Historio de Germanio: Malsamoj inter versioj
| [nekontrolita versio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Ziko (diskuto | kontribuoj) |
Ziko (diskuto | kontribuoj) kelkaj prilaboroj, bildoj, parte laŭ de.wp |
||
Linio 1:
La '''Historio de Germanio''' komenciĝas proks. en [[mezepoko]], kiam io kiel [[Germanio]] nur estiĝis. Plej laste ekde 1871 ĝi tamen priskribas la historion de nacia ŝtato en Exuropo. Inter 1949 kaj 1990 granda parto de Germanio (la orienta) ekzistadis aparte de la resto, ĝis en 1990 Germanio reunuiĝis.
== Komencoj de germana historio ==
Linio 5:
Dum la unua jarcentro a.K., ĝermanaj triboj migris suden de norda Eŭropo laŭ la [[Rejno]] Rivero kaj ĝis la [[Danubo]]. Estis militoj inter la romianoj kaj la ĝermanoj. [[Tacito]], romia historiisto, skribis, ke la ĝermanaj viroj estis blondaj kaj virecaj, ke ili estis decaj kaj moralaj en la familia vivo, ke ili estis kuraĝaj kiel militistoj, prudentaj kiel kultivistoj, kaj ili praktikis specon de [[demokratio]]. La romianoj fondis multajn urbojn kaj koloniojn ĉe la ĝermanaj triboj, ([[Treviro]], [[Kolonjo]], [[Majenco]], [[Aŭgsburgo]], [[Ratisbono]], [[Vieno]]), kaj fine instalis du provincojn kun la nomo ''Germania'' (supra kaj malsupra). Sed ili neniam konkeris la tutan teritorion loĝatan de ĝermanoj.
En
La etnogenezo, la estiĝo de la "germana popolo", estis longdaŭra [[procezo]]. Post la partigo inter romanidlingva okcidento kaj ĝermanlingva oriento, la orientfrankona regno fariĝis la lulilo de posta Germanio.
[[Dosiero:HRR 1400.png|thumb|Sankta Romia Regno en 1400]]
En
== Nov-epoko ==
Linio 15 ⟶ 16:
Depost [[1517]], Marteno [[Lutero]] provis [[Reformacio|reformi]] la katolikan eklezion, el kio rezultis la ĉefa skolo de la protestantismo en Germanio. Inter 1618 kaj 1648, dum la [[Tridekjara milito]] inter la grandpotencoj kaj parte ankaŭ katolikoj kaj la protestantoj, du milionoj da homoj mortis, kaj la loĝantaroj falis de 13 milionoj ĝis nur 11 milionoj. Daŭriĝis la tendenco, ke Germanio fariĝis miksaranĝo de centoj da malgrandaj princlandoj kaj graflandoj, je nur malgranda potenco de la imperiestro kiel tia.
La ĉefa povo en Germanio restis ĝis
(
Post la [[Franca revolucio de 1789|Franca Revolucio]] (1789), [[Napoléon Bonaparte]] kaptis multajn landojn en Eŭropo kaj ankaŭ grandan parton de Germanio, dum la restajn ŝtatojn li provis dependigi de li. Germanio do partiĝis al
Linio 32 ⟶ 33:
Post la reordigo de Germanio estiĝis protestaj ondoj, kiuj vidis en la Germana Federacio instrumenton de la jamaj regantoj por subpremi opoziciajn tendencojn, interalie naciismon, liberalismon kaj movadon por demokratio. Kulmino estis la [[Revolucio de 1848 en Germanio]], kun [[Nacia Asembleo (Germanio 1848)|Nacia Asembleo]] en la Paŭlo-preĝejo en [[Frankfurto]], kiu fine fiaskis unu jaron poste ĉar Prusio ne akceptis la imperiestran kronon el la manoj de la Nacia Asembleo.
== Germana Imperiestra Regno ekde 1871 ==
La unuiĝo de Germanio okazis en la epoko de la prusa ĉefministro [[Otto von Bismarck]] (ekde
Kiam en
La Regno akiris depost
Post armistico la
== Vajmara Respubliko 1919-1933 ==
Linio 48 ⟶ 49:
La komenco de tiu epoko estis tre malorda, ekigita de la malsubmetiĝo de la armea ŝipanaroj en [[Kiel]], kaj karakterizita de pluraj provoj de socialismaj-komunismaj-anarĥiismaj revolucioj: vidu [[Spartakistoj]], [[Bavaria Respubliko de Konsilantaroj]] - ktp.
Jam la 9-an de novembro [[1918]] la imperiestro [[Vilhelmo la 2-a (Germana Imperiestro)|Vilhelmo la 2-a]] estis devigita abdiki. [[Nacia Asembleo (Germanio 1919)|Nacia Asembleo]] de februaro ĝis aŭgusto [[1919]] elektis provizoran registaron, regnan prezidenton ([[Friedrich Ebert]], socialdemokrato) kaj kreis novan konstitucion. Pro la kunven-urbo [[Weimar]] ĝi estis nomata [[Vajmara Konstitucio]], la Germana Regno ankaŭ
[[Vajmara Respubliko]]. Jam en la unuaj parlamentaj balotoj en junio
Depost
[[Dosiero:Reichsparteitagnov1935.jpg|thumb|Adolf Hitler en Nurenbergo, 1935. La konstruaĵoj en la fono grandparte ne plu ekzistas, pro la milito.]]
Hitler misuzis sian povon por [[Nazia potencopreno en Germanio|forigi]] ĉian eblan opozicion politikan. Partioj estis malpermesitaj aŭ devigitaj al dissolvo, kontraŭuloj metitaj en malliberejojn aŭ t.n. koncentrejojn, la germanaj regionaj ŝtatoj metitaj sub regadon de regnaj komisaroj. Tiun evoluon ("[[samdirektigo]]") li perfektigis en
Per premo kaj interkonsentoj li kapablis aligi interalie [[Aŭstrio|Aŭstrion]] (marto
▲== Regado de la nacisocialismo (ekde [[1933]]) ==
Dum la [[Dua mondmilito]] (
▲Hitler misuzis sian povon por [[Nazia potencopreno en Germanio|forigi]] ĉian eblan opozicion politikan. Partioj estis malpermesitaj aŭ devigitaj al dissolvo, kontraŭuloj metitaj en malliberejojn aŭ t.n. koncentrejojn, la germanaj regionaj ŝtatoj metitaj sub regadon de regnaj komisaroj. Tiun evoluon ("[[samdirektigo]]") li perfektigis en [[1934]] post la morto de [[Paul von Hindenburg|Hindenburg]], farante sin "gvidanto (''Führer'') kaj regna kanceliero" (ĉefministro). Dum la sekvaj jaroj li preparis Germanion por estontaj milit-iradoj, interalie ĉar lia politiko kostis monon, kiun li intencis rabi eksterlande.
La regado de [[Adolf Hitler]] kostis la vivon al milionoj da homoj, unue en Germanio mem, poste ankaŭ la okupitaj landoj. Tio kaj la milito mem kaŭzis grandajn ŝoviĝojn en la socio.
▲Per premo kaj interkonsentoj li kapablis aligi interalie [[Aŭstrio|Aŭstrion]] (marto [[1938]]) kaj la germanlingvajn partojn de [[Ĉeĥoslovakio]] (oktobro [[1938]]) al la Regno, sed lia intenco estis la konkerado de multe pli vastaj partoj de Eŭropo. Jam en marto [[1939]] germanaj trupoj invadis [[Ĉeĥio]]n. Tiam ne okazis [[milito|milita]] batalo nur tial, ĉar pro la minaco detrui [[Prago]]n kaj aliajn [[urbo]]jn per [[bombo|bomb]][[aviadilo]]j la ĉeĥa [[prezidento]] ordonis al la [[armeo]] ne rezisti. Kiam la [[1-a de septembro|1-an de septembro]] germanaj trupoj invadis [[Pollando|Pollandon]], la polaj aliancanoj [[Britio]] kaj [[Francio]] deklaris al Germanio la militon, dum la tiama germana aliancano [[Stalin]] konkeris la orientan parton de [[Pollando]].
▲Dum la [[Dua mondmilito]] ([[1939]]-[[1945]]) Germanio okupadis la plej grandajn partojn de okcidenta kaj centra/orient-centra Eŭropo aŭ havis tie aliancanojn, interalie [[Italio|Italion]]; la trupoj atingis la [[Pireneoj]]n, Nordan Kabon, [[Kaŭkazo]]n, Nordan Afrikon kaj preskaŭ [[Moskvo|Moskvon]]. Tamen [[Britio]] komune kun [[Sovet-Unio]] kaj [[Usono]] (ambaŭ ekde [[1941]]) sukcesis devigi Germanion al senkondiĉa [[kapitulaco]] la [[8-a de majo|8-an]] resp. [[9-a de majo|9-an de majo]] [[1945]].
▲La regado de [[Adolf Hitler]] kostis la vivon al milionoj da homoj, unue en Germanio mem, poste ankaŭ la okupitaj landoj. Tio kaj la milito mem kaŭzis grandajn ŝoviĝojn en la socio. – Plej ofte menciataj kiel viktimoj de tiu regado estas la ses milionoj mortigitaj [[judoj]] (Vidu ankaŭ [[Genocido]]), sed ankaŭ ciganoj, gejoj kaj multaj politikaj, religiaj aŭ aliaj kontraŭuloj de la reĝimo estis malliberigitaj aŭ mortigitaj. Al ili oni aldonu ankaŭ la mense aŭ korpe handikapitajn viktimojn de [[eŭtanazio]]-programo "[[Aranĝo T4]]". En ĉiuj okupitaj landoj okazis priraboj kaj detruoj, kvankam kelkaj landoj pli suferis (ĉefe en orienta Eŭropo) ol aliaj.
▲== Post la Dua mondmilito (ekde [[1945]]) ==
▲[[Image:Besatzungszonen ohne text.gif|thumb|[[Germanio]], [[1945]]]]
Dum kaj post la milito [[Sovet-Unio]] kaj helpantoj en [[Pollando]], [[Ĉeĥoslovakio]] forpelis 15 milionojn da germanoj el orienta Eŭropo kaj el orientaj partoj de Germanio ĝis la [[linio de Odro kaj Niso]]. Minimume 2,6 milionoj da germanoj perdis la vivon. Laŭ taksoj, du milionoj da germanaj virinoj estis seksperfortigitaj de sovetaj soldatoj. [[Pollando]] aneksis proksimume kvinonon de Germanio kaj nomis ĝin "re-akirita", ĉar jarcentojn antaŭe slavoj vivis tie. La norda parto de [[Orienta Prusio]] estis aneksiita de [[Sovet-Unio]] kaj apartenas nun al [[Rusio]].
Linio 71 ⟶ 72:
La kvar aliancanoj [[Usono]], [[Sovet-Unio]], [[Britio]] kaj [[Francio]] dividis la restan Germanion en okupadajn teritoriojn. Ĉar Sovet-Unio ne efektive kunlaboris kaj plialtigis siajn postulojn, la okcidentaj okupantoj donis al la germanoj en la koncernaj teritorioj la permeson fondi propran, okcident-germanan ŝtaton. Dume Sovet-Unio kreadis "popolan movadon" por fondi germanan ŝtaton sub kontrolo de la komunistoj. De majo ĝis septembro [[1949]] establiĝis [[Federacia Respubliko Germanio]] (FR Germanio), kun [[Bonn]] kiel ĉefurbo, iom poste en la orienta parto de [[Berlin]] ŝtato kun la nomo [[Germana Demokratia Respubliko]] (GDR).
Francio deziris ekspluati [[Sarlando|Saar-regionon]] karbo-riĉan kaj nur post 1955 permesis ties realiĝon al Germanio. En [[Ruhr-regiono]] Francio atingis la instalon de [[Internacia Aŭtoritato por Ruro]], kiu estis unu el la ĝermoj por la sekva okcident-eŭropa ekonomia kunlaboro.
== Du ŝtatoj en Germanio (1949-1990) ==
Linio 77 ⟶ 80:
La politiko de la komunistoj de la [[Sozialistische Einheitspartei Deutschlands|Socialisma Unuec-Partio de Germanio]] (unue sub [[Walter Ulbricht]], poste [[Erich Honecker]]) kaŭzis grandan fuĝadon al okcidento, pro kio jam en 1949 estis starigitaj limoj inter la teritorio de GDR kaj la okcidento. En 1961 la komunistoj malebligis ankaŭ la fuĝon pere de Berlin, konstruante muron inter "Berlin, ĉefurbo de GDR" kaj la okicidentaj, liberaj partoj de la urbo. Ĝis tiu dato preskaŭ tri milionoj da homoj estis forlasintaj la teritorion de GDR.
[[Dosiero:Bundesarchiv B 145 Bild-107546, Köln-Bonn, Adenauer, Mutter eines Kriegsgefangenen.jpg|thumb|[[Konrad Adenauer]] en septembro 1955, reveninta de vizito al Moskvo. Tie li sukcesis aranĝi la liberigon de germanaj militkaptitoj en Sovetunio. Patrino de militkapitito dankas al li.]]
En FR Germanio evoluis la germana demokratio, kiu en la [[Respubliko de Weimar]] ne ricevis sufiĉe da ŝancoj. Al tio kontribuis pli saĝa konduto de la okcidentaj venkintoj kaj ilia subpremado de dekstraj ekstremistoj.
Linio 86 ⟶ 90:
== Reunuiĝo (1990) kaj sekvaj jaroj ==
La divido inter okcidento kaj oriento komencis ĉesi la 9-an de novembro
▲La divido inter okcidento kaj oriento komencis ĉesi la 9-an de novembro [[1989]], kiam malgranda mallertaĵo de reprezentanto de la komunistoj kredigis al la GDR-germanoj ke ekde nun ili rajtas libere vojaĝi eksterlanden. Antaŭe oni ankoraŭ timis ke la GDR-diktaturo defendas sin simile kiel la [[Ĉinio|ĉinaj]] [[komunismo|komunistoj]] en la somero de la sama jaro. Liberaj balotoj la 18-an de marto 1990 venigis demokratan registaron sub [[Lothar de Maizière]]. Post interkonsento kun la kvar okupaciaj potencoj, la [[3-a de oktobro|3-an de oktobro]] [[1990]] la regionaj ŝtatoj de GDR aliĝis al FR Germanio.
Problemoj restas en la iama [[GDR]]a teritorio, materiaj (sendungeco estas po 18,5% en orienta Germanio, kompare kun 8,4% en la okcidenta, kaj la averaĝa enspezo 17.500 eŭroj, kompare kun 27.700 en la okcidenta parto), kaj spiritaj, interalie pro elreviĝo flanke de la orientuloj, kaj ofte diratas, ke "la muro pluekzistas en la kapoj". Post la nunaj [[Neoliberalismo|ekonomie liberalismaj]] reformoj opiniesploro konstatis, ke nur 39 % inter la orientgermanoj kontentas pri "kapitalismo" kaj, ke 76 % inter ili opinias, ke "[[socialismo]]"" estas bona ideo, kiu estis misaplikita.
Linio 99 ⟶ 102:
*[[Supra Silezio]]
== Vidu ankaŭ
* [[Historio de Eŭropo]]
* [[Ĝermanoj]]
== Eksteraj ligiloj ==
| |||