Rumanio: Malsamoj inter versioj

}}'''Rumanio''' aŭ '''Rumanujo''' (rumane ''România'') estas lando en [[Balkana duoninsulo]], ĉe la [[Nigra Maro]]. Ĝi estas lando situasituanta sudoriente de [[Centreŭropo]], membro de la [[OTAN]] ekde la 29a de marto de [[2004]] kaj de la [[Eŭropa Unio]] ekde la 1a de januaro de [[2007]].

Ĝi estas la sepa lando de la [[Eŭropa Unio]] laŭ populacio kaj la naŭa laŭ areo. Limas kun [[Ukrainio]] norde kaj nordoriente, [[Moldavio]] nordoriente, [[Hungario]] okcidente, kaj [[Serbio]] okcidentesudokcidente kaj [[Bulgario]] sude. Rumanio havas nakŭankŭ mallarĝan marbordon ĉe la [[Nigra Maro]] (sudoriente).

[[Bukaresto]] (en la [[rumana|rumana]]: ''Bucureşti'' [bu.ku'reʃtʲ]), estas unu el la plej gravaj turismaj allogaĵoj, krom esti la ĉefurbo kaj la plej granda urbo de Rumanio.

La fakto ke la [[rumanoj]] uzas por si mem nomon devenan el la [[latina|latina]] ''romanus'' (''romiano'' en [[esperanto]]) estas dokumentita ekde la [[16a jarcento]], inklude fare de [[humanismo|humanistoj]] el [[Italio]] kiu veturis tra [[Transilvanio]], [[Moldavio]], [[Valaĥio]].<ref>''"nunc se Romanos vocant"'' A. Verres, Acta et Epistolae, I, p. 243</ref><ref> ''"...si dimandano in lingua loro Romei...se alcuno dimanda se sano parlare in la lingua valacca, dicono a questo in questo modo: Sti Rominest ? Che vol dire: Sai tu Romano,..."'' Cl. Isopescu, Notizie intorno ai romeni nella letteratura geografica italiana del Cinquecento, ĉe ''Bulletin de la Section Historique'', XVI, 1929, p. 1- 90</ref><ref> ''“Anzi essi si chiamano romanesci, e vogliono molti che erano mandati quì quei che erano dannati a cavar metalli...”'' ĉe Maria Holban, ''Călători străini despre Ţările Române'', vol. II, p. 158–161</ref><ref> ''"Tout ce pays la Wallachie et Moldavie et la plus part de la Transivanie a esté peuplé des colonie romaines du temps de Traian l’empereur…Ceŭ du pays se disent vrais successeurs des Romains et nomment leur parler romanechte, c'est-à-dire romain … "'' ''Voyage fait par moy'', Pierres Lescalopier l’an 1574 de Venise a Constantinople, fol 48 in Paul Cernovodeanu, ''Studii si materiale de istorie medievala'', IV, 1960, p. 444</ref>

La plej antikva dokumento en la [[rumana|rumana]] pri kiokiu oni scias estas de la jaro [[1521]], nome [[Letero de Neacşu|letero verkita de Neacşu de Câmpulung]]<ref>Iorga, N., Hurmuzachi, Apud, ed., [http://cimec.ro/Istorie/neacsu/rom/scrisoare.htm La letero de Neacşu de Câmpulung,] vol. Documente, XI, pp. 843.</ref> por averti la urbestron de [[Braŝovo]] pri tujetuja atako de la [[Otomana Imperio|otomanoj]]. En tiu dokumento, [[Valaĥio]] (reale "Valaĥio" estas [[eksonimo]]) estas nomata ''Ţara Românească'' (laŭlitere ''La Rumana Lando'', ĉar ''rumân'' signifis ''rumano''). En la venontaj jarcentoj oni uzis ambaŭ formojn —''român'' kaj ''rumân''— kiel annomo de la lando,<ref>"am scris aceste sfente cǎrţi de învăţături, sǎ fie popilor rumânesti... sǎ înţeleagǎ toţi oamenii cine-s rumâni creştini" "Întrebare creştineascǎ" (1559), ''Bibliografía româneascǎ veche'', IV, 1944, p. 6. "...că văzum cum toate limbile au şi înfluresc întru cuvintele slǎvite a lui Dumnezeu numai noi românii pre limbă nu avem. Pentru aceia cu mare muncǎ scoasem de limba jidoveascǎ si greceascǎ si srâbeascǎ pre limba româneascǎ 5 cărţi ale lui Moisi prorocul si patru cărţi şi le dăruim voo fraţi rumâni şi le-au scris în cheltuială multǎ... şi le-au dăruit voo fraţilor români,... şi le-au scris voo fraţilor români" Palia de la Orǎştie (1581–1582), Bucureşti, 1968. " În Ţara Ardealului nu lăcuiesc numai unguri, ce şi saşi peste seamă de mulţi şi români peste tot locul...", Grigore Ureche, ''Letopiseţul Ţării Moldovei'', p. 133-134.</ref> sed ''rumân'' eksignifis ''servisto'', kaj, post la nuligo de la servoreĝimo en [[1746]], la formo ''rumân'' malaparis grade.<ref>Brezeanu, Stelian (1999). ''Romanitatea Orientalǎ în Evul Mediu''. Bucarest: Editura All Educational, 229-246.</ref> La nomo ''România'' kun la signifo ''Patrio de ĉiuj rumanoj'' aperis komence de la [[19a jarcento]].<ref> La unua konata mencio de la termino "Romania" en la moderna senco de la vorto, estas de la verko de la greka erudiciulo Dimitrie Daniel Philippide, publikita en Lepsiko en 1816 kaj nomta "La historio de Romanio", sekve de "La geografio de Romanio".</ref>

Rumanio kaj [[Moldavio]] estas la unikaj landoj de [[Orienta Eŭropo]] kies oficiala lingvo estas de deveno [[latinidaj lingvoj|latinida]], kaj granda majoritato de la rumanoj fieras pri sia [[latina|latina]] deveno. La figuro de la granda romia imperiestro [[Trajano]] (kiu konkeris parton de la [[Dakio]]) aperas en la [[Deşteaptă-te, române!|nacia himno de la lando]], komponita dum la [[Revolucio de 1848]].

Rumanio havas etendonsurfacon de 238.391 km². EstasĜi estas la plej granda lando de sia regiono kaj la dekdua de [[Eŭropo]]. Ĝi troviĝas en [[Orienta Eŭropo]], pli ĝuste en la regiono de la [[Karpatoj]] kaj la malalta kursovalo de la rivero [[Danubo]]. Ĝi limas kun [[Ukrainio]] norde kaj oriente, [[Moldavio]] oriente, [[Hungario]] okcidente kaj, [[Serbio]] sudokcidente kaj [[Bulgario]] sude. Sudoriente ĝi limas kun la [[Nigra Maro]].

La lando estas dividita en tri ĉefajĉefajn regionoj,regionojn: la [[altebenaĵo]] de [[Transilvanio]], en la centro de la lando;, la [[Karpatoj]], kiuj ĉirkaŭas la centran altebenaĵon kaj etendasetendiĝas al la Nordo kaj la Sudo, kaj la malaltaj teroj de la Okcidento kaj Oriento.

La [[Danubo]], la ĉefa rivero de Rumanio, formas la plej grandan parton de la limo kun Bulgario kaj estas uzata por la transporto kaj la produktado de energio [[Hidroelektra centralo|hidroelektra]]. Nuntempe, la [[Delto de Danubo]] (vidu la ĉefan artikolon) estis inkludita en la listo de la [[Unesco]]-listo de lokoj kvalifikitaj kiel [[Rezervejo de la Biosfero]], kun la nomo de ''Rezervo de la Translima Biosfero de la Delto de Danubo''. Ĝi havas ĉirkaŭ 2.733 km² deda areo strikte protektata dise inter 18 zonoj.

Aliaj gravaj riveroj estas la [[Mureş (rivero)|Mureş]] kaj la [[Rivero Olt|Olt]]. Ankaŭ estas pli deol 10.000 [[lago]]j en la lando.

La [[klimato]] oscilas inter [[Moderamodera klimato|modera]] kaj la [[kontinenta klimato|kontinenta]] klimatoj, laŭ la regionoregionoj de la lando, estante la [[Karpatoj]] estante unu el la ĉefaj kondiĉigiloj de la klimato. La pluvokvanto oscilas inter 1.000 mm en iuj montaj areoj kaj malpli da 400 mm enĉe la marbordobordo de la [[Nigra Maro]].

La reliefo de Rumanio estas dividita en areoj kun simila proporcio de montoj, montetoj kaj ebenaĵoj. Ĉi tiu geografia diverseco reflektiĝas ankaŭ en la diverseco de la [[flaŭro]] kaj [[faŭno]] de Rumanio. La lando havas la loĝantaronplej degrandan nombron [[Bruna urso]] pli granda deen [[Eŭropo]], dum ankaŭ la [[Ĉamo]] povas troviĝi en la [[Karpatoj]].

Dum la [[Dua Mondmilito]] la lando aliancis kun la [[Akso]] (Germanio estis la sola lando tiama kiu garantiis al Rumanio la reakiron de ĝiaj perditaj teritorioj), kaj faris [[antisemitismo|kontraŭsemidan]] politikon. Je la komenco akiris militajn triumfojn, en la Orienta Fronto, kunlabore kun la germanoj. Sed de [[1943]] la situacio plimalboniĝis, farante ke la sovetiaj trupoj eniris en Rumanion en [[1944]]. Antonescu prezentis planon de defendo al la reĝo Mikaelo la 1-a, sed la respondo de tiu estis enprizonigi lin kaj permesi kian juĝon fare de tribunalo [[Sovetio|sovetia]] (kiu en [[1946]] kondamnis Antonescu je morto). Post lia puĉo, [[Mikaelo la 1-a]] daŭre okupis la rumanan tronon por mallonga tempodaŭro. Tamen, Rumanio enirus poste ene de la spaco de influo de [[Sovetio]], kaj sekve Mikaelo la 1-a estis devigita abdiki la tronon en [[1947]] kaj forlasi la landon. Post la [[dua mondmilito]], Rumanio rekuperisreakiris nur la nordon de [[Transilvanio]].

En tiu sama jaro estis proklamita la Popola Respubliko de Rumanio kaj [[Constantin Ion Parhon]] ekprenis la povon. En [[1952]], estis sekvita de [[Petru Groza]], kiu regis ĝis [[1958]], kiam lin sekvis [[Gheorghe Gheorghiu-Dej]]. Dum lia registaro, ĝi iniciatis periodon de ia sendependeco koncerne al [[Sovetio]] kaj reaperis iu sento [[naciismo|naciisma]] rumana, sed atente prigardita de la [[Rumana Komunisma Partio]]. Post la registaro de Chivu Stoica, en [[1967]] venis la prezidanteco de la registaro al [[Nicolae Ceauşescu]]. Lia devio al politiko personalisma kaj diktatora, havigis al li jeen la komenco la amikecon de okcidentaj registaroj por promocii la malfondon de la [[Pakto de Varsovio]] kaj kritiki la sovetiajn intervenojn deen [[Ĉeĥoslovakio]]n kaj [[Afganio]]n en [[1968]] kaj [[1979]] respektive. Krome, la nivelo de vivovivnivelo en la lando estis akceptebla, kaj estis plena dungecodungiteco. Tamen, Ceauşescu alvenis al izolado de la Okcidento kaj al kopiado el [[Norda Koreio]] de la [[kulto al la personeco]]. Menciindas ke la epoko de la [[socialismo]] en Rumanio estis ankaŭ epoko de la persekutado de la reprezentantoj de la [[Rumana Ortodoksa Eklezio]] (kaj de la aliaj religioj), kaj ajna religia demonstracio estis malpermesita.

En la [[1980-aj jaroj]] Ceauşescu iniciatis politikon kiu havis kiel celocelon fini kun la ekstera ŝuldo. La metodo estis la tiel-nomita "raciigo" (drasta redukto) de artikolojartikloj de unua neceso kiel viando, lakto, ovoj, hejma akvo kaj elektra lumo. La unuaj demonstracioj [[kontraŭkomunismo|kontraŭkomunismaj]] okazis en [[Braŝovo]] en [[1987]], estantesed ili estis subpremitaj. Kiel respondo al la situacio deen la lando, eksplodis la [[Rumana Revolucio de 1989]] en [[Timişoara]] kaj, poste, en [[Bukareŝto]] kaj en ĉiuj gravaj urboj, en [[decembro]] de [[1989]]. [[Nicolae Ceauşescu]] estis perdinta la apogon de la armeo kaj estis arestita, juĝita kaj ekzekutita kun sia edzino kaj konsilantino [[HelenaElena Ceauşescu]], la tagon de [[Kristnasko]]. Iuj ortodoksaj sektoroj kritikis poste la ekzekuton en la tago de Kristnasko.

* [[Valaĥio]] en la sudo (blua en la mapo)

* [[Moldavio]] en la nord-oriento (apud la samnoma ŝtato; ruĝa)

* [[Dobroĝo]] en la oriento ĉe [[Nigra Maro]] (flava)

* parto de [[Banato]] en la okcidento (verda)

* parto de [[Bukovino]] en la nordo (ruĝa)