Kalmuka lingvo: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
e Kalmika lingvo alinomita al Kalmuka lingvo: konforme al PIV |
Aldono el WikiTrans |
||
Linio 1:
{{Lingv/
{{Informkesto lingvo
|Lingvo=Kalmuka lingvo
|Propra_nomo=Хальмг келн
|Landoj='''[[Mongolio]]''', [[Francio]], [[Usono]]
|Denaske=174 000
|Fremdlingve=
|Klasifiko=[[Altaja lingvaro|Altaja ]]<ref>La ekzisto de la Altaja familio estas disputata. Vidu [[Altaja lingvaro|altajan lingvaron]].</ref>
|Fam2=[[Mongola lingvaro|Mongola]]
|Fam3=[[Orienta Mongola lingvaro|Orienta]]
|Fam4=[[Oirata lingvaro|Oirat]]
|Fam5=[[Torguta lingvo|Torguta]] kaj [[Dorbeta lingvo|Dorbeta]]
|Fam6='''Kalmika'''
|Koloro=Altaja
|Oficiala lingvo=[[Kalmukio]]
|Reguligita de=
|Skribo=[[latina alfabeto|latina]], [[cirila alfabeto|cirila]], "[[Todo Bichig|klara skribo]]"
|ISO1=
|ISO2B=xal
|ISO2T=
|SIL=XAL
|vikipedio=xal
}}
La '''kalmuka lingvo''' (''Хальмг келн'' ankaŭ konata kiel ''Kalmuck, Qalmaq, Khal:mag'' kaj Okcident-mongola) estas la indiĝena lingvo de la kalmukoj de la Respubliko de Kalmukio, ano de la [[Rusa Federacio]]. Ĝi estas la plej elstara dialekto de la [[oirata lingvo]], kiu apartenas al la okcidenta brranĉo de la [[mongola lingva familio]]. La Oiratoj estas dissemitaj ĝenerale en Eŭrazio, kun grandaj grupoj situantaj en okcidenta [[Mongoli]]o, la nordokcidenta regiono (plejparte [[Ŝinĝjango]]) de la [[Ĉina Popola Respubliko]] kaj la nordokcidenta marbordo de la [[Kaspia Maro]] en La Rusa Federacio, kie ili iĝis konataj kiel Kalmukoj.
De 1648 ĝis 1924, la skriba formo de la kalmuka lingvo estis komunikita en ''[[Todo Bichig]]'' ("klara skribo"), vertikale-skribita alfabeto kreita fare de [[Zaya Pandita]], oirata buddhista monaĥo. Ĝi estis prilaborita laŭ la mongola skribsistemo. En 1924, ĝi estis anstataŭigita per Cirila. Sed baldaŭ, en 1930, Cirila estis anstataŭigita per la latina alfabeto. Tiu reformo estis la sekvo de la progreso de la Latinigo por la alfabetoj de la Turklingv-parolantoj en Sovet-Unio. La nova kalmuka alfabeto estis sekve bazita sur la latinigitaj turkaj alfabetoj. Ĝi ne daŭris longe, aliflanke, kaj finfine Cirila estis reenkondukita en 1937.
Kalmuka lingvo nun estas nur parolata kiel gepatra lingvo de malgranda malplimulto de la Kalmuka populacio. Ĝia forpaso kiel vivanta lingvo komenciĝis post kiam la Kalmukoj estis amase deportitaj de sia patrujo en decembro 1943 kiel puno estinte akuzitaj je kunlaborado kun la Naziaj politikistoj. Signifaj faktoroj kontribuantaj al ĝia forpaso inkludas: (1) la mortojn de granda procento de la Kalmuka populacio de malsano kaj subnutrado, kaj dum ilia vojaĝado kaj sur ilia alveno al malproksimaj ekzilejoj en Mezazio, sude de centra Siberio kaj la Sovetia Fora Oriento; (2) la vasta dismeto de la Kalmuka populacio; (3) la tempodaŭro de ekzilo, kiu finiĝis en 1957; (4) la stigmato asociita estante malĝustabaze akuzitaj je ŝtatperfido, kaj (5) asimilado en la pli granda, pli superreganta kulturo. Kune, tiuj faktoroj interrompis la intergeneracian lingvotranssendon.
Al Kalmukoj estis permesite reveni al ilia patrujo en 1957 post 14 jaroj en ekzilo. En konsento kun ilia reveno, la sovetregistaro reinstalis la Kalmukan Sendependan Oblaston kaj poste reestablis la Aŭtonoman Respublikon de Kalmukio. La rusa lingvo, aliflanke, fariĝis la oficiala lingvo de la respubliko, kaj Sovetiigo estis trudita al la Kalmukoj, kondukante al drastaj tranĉoj en Kalmuka lingveduko. La cirila alfabeto iĝis firme establita inter la Kalmukoj (kaj aliaj popoloj, ankaŭ). Ekzemple, libroj, periodaĵoj, gazetoj, ktp., estis publikigitaj uzantaj ĝin. De la malfruaj 1970-aj jaroj, la rusa lingvo iĝis la unua instruadlingvo en ĉiuj lernejoj en la respubliko.
Dum la periodo de [[Perestrojko]], kalmukaj lingvistoj, en kunlaboro kun la kalmuka registaro, planis kaj provis efektivigi la reanimadon de la kalmuka lingvo. Tiu reviviĝo estis vidita kiel integrita parto de la refirmigo de kalmuka kulturo. En grava simbola gesto, la kalmuka lingvo estis deklarita oficiala lingvo de la respubliko, donante al ĝi egalan statuson kun la rusa lingvo kun respekto al oficiala registara uzo kaj lingveduko.
== Geografia Distribuado ==
La plimulto de kalmuka lingvoparolantoj vivas en la Respubliko de Kalmukio, kie ĝi estas oficiala lingvo. Grupeto de kalmuka lingvoparolantoj ankaŭ vivas en Francio kaj Usono, sed la uzo de kalmuka lingvo estas en kruta malkresko. En tiuj tri lokoj, la fakta nombro da parolantoj estas nekonataj. kalmuka lingvo estas rigardita kiel endanĝerigita lingvo.
== Lingva Klasifiko ==
La kalmuka lingvo estas la plej elstara dialekto de la oirata lingva familio. Ĝi estas preskaŭ identa al la Oirat-dialektoj trovitaj en Mongolio kaj la Ĉina Popola Respubliko, kaj fonologie kaj morfologie. La diferencoj en dialektoj, aliflanke, koncernas la vortprovizon, tial ke la kalmuka lingvo estis influita kaj adoptis vortojn de la rusa lingvo kaj diversaj tjurkaj lingvoj.
Du gravaj ecoj kiuj karakterizas kalmukan lingvon estas aglutineco kaj vokala harmonio. En aglutina lingvo, vortoj estas formitaj per ekstraj sufiksoj al ekzistantaj vortoj, nomataj radikvortoj. Prefiksoj, aliflanke, estas ne oftaj en mongola lingvo. Vokala harmonio plusendas al la akordiĝoo inter la vokaloj en la radiko de vorto kaj la vokaloj en la sufikso de la vorto aŭ sufiksoj. Aliaj ecoj inkludas la foreston de genro (kun ĝiaj distingoj de virsekso, virineca, kaj neŭtra).
Ĝi havas kelkajn elementojn komune kun la uralaj kaj ujguraj lingvoj, kiu reflektas sian originon de la komuna lingvo de la Oiratoj, unuiĝo de kvar Oirataj triboj kiuj absorbis iujn ugriajn kaj turkajn tribojn dum ilia etendiĝo okcidenten.
== Skribosistemoj ==
La literatura tradicio de Oiratoj fontas el la 11-a jarcento kiam la Uigura skribsistemo estis ekuzata. La oficiala kalmuka alfabeto nomita Todo Bichig ("klara skribo") estis kreita en la 17-a jarcento fare de kalmuklingva Buddhista monaĥo nomita Zaya Pandit. En 1924 tiu skribsistemo estis anstataŭigita per Cirila skribsistemo, kiu estis prirezignita en 1930 favore de latina skribsistemo. La latina skribsistemo estis siavice anstataŭigita per alia Cirila skribsistemo en 1938. Tiuj skribreformoj efike interrompis la Oiratan literaturan tradicion.
La modifita cirila alfabeto uzita por la kalmuka lingvo estas kiel sekvas:
{|class="wikitable"
!align="center"|Cirila
!align="center"|[[helpo:IPA|IPA]]
!align="center"|Transliterumo
!
!align="center"|Cirila
!align="center"|[[helpo:IPA|IPA]]
!align="center"|Transliterumo
|-
|align="center"|Аа
|align="center"|a
|align="center"|a
|
|align="center"|Оо
|align="center"|{{IPA|ɔ}}
|align="center"|o
|-
|-
|align="center"|Әә
|align="center"|{{IPA|æ}}
|align="center"|ä
|
|align="center"|Өө
|align="center"|o
|align="center"|ö
|-
|align="center"|Бб
|align="center"|p,{{IPA|pʲ}}
|align="center"|b
|
|align="center"|Пп
|align="center"|({{IPA|pʰ}}), ({{IPA|pʲʰ}})
|align="center"|p
|-
|align="center"|Вв
|align="center"|w,{{IPA|wʲ}}
|align="center"|v, w
|
|align="center"|Рр
|align="center"|r,{{IPA|rʲ}}
|align="center"|r
|-
|align="center"|Гг
|align="center"|{{IPA|ɡ}},{{IPA|ɡʲ}},{{IPA|ɢ}}
|align="center"|g
|
|align="center"|Сс
|align="center"|s
|align="center"|s
|-
|align="center"|Һһ
|align="center"|h
|align="center"|gh
|
|align="center"|Тт
|align="center"|{{IPA|tʰ}},{{IPA|tʲʰ}}
|align="center"|t
|-
|align="center"|Дд
|align="center"|t,{{IPA|tʲ}}
|align="center"|d
|
|align="center"|Уу
|align="center"|{{IPA|ʊ}}
|align="center"|u
|-
|align="center"|Ее
|align="center"|je
|align="center"|ye
|
|align="center"|[[Ue (Cyrillic)|Үү]]
|align="center"|u
|align="center"|ü
|-
|align="center"|Ёё
|align="center"|{{IPA|jɔ}}
|align="center"|yo
|
|align="center"|Фф
|align="center"|( f )
|align="center"|f
|-
|align="center"|Жж
|align="center"|{{IPA|tʃ}}
|align="center"|zh
|
|align="center"|Хх
|align="center"|x,{{IPA|xʲ}}
|align="center"|h
|-
|align="center"|Җҗ
|align="center"|dʒ
|align="center"|dzh, j
|
|align="center"|Цц
|align="center"|{{IPA|tsʰ}}
|align="center"|ts
|-
|align="center"|Зз
|align="center"|{{IPA|ts}}
|align="center"|(d)z
|
|align="center"|Чч
|align="center"|{{IPA|tʃʰ}}
|align="center"|ch
|-
|align="center"|Ии
|align="center"|i
|align="center"|i
|
|align="center"|Шш
|align="center"|{{IPA|ʃ}}
|align="center"|sh
|-
|align="center"|Йй
|align="center"|j
|align="center"|y
|
|align="center"|Щщ
|align="center"|({{IPA|stʃ}})
|align="center"|shch
|-
|align="center"|Кк
|align="center"|( k ), ({{IPA|kʲ}})
|align="center"|k
|
|align="center"|Ыы
|align="center"|i
|align="center"|y
|-
|align="center"|Лл
|align="center"|{{IPA|ɮ}},{{IPA|ɮʲ}}
|align="center"|l
|
|align="center"|Ьь
|align="center"|{{IPA|ʲ}}
|align="center"|'
|-
|align="center"|Мм
|align="center"|m,{{IPA|mʲ}}
|align="center"|m
|
|align="center"|Ээ
|align="center"|e
|align="center"|e
|-
|align="center"|Нн
|align="center"|n,{{IPA|nʲ}}
|align="center"|n
|
|align="center"|Юю
|align="center"|{{IPA|jʊ}}
|align="center"|yu
|-
|align="center"|Ңң
|align="center"|ŋ
|align="center"|ng
|
|align="center"|Яя
|align="center"|ja
|align="center"|ya
|}
== Notoj ==
<references/>
{{WikiTrans-traduko|en|Kalmyk language|
revizio=344072787|
enmetrevizio=3007811|
WT tradukdato=03/05/2010|
WT originala titolo=Kalmyk-lingvo|
WT originala titolo=Kalmyk+language}}
== Vidu ankaŭ ==
* [[Kaŭkaziaj lingvaroj]]
== Eksteraj ligiloj ==
{{Ligiloj|
Wl=Lingvo_calmuco|Wl originalo=Idioma calmuco|
WT=kalmuka lingvo +language|WT titolo=kalmuka lingvo}}
*[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=xal Artikolo pri kalmuka-oirata] en Ethnologue.com
*[http://www6.gencat.net/llengcat/noves/hm01hivern-primavera/internacional/kornou1_9.htm Artikolo pri lingvopolitiko kaj historio en Kalmukio]
[[az:Kalmık dili]]
Linio 7 ⟶ 242:
[[cv:Калмăк чĕлхи]]
[[de:Kalmückische Sprache]]
[[en:
[[es:Idioma calmuco]]
[[fr:Kalmouk]]
Linio 16 ⟶ 251:
[[mk:Калмички јазик]]
[[nl:Kalmuks]]
[[no:
[[pl:Język kałmucki]]
[[pms:Lenga
[[pt:Língua calmuca]]
[[ro:Limba kalmîcă]]
| |||