Ĉinio (regiono): Malsamoj inter versioj
| [nekontrolita versio] | [nekontrolita versio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
e La dosiero Nanjingskyline200997.jpg estis forigita ĉar ĝi estis forigita el la Komunejo de Jameslwoodward: Per [[commons:Commons:Deletion requests/Files of User:Godofnanjing |
Celumio (diskuto | kontribuoj) Neniu resumo de redakto |
||
Linio 242:
==Kulturo==▼
[[Dosiero:PeiligangCulture-RedPotWithTwoEars-ShanghaiMuseum-May27-08.jpg|right|Peiligang kulturo frupeiroda kulturo de neolitiko en Ĉinio，malkovrita en Peiligan vilaĝo de Xinzheng en [[Henan-provinco]] en Ĉinio|thumb|180px]]
[[Ĉina Kulturo]]，alinome '''Huaxia Kulturo''', '''Huaxia Civilizacio''',kiu estas unu el la plej antikvaj civilizacioj tutmonde, jam kun 5000 jaraj historioj, ankaŭ plej longe kontinua civilizacio.[[Flava Rivero|Flava Rivera]] Baseno de la centra Cinio, la regiono estas kerna fonto de Ĉina kulturo.[[Yan Di]] (Yan imperiestro) [[Huang Di]] (Huang imperiestro) fudamentis la Ĉinan kulturon, kiu maturiĝis tra la evoluo en la periodoj [[Yao]] (尧),[[Shun]] (舜),[[Yu]] (禹) kaj[[Xia-dinastio|Xia]], [[Shang-dinastio|Shang]], [[Zhou-dinastio|Zhou]] ktp. Helpe de [[arkeologio]] en frua monderno, en la baseno de Flava Rivero estis malkovritaj la antikvaj restaĵoj Peiligang kulturo kaj Jiahu kulturo de la frua periodo de [[Neolitiko]],Yanshao kulturo de Neolitiko kaj Longshan kulturo en la malfrua periodo de Neolitiko. Erlitou kulturo transpasinte Neolitikon kaj [[Bronzepoko]]n. Ekde 7000 jaroj BC ĝis 10000 jaroj BC, la baseno de Flava Rivero jam eniris en la primitivan klanan socion de la primitiva agrikulturo, brutobredo kaj metio ĉefe kaj fiŝado helpe. La skribaj simboloj malkovritaj tie similas kiel [[Orakola Osta Skribo]] de 3000 jaroj a.k. malkovrite en Anyang de [[Henan-provinco]]. Tre famaj kulturoj ankaŭ estas Hemudu Kulturo kaj Sanxingdui Kulturo.
La ortodoksa Ĉina Kulturo havas ideon honori imperiestron kaj malhonori ĉirkaŭlandon. La normo ne je gento, sed je kulturo. Se man aŭ yi akceptus Huaxia-kulturon, ĝi eblas kunigis sin en Ĉina Kulturo. Tiu ĉi ideo igas Ĉinan Kulturon granda kaj unueca.<ref>[[雍正帝]]，《[[大义觉迷录]]》：“夫以春秋时百里之国，其大夫犹不可非。我朝奉天承运，大一统太平盛世，而君上尚可谤议乎？且圣人之在诸夏，犹谓夷狄为有君，况为我朝之人，亲被教泽，食德服畴，而可为无父无君之论乎？韩愈有言：‘中国而夷狄也，则夷狄之；夷狄而中国也，则中国之。’”</ref>
Ĉina Kulturo disvastiĝis sekvinte disvastigon de la centrlanda imperio. Precipe post la unuiĝo de [[Qin-dinastio]]. En la longa historia evoluo, Ĉina civilizacio kununuiĝis kun diverslokaj kulturoj, kun la kulturo de nomada gento en la nordo.
▲==Kulturo==
[[Dosiero:Wang-yang-ming.jpg|thumb|upright|180px|Wang Yangming, tre influa Nov-Konfuzeano]]
Konfuzeismo estis la oficiala filozofio dum historio de plejparto de ''Imperia epoko de Ĉinia historio'' kaj majstreco de konfuzea tekstoj estis la primara kriterio por [[ekzamensistemo en la ĉina imperio|eniro en la imperia burokratismo]]. Tradiciaj valoroj de Ĉinio estis derivita de diversaj versioj de [[Konfuceismo]]. nombro de pli da absolutismaj trostreĉiĝoj de penso ankaŭ estis influa, kiel juristo (filozofio).
Estis ofte konflikta inter la filozofioj, ekz. la [[Nov-Konfuzeismo]] de [[Song-dinastio]] kredis ke juristo devias de la originala spirito de Konfuzeismo. Ekzamenoj kaj [[meritokratio]] restas tre valoreca. En lastatempaj jaroj, nombro de Nova Konfuzeismo (ne esti konfuzita kun Nov-Konfuzeismo) rekomendis ke demokrataj idealoj kaj homaj rajtoj estas tre kongrua kun tradicia Konfuzea "aziaj valoroj".<ref>Bary, Theodore de. [http://www.columbia.edu/cu/ccba/cear/issues/fall97/graphics/special/debary/debary.htm Helpema Engaĝiĝo kun aziaj Valoroj] [http://web.archive.org/web/20050311041507/http://www.columbia.edu/cu/ccba/cear/issues/fall97/graphics/special/debary/debary.htm Arkivodato=2005-03-11]. Universitata Kolumbio.</ref>
Kun la altiĝo de eŭropa ekonomia kaj militista potenca komenco en la mezo de 19a jarcento, ne-ĉinaj sistemoj de socia kaj politika organizo akiris adeptojn en Ĉinio. Je tiuj voloroj, reformistoj estis tute malakceptitaj pro kultura heredaĵo de Ĉinio, dum aliaj serĉis kombini la fortojn de ĉina kaj eŭropa kulturoj. En esenco, la historio de 20a-jarcenta Ĉinio estas unu el eksperimentado kun novaj sistemoj de socio, politiko kaj ekonomio, kiuj permesus por la reintegrigo de la nacio en la maldormo de la dinastia disfalo.
La tradicia Ĉina Kulturo profunde influas najbarajn landojn,ekz. [[Japanio]], [[Koreio]], [[Vjetnamio]] ktp. Kaj ĝi ĉerpis el eksteraj kulturoj. [[Budaismo]] el antikva [[Hindio]] estis ĉefa ekzemplo. Ekde Opia Milito, la tradicia Ĉina Kulturo havis severan konflikton kun Eŭropa civilizacio.
Tajvano, Hongkongo kaj Makao bone konservas la Ĉinan Kulturon.
===Artoj, esplorado kaj literaturo===
[[Dosiero:Mifu01.jpg|thumb|left|180px|Ĉinia kaligrafio de [[Mi Fu]], [[Song-dinastio]].]]
[[Dosiero:Bamboo book - binding - UCR.jpg|thumb|upright| Bamboo libra kopio de [[Sun Tzu|Sun Tzu]]-a ''[[La Arto de Milito]]''. ]]
[[Ĉina skribo]] havis variojn kaj stilojn dum ĉina historio. En la nombroj da dek mil da antikvaj skribaj dokumentoj ankoraŭ ekzistas, de [[orakolaj ostoj]] al ediktoj de Qing-dinastio. Ĉi tiu literaturo emfaze influis la ĝeneralan percepton de kultura rafinaĵo en Ĉinio, ekz. la vidpunkto ke ''ĉinia kaligrafio'' estis pli alta arto ol pentraĵo aŭ dramo. Manuskriptoj de la Klasikaĵoj kaj religiaj tekstoj (plejparte konfuceano, taoisto kaj budaisto) estis manskribitaj per [[peniko]].
Kaligrafio poste fariĝis komercita, kaj la skribaĵoj de famaj artistoj fariĝis estimitaj posedaĵoj. [[ĉinlingva literaturo|ĉina literaturo]] havas longan pasintecon; la plej frua klasika laboro en ĉino, la ''Yijing'' (易经) aŭ ''Libro de Ŝanĝoj''datis je ĉirkaŭ 1000 BC. Vigla filozofio dum la [[Periodo de Militantaj Regnoj]] elproduktis tiajn rimarkindajn laborojn kiel Konfuzea ''[[Analektoj de Konfuceo|La Analektoj]]'' kaj [[Laozio|Laozia]] ''[[Daŭdeĝingo|Tao Te Ching]]''. Dinastiaj historioj estis ofte skribitaj, komencis kun [[Sima Qian]] ''[[Registroj de la Historiografio]]'', kiu estis skribita de 109 BC al 91 BC.
[[Dosiero:QingmingshangHetu.jpg|right|300px| [[Laŭ La Rivero Dum Serena Festo]] la ĉefurbo de [[Song-dinastio]] ''Dongjing Bianliang''（nuna [[Kaifeng]] en [[Henan-provinco]]）|thumb]]
Tang-dinastio atestis poezian floradon.[[Kvar Grandaj Klasikaj Romanoj]] de ĉina literaturo estis skribita dum la Ming kaj Qing dinastioj. [[Tipografio]] movebla estis evoluigita je Song-dinastio. Song-dinastio estis ankaŭ periodo de granda scienca literaturo kaj vidis la kreon de laboroj kiel Su Song-a ''Xin Yixiang Fayao'' kaj Shen Kuo-a ''[[Sonĝaj Basenaj Eseoj]]''. Estis ankaŭ grandegaj laboroj de historiografio kaj granda enciklopedio, kiel Sima Guang-a ''[[Zizhi Tongjian]]'' de 1084 AD aŭ la ''Kvar Grandaj Libroj de [[Song-dinastio|Song]]'' plene kompilita kaj redaktita je la 11a jarcento.
De jarcentoj, religia kaj socia progreso en Ĉinio povus esti atingita alte tra la [[ekzamensistemo en la ĉina imperio|imperiaj ekzamenoj]], kiu gvidis al la kreo de [[meritokratio]], la sukceso estis havebla nur al viroj kiu povus havigi testan preparon. Imperiaj ekzamenoj postulitaj rilatis pri eseoj kaj majstreco de la Konfuzeaj klasikaĵoj. Tiuj, kiuj pasis la plej altan nivelon de la ekzameno, fariĝos elitaj oficuloj sciitaj kiel ''jinshi,'' tre estimata socio-ekonomia pozicio.
Ĉinaj filozofoj, verkistoj kaj poetoj estis tre respektitaj kaj ludis kernajn rolojn en konservanta kaj antaŭeniganta kulturo de la antikva Ĉinio. Ĉino inventis multnombrajn [[muzika instrumento|muzikajn instrumentojn]], kiel [[ĝengo]], [[Guĉino|guĉino]], [[ŝengo]] kaj [[ŝjoo]] (vertikala fluto), [[erhuo]] kaj [[pipao]], multe disvastigitaj poste en [[Orienta Azio]] kaj [[Sud-Orienta Azio|Sudorienta Azio]], precipe al Japanio, Koreio kaj Vjetnamio.
===Arto===
[[Dosiero:Yang Gui-Fei.jpg|thumb|left|upright|160px| Ĉinia Opero (''[[Pekina Opero]]'') elfaro en [[Pekino]] de la historia karaktero Yang Guifei.]]
'''Ĉina arto''' enhavas diversajn tradiciaĵojn de Ĉinio [[metio]]（ekz.[[ceramiko]] kaj [[porcelano]], [[jado|jadaĵo]]）, [[belarto]]（ekz.[[kaligrafio]], [[tradicia ĉina pentraĵo]]）[[literaturo]]（ekz.[[poezio]], [[romano]]）, [[muziko]]（ekz.[[guĉino]], [[ĝengo]]）,prezenta arto（ekz.[[danco]], [[opero]]）ktp.
:;Literaturo
Ekde la frua [[Qin-dinastio]]，[[La Libro de Poezio]], [[La Kantoj,La Elegioj]], Han-dinastia rimprozo (汉赋), Kroniko pri Jin-dinastio (晋书), Poezio de Tang, [[Cio]] (poezio de Song-dinastio), Yuan-kantoj, [[Romano]] de [[Ming-dinastio]] kaj [[Qing-dinastio]].
[[Dosiero:Songhuizong8.jpg|thumb|180px| Aŭskultante Guĉinon Pentrita de Huizhong Imperiestro de Song-dinastio]]
:;Pentraĵo
Tradicia ĉina pentraĵo estas nomita ŝtatapentraĵo en Ĉinio，ĉefe per tuĉpeniko、mola skribaĵo aŭ man-figro，per tuĉo kaj pigmento.
Enhavo de tradicia ĉina pentraĵo estas:floro kaj birdo, monto kaj akvo kaj homa finguro.
[[Dosiero:Bianzhong.jpg|200px|thumb|left|[[Bjanzongo de Markizo Yi de Zeng]] en la frua [[Periodo de Militantaj Regnoj]]]]
:;Muziko
Ekde la [[neolitiko]] de Ĉinio jam aperiĝis osta [[fluto]]，kiu estas plejfrua [[blovinstrumento]] nun-sciita en la mondo<Ref name=Jiahu_relic/>.
Ĉina tradicia muziko havas klaran apartecon. Ĉefaj muzikiloj:[[ĝengo]], [[guĉino]], [[ŝjoo]] ktp. Tempero bazas je kvintonaj gamoj: 宫(pinjino: gōng) - do, 商(shāng) - re, 角( jué) - mi, 徵(zhǐ) - sol, 羽(yǔ) – la.
Ĉina tracicia danco havis longan historion,kiu rilatas profunde kun [[Vuŝuo]], [[akrobataĵo]] kaj tradicia opero. Tiu prezentas la tradician Ĉinan kulturon kaj estetikon.
[[Opero]] estas tradicia ĉina teatra arto, ĉefe [[Pekina Opero]], Kunĉju-opero,Henan-opero kaj alilokaj operoj: [[Hebei]], [[Shanxi]], [[Kantono]], [[Zejiang]], [[Anhui]] ktp.
===Lingvoj===
Plejparto de lingvoj en Ĉinio apartenas al la [[Ĉinotibeta lingvaro]] lingva familio, parolita de 29 etnecoj. Estas ankaŭ pluraj gravaj [[Ĉina lingvaro|lingvaj grupoj]] ene de la [[Ĉina lingvaro|ĉina lingvo]]. La plej parolitaj varioj estas [[Mandareno]] (parolita de super 70% el la loĝantaro), Wu (Zejiang-provinco), Yue (kantona), Min (Fujian-provinco), Xiang (Hunan-provinco), Gan (Jianĝi-provinco) kaj [[Hakaa lingvo|Hakka]]. Ne-sinotibetaj lingvoj parolitaj ĝenerale de etnaj malplimultoj inkluzivas [[Ĝuanga lingvo|Zhuang]], [[mongola lingvo|mongola]], [[Tibeta lingvo|Tibeta]], [[ujgura lingvo|ujgura]] , [[Hmonga lingvo|Hmong]] kaj [[korea lingvo|korea]].<ref name=language>[http://english.gov.cn/2005-08/16/content_23691.htm Lingvoj]. 2005. GOV.Cn. ''URL aliris 3 majo 2006.''</ref>
Klasika Ĉinlingvo estis la skriba normo en Ĉinio por mil jaroj kaj permesita por skriba komunikado inter parolantoj de diversaj nekompreneblaj lingvoj kaj dialektoj en Ĉinio. Vulgara ĉinlingvo aŭ ''baihua'' estas la skriba normo bazita sur la [[putonghua]] dialekto, unue popularigita en Ming-dinastiaj romanoj kaj estis adoptita (kun gravaj modifaĵoj) dum la frua 20a jarcento kiel la nacia vulgara. Klasika ĉinlingvo estas ankoraŭ parto de la mezlerneja instruado kaj estas tiel komprenebla por partoj da ĉinoj.
===Skriba lingvo===
[[Dosiero: Jiaguwen.jpg|left|180px |[[Orakola Osta Skribo]] [[Yinxu]] [[Anyang]]，la plej antikva [[Hanzio]] de Ĉinio|thumb]]
[[Dosiero: OracleShell.JPG |right|180px|Skribaĵa Muzeo de Ĉinio，la antikva skribsigno|thumb]]
[[Hanzio]] estas unu de la plej antikvaj skriboj, uzata je plejmulte da uzantoj, ne-alfabeta. Kun mil jaroj, la prononco de hanzio ŝanĝis, sed malmulte ŝanĝis je skribo. Tio utilis por popola interŝanĝo kaj por unuiĝo de Ĉinio.
Orakola Osta Skribo estas malkovrita pri la plej frua skriba sistemo en Ĉinio. Orakola Osta Skribo estis skribita sur bestaj ostoj en [[Shang-dinastio]]. Ĝi estis malkovrita je la fino de 19 jarcento en Anyan de Henan-provinco.
En Ĉinio, ankaŭ troviĝas la tibeta lingvo, mongola lingvo kaj aliaj nacimalplimultaj lingvoj. Dialekto de hanzio estas granda diferenco precipe en la suda Ĉinio.
Hanzio profunde influis Japanion, Korean duoninsulon kaj Vjetnamion. Tio ĉi ankaŭ estas nomita ''Hanzia Kultura Sfero''. Kanao de la japana lingvo estis inventita baze de hanzio. Multe da hanziaj vortoj estas uzataj en ĝi nun ankoraŭ. Koreio preskaŭ same. Vjetnamio uzis hanzion antaŭ la kolonio de Francio. En la 1960 jaroj, la ĉeftera Ĉinio komencis hanzi-simpligon, sed Tajvano ankoraŭ uzas la tradician hanzion.
===Moroj===
| |||
