Ĉinio (regiono): Malsamoj inter versioj
| [nekontrolita versio] | [nekontrolita versio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Neniu resumo de redakto |
|||
Linio 37:
{{ĈinaTeksto}}
'''Ĉinio'''
Kun preskaŭ 4
En 1949, post la finiĝo de grava batalo en la [[ĉina Revolucio|Ĉina civila milito]], du ŝtatoj nomas sin '''Ĉinio''' aperis:
Linio 45:
* {{flago|Tajvano|40}} La '''[[Respubliko Ĉinio|Respubliko de Ĉinio]]''' (ROĈ), establita en 1912 en kontinenta Ĉinio, nun ofte nomata ''Tajvano'', regas super la insuloj de [[Tajvano]], Penghu, Kinmen, Matsu, la Dongsha Insuloj (Pratas Insuloj) kaj kelkaj aliaj periferiaj insuloj.
En la [[1950aj jaroj]], ŝanĝo al ekonomiaj politikoj en Tajvano transformis la insulon en teknologio-direkte industriiĝinta ekonomio post periodo de altaj kreskigaj indicoj kaj rapida [[industriiĝo]]. Simile, en la Popola Respubliko en la [[1970aj jaroj]], la reformo nomiĝas la "Kvar Modernigoj" plibonigita agrikulturo, industrio, teknologio kaj defendo; ĝi levis vivajn normojn kaj faris la ĈPR-n en rapide industriiĝanta monda superpotenco.<ref>{{Cito|URL=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ch.html |Titolo=CIA –
Historie, la kulturo de Ĉinio etendis trans Orienta Azio ĝenerale, kun ĉina religio kaj skribsistemoj estanta adoptita de najbaraj landoj kiel [[Japanio]], [[Koreio]] kaj [[Vjetnamio]]. Tra ĝia historio, Ĉinio estis la fonto de multaj gravaj inventaĵoj.<ref name="Hagg">Haggett, Peter. [2001] (2001). '''Encyclopedia de Monda Geografio''', Volumo 23. Eldono 2, ilustrita. Marshall Cavendish eldonado. ISBN 0-7614-7289-4, 9780761472896. P 37. P 2836.</ref> Ĝi havas ankaŭ unu el [[Ĉina skribo|plej malnova skribsistemo]]. La frua indico de homa ĉeesto en la regiono estis trovita ĉe la Zhoukoudian-kaverno. Ĝi estas unu el la plej fruaj sciataj specimenoj de ''[[Homo erectus]]'', nun ofte sciita kiel la Pekina Homo, taksita vivi de 300,000 al 780,000 jaroj antaŭe.<ref name="autogenerated60">{{Cito | Titolo = Out of Africa again...and again? - Ekstere de Africa denove...Kaj denove? | Aŭtoro = Ian Tattersall | Volumo = 276 | Numero = 4 | Paĝoj = 60–68 | Gazeto = Scientific American - Scienca amerikano | COI = 10.1038/scientificamerican0497-60 | Jaro = 1997}}</ref><ref name="autogenerated198">{{Cito
Linio 64:
[[Dosiero:Tradsimpzhongguo.png|thumb|180px|La tradicia ĉina skribo (supra) kaj simpliga ĉina skribo (malsupra) karakterojn por "Ĉinio" en la ĉina lingvo. La unua karaktero signifas "mezan" aŭ "centron" kaj la dua karaktero signifas "landon".]]
=== Esperantaj nomoj ===
La esperanta vorto "Ĉinio", estas derivita orgine de ''Cin'' (چین), [[Persa lingvo|persa]] nomo por Ĉinio, popularigis en Eŭropo de [[Marko Polo]].
Estas diversaj sciencaj teorioj koncerne al la deveno de ĉi tiu vorto. La tradicia teorio, proponite en la 17a jarcento de Martino Martini, estas ke "Ĉinio" estas derivita de "Qin" (秦, prononcite ''ĉin''), la okcidento de la ĉinaj reĝlandoj dum la [[Zhou-dinastio]] aŭ de la sukcesanta [[Qin-dinastio]] (221 – 206 BC).<ref name="Martini">Martino, Martin, ''Novus Atlaso Sinensis'', Vieno 1655, Antaŭparolo, p. 2. En la [[Hindia]] skribo'' [[Ĉinio en la Mahābhārata|Mahābhārata]]'' (5a jarcenta BC).</ref> Alia teorio estas ke ĉi tiu vorto estas derivita de ''Yelang'', antikva reĝlando, kie estas nun [[Gŭiĝoŭo]], kies loĝantoj nomas mem "Zina".<ref name="Wade2">Wade, pp. 6ff.</ref>
La antikva esperanta vorto por Ĉinio estis "
=== Ĉinaj nomoj ===
Linio 100 ⟶ 101:
| dosiero2 = Qinshihuang.jpg
| alt2 = [[Ying Zheng|Qin
| priskribo2 = [[Ying Zheng|Qin
| dosiero3 = Porcelaine chinoise Guimet 241101.jpg
Linio 123 ⟶ 124:
La plej frua montriĝo de plene moderna homo en Ĉinio originas de Liujiang gubernio en [[Gŭangŝio]], kie kranio estis trovita kaj datita ĉe proksimume 67 000 jaroj antaŭe. Kvankam multe da polemikoj daŭras super la datado de la Liujiang restaĵoj,<ref>{{Cito|URL=http://www-personal.une.edu.au/%7Epbrown3/Liujiang.html|Titolo=La Liujiang skeleton}}</ref><ref>[http://www.thefreelibrary.com/Skull+may+complicate+human-origins+debate.+(Chinese+Roots)-a096417261 Kranio povas kompliki homan-devena debato. (Ĉinaj Radikoj).] </ref> parta skeleto ĉe Minatogawa en [[Okinavo]] Japanio estis datita ĉe 16 600 aŭ 18 250 jaroj antaŭe, tiel modernaj homoj verŝajne atingis Ĉinion antaŭ ol tiu tempo.<ref>{{Cito|URL= http://www-personal.une.edu.au/~pbrown3/Minat.html |Titolo=Minatogawa 1 |Eldonejo=Peter Brown’s Australian and Asian Palaeoanthropology |Dato= |Alirdato=2011-04-12]}</ref>
=== Dinastia regulo ===
Laŭ ĉina tradicio, la unua
La unua ĉina dinastio kiu lasis historiajn rekordojn, la feŭda '''[[Shang-dinastio]]''' (ĉ. 1600–1046 a.K.), loĝis laŭ la [[Flava Rivero]] en orienta Ĉinio de la 17a al la 11a jarcento a.K. La [[orakola osto|orakola osta]] skribo de la Shang reprezentas la plej malnovajn formojn de ĉina skribo trovita kaj la rekta prapatro de modernaj [[ĉinaj karakteroj]] uzita tra Orienta Azio.
La Shang estis venkita de la '''[[Zhou-dinastio]]''' (ĉ. 1045–256 a.K.), la plej longa dinastio en ĉina historio, kvankam ili tenadis centran aŭtoritaton nur ĝis la 5a jarcento, kiam lia forto estis erozita malrapide de feŭda militlordo. Multaj sendependaj statoj poste elaperiĝis de la malfortigita Zhou stato kaj kontinue kondukis militon kun ĉiu alia en la [[Periodo de Printempo kaj Aŭtuno]]. Je la tempo de la [[Periodo de Militantaj Regnoj]] estis sep potencaj suverenaj statoj, ĉiu kun ĝia propra reĝo, ministerio kaj armeo. Poste, la Qin stato sukcese konkeris la aliaj statoj, kaj centra aŭtoritaton estis restarigita.
La unuan unuecan ĉinan staton estis establita de [[Ying Zheng|Qin Shihuang]] de la Qin stato en 221 a.K. kiu proklamis lin mem kiel la "Unua Imperiestro" kaj faris multajn reformojn en la imperio, precipe la deviga normigado de la ĉina lingvo kaj mezuroj. La [[Qin-dinastio]] daŭris nur dek-kvin jaroj, pro ĝia severa juro kaj absolutismaj politikoj baldaŭ kaŭsis vasta ribelo.▼
▲La
La '''[[Han-dinastio]]''' regis Ĉinion inter 206 a.K. kaj 220 p.K., kaj kreis daŭrantan [[Hanoj|hanan kulturan identecon]]. La Han-dinastio vastigas la limojn de la imperio atingi [[Koreio]]n, [[Vjetnamio]]n, [[Mongolio]]n kaj [[Mez-Azio|Centran Azion]], kaj ankaŭ establis la [[Silka Vojo|Silkan Vojon]] en Centra Azio.
Post la disfalo de la Han-dinastio, alia periodo de malunueco sekvis, inkluzive de la
Sub la sekvantaj '''[[Tang-dinastio|Tang]]''' (618–907) kaj '''[[Song-dinastio|Song]]''' (960–1279) dinastioj, ĉina teknologio kaj kulturo atingis ĝian altpunkton. La Tang estis ĉe la alto de potenco ĝis la mezo de la 8a jarcento, kiam la Ribelo de An Shi detruis la prosperon de la imperio. La Song dinastio estis la unua registaro historie eldoni paperan monon kaj la unua ĉina imperio establi konstantan mararmeon. Inter la 10a kaj 11a jarcentoj, la loĝantaro de Ĉinio duobligis en grandeco. Ĉi tiu kresko resultis el vastigita riza kultivo en centra kaj suda Ĉinio kaj la produktado de abundaj manĝaĵoj superfluoj.
Ene de ĝiaj landlimoj, la Song-dinastio havis loĝantaron de kelkaj 100 milionoj da loĝantoj. Estis kulture riĉa periodo por filozofio kaj la artoj. [[Pejzaĝismo]] kaj [[portreto|portretismo]] estis alportita al novaj niveloj de matureco kaj komplekseco post la Tang-dinastio, kaj kulturo de arto dankeco kreskis. [[Filozofo]]j kiel
La '''[[Jŭan-dinastio]]''' (1271–1368) estis establita de la [[Mongola Imperio|mongola]] imperiestro [[Kublajĥano]] en jaro 1271, kaj la lasta restaĵo de la Song-dinastio estis konkerita al la Jŭan en 1279. La imperio tiam estis la plej vasta lando en la mondo, atingis ĝis Eŭropo. Estis tiutempe ke [[Venecio|venecia]] esploristo [[Marko Polo]] onidire estas veturinta al Ĉinio, kunveninte Kublajĥano kaj alportanta pli granda kono de Orienta Azio al Eŭropo. Kamparano nomiĝis Zhu Yuanzhang renversis la Jŭan-dinastion en 1368 kaj fondis la sekve Ming-dinastion.<ref>"[http://encarta.msn.com/encyclopedia_761580643/ming_dynasty.html Ming-dinastio]]</ref>
Linio 147 ⟶ 150:
La malfortigo de la Qing reĝimo kaj la malhonoro de la neegalaj traktatoj instigis la [[Tajpinga ribelo]], kiu daŭris de 1851 ĝi 1862. Ĝi estis gvidita de Hong Xiuquan, kiu estis influita parte de idiosinkrazia interpreto de [[kristanismo]]. Hong kredis lin mem esti la filo de Dio kaj la pli juna frato de [[Jesuo]]. Kvankam la Qing fortoj estis poste venkinta, la civila milito estis unu el la plejsanga en homa historio, kun inter 20 milionoj viktimoj (pli ol la totala nombro de mortiĝoj en la [[Unua mondmilito]]). Aliaj seriozaj ribeloj sekvis.
En la 19a jarcento,
Dum Ĉinio estis turmentita de kontinua milito, [[Meiji-restarigado|Meiji Japano]] sukcesis en rapida modernigo, kaj japanaj militistoj vidis avide je Koreio kaj nordorienta Ĉinio. Ĉe la peto de la korea reĝo, la ĉina registaro sendis trupojn por helpi subpremi ribelon en 1894. Tamen, Japanio ankaŭ sendis trupojn al Koreio. Tio igis la [[Unua japana-ĉina milito]], kiu rezultis perdon de Ĉina influo en la [[Korea duoninsulo]] kaj la cedo de [[Tajvano]] al Japanio.
| |||