kvankam industrio (ĉefe teksa, ĥemia kaj aŭtomobila) plu gardas elstaran gravecon, la servoj delonge transprenis la ĉefan ekonomian rolon. Turismo ludas rimarkindan rolon, ĉefe pro la allogo de Barcelono kaj de la marbordoj (''[[Costa Brava]], [[Costa Daurada]].'')
== Historia skizo ==
Punktoj en la marbordo estis koloniitaj de [[helenoj]], [[kiuj]] fondis ''[[Hemeroskopeion]]'', ''[[Emporion]]''.
Komence de la 9a jc. [[Karolo la Granda]] invadis la nordon de la Iberia duoninsulo por sekurigi la sudajn limojn de sia imperio kaj fondis la t.n. Hispanan markion. En 993 la grafo de Barcelono rifuzis ĵuri fidelecon al la franca reĝo, per kio plifirmiĝis la fakta delonga memstareco de la regiono. La grafaj posedaĵoj ampleksiĝis dum pluraj jarcentoj: Katalunio, [[Aragono]], [[Balearoj]], [[Valencia Regiono|Valencilando]], [[Sicilio]], [[Sardio]], [[Napolo]] k.a. fariĝis jure memstaraj reĝlandoj kundividantaj la saman regnestron. Tiuepoke disvolviĝas la kataluna, kiu iom post iom fariĝas lingvo de beletro kaj anstataŭadas latinon en la reĝa kancelario.▼
Barcelono estis fondita de [[Kartagio|kartagianoj]].
En 1479, per la [[Katolikaj Gereĝoj]], Katalunio kaj [[Kastilio]] ekhavas la samajn regantojn, sed ĉiu lando plu gardas siajn apartajn leĝaron kaj parlamenton.▼
En 1659 [[Francio]] konkeras la nordan parton de la lando kaj komenciĝas ĝia francigo (fakte preskaŭ plene sukcesa nur en la 20a jc).▼
Romianoj el ''[[Tarraco]]'' regis la valon de rivero [[Ebro]], forminte provincon ''[[Tarraconensis]]''.
Analoge al aliaj eŭropaj popoloj, dum la 19a jarcento la intelektularo interesiĝas pri sia nacia lingvo, kaj la katalunan oni literature revartas post periodo de dekadenco. Samtempe disvolviĝas industrio, kio unikas en [[Hispanio]] (se oni esceptas [[Eŭska Aŭtonoma Komunumo|Eŭskion]]), kaj ekestas akraj disputoj inter la kataluna burĝaro, deziranta protekton de "siaj" merkatoj kontraŭ eksterlanda konkurenco, kaj la hispanaj grandbienuloj, preferantaj la plej malmultekostajn varojn. Tio igas, ke parto de la kataluna burĝaro ekorganizas fine de la 19a jc. siajn proprajn politikajn partiojn favorante la t.n. katalunan specifecon. Tiuj partioj baldaŭ fariĝas plimultaj kaj ekpostulas aŭtonomecon. Per tio la "kataluna problemo" fariĝas la centra diskut-temo en la hispania politiko en la lastaj 150 jaroj: milito (1936-1939) kaj du armeaj diktaturoj faŝisme orientitaj (1923-1930 kaj 1939-1975) grandparte fontas el la celo batali por la unueco de Hispanio.▼
La invado de Iberio fare de [[maŭroj]] en [[711]] konkeris nunan Katalunion.
▲Komence de la
▲En [[1479]], per la [[Katolikaj Gereĝoj]], Katalunio kaj [[Kastilio]] ekhavas la samajn regantojn, sed ĉiu lando plu gardas siajn apartajn leĝaron kaj parlamenton.
▲En [[1659]] [[Francio]] konkeras la nordan parton de la lando kaj komenciĝas ĝia francigo (fakte preskaŭ plene sukcesa nur en la
Sude, en 10-jara [[Hispana Sukcesa Milito]] katalunaj aŭtoritoj tenis malvenkontan ĉefdukon de Aŭstrio. En [[1714]], ĉia memstareco estas nuligita, kaj kastilia leĝaro ekvalidas en [[Aragona Kronlandaro]] kaj komenciĝas longega persekuto kontraŭ la kataluna lingvo.
▲Analoge al aliaj eŭropaj popoloj, dum la
| |||