Banano: Malsamoj inter versioj

'''Banano''' estas flava malrekta [[frukto]] multe produktitaproduktata en la [[tropiko|tropikaj]] landoj. De sia sudorienta origino, la banano multe vojaĝis, ĝis atingi [[Afriko]]n, la insulojn de la [[Pacifiko]] kaj fine [[Sudameriko]]n. ĈeEn multe da landoj, oni konsideras la bananon kiel esenca ero de la nutraĵaro.

La banano nekontesteble viciĝas inter la plej gravaj tropikaj fruktoj. Dum [[1992]] la tuta produktado estis 66 milionoj da tunoj: nur la produktado de [[citruso]]j ĝin superis. La matura banano enhavas grandan kvanton da [[kalio]] kaj da [[sukero]]. La frukto estas tre energidona (po 375 kJ je 100 gramoj) kaj digestiĝebla pro sia eta grasa enteno. Tial ĝi estas plej ofte krude manĝitamanĝata. En la bananplantejo oni plukas la bananojn kiam ili ankoraŭ verdas. Malpli fraĝilajfragilaj ol la maturaj fruktoj, ili povas plibonepli bone elteni la transportadon. La bananoj tuj veturas al distribucentroj (eksportmerkatoj) kie la maturado estas kelkfoje plirapidigitaplirapidigata per aldono de [[eteno]]. Naturkondiĉe tiu [[karbonhidrogeno]] estas farita de la planto mem.

Sudorientaj aziaj kultivistoj unue kultivis [[Aldomigo|aldomigis]] bananojn. Lastatempa [[arkeologio|arkeologia]] kaj [[Paleoekologio|paleoekologia]] indiko ĉe [[Kuk -marĉejo]] en la [[Okcidenta Altlanda Provinco]] de [[Papuo-Nov-Gvineo]] sugestas ke banana kultivado tie okazis tiel fruafrue kiel 5000 [[Komuna Erao|a.K.E.]] kaj eble kiel 8000 a.K.E. Estas probable, ke aliaj specioj estis poste kaj sendepende aldomigitaj aliloke en la sudorienta Azio. SudorientaLa sudorienta Azio estas la regiono de unuaranga diverseco de la banano. Areoj de duaranga diverseco estas trovatatroviĝas en [[Afriko]], indikante longan historion de banana kultivado en la regiono.

[[Dosiero:Bananas Muslim world.JPG|thumb|300px|Reala kaj verŝajna disvastigado de bananoj dum [[Islama Agrikultura Revolucio|islamaj tempoj]] (700–1500 p.K.)<ref name="Watson">Watson, p. 54</ref>|alt=Mapo deklarantedeklaranta ke banana kultivo okazitaokazinta en antaŭislamaj tempoj en Barato kaj Sudorienta Azio, dum la 700-1500 p.K. "islama periodo" laŭ la [[Nila Rivero]] kaj en [[Mezopotamio]] kaj [[Palestino]] kaj malpli- certe en sub-Sahara AfricoAfriko dum tiu sama periodo]]

[[Fitolitoj]] eltrovitaj en [[Kamerunio]] datantedatantaj alel la unua jarmilo a.K.E.<ref>Indikoj por banana kultivado kaj bredado dum la unua jarmilo a.K.E. en la arbaro de suda Kamerunio. Mbida VM, Van Neer W, Doutrelepont H, Vrydaghs L. (2000) JOURNAL OF ARCHAEOLOGICAL SCIENCE 27:151-162</ref> ekkaŭzis ankoraŭ nesolvitan debaton pri la dato de unua kultivado en Afriko. Ekzistas lingvaj indikoj ke bananoj estis sciita en [[Madagaskaro]] ĉirkaŭ tiu tempo.<ref>{{Cito |Titolo = Herkunft, Diversität und Züchtung der Banane und kultivierter Zitrusarten (''Origin, diversity and breeding of banana and plantain (Musa spp.))'' - Herkunft, Diversität und Züchtung der Banane und kultivierter Zitrusarten (''Deveno, diverseco kaj bredanta de banano kaj plantain (Musa spp.))''|Aŭtoro = Friedrich J. Zeller|Jaro=2005|Gazeto = Journal of Agriculture and Rural Development in the Tropics and Subtropics - Revuo de Agrikulturo kaj Kampara Evoluado en la Tropikoj kaj Subtropics| URL = http://www.upress.uni-kassel.de/online/frei/978-3-89958-116-4.volltext.frei.pdf}}</ref> La plej frua antaŭa indiko indikas ke kultivado okazis ne pli frue ol la malfrua 6a jarcento p.K.<ref>{{Cito |Titolo = Africa's earliest bananas? - Plej fruaj bananoj de Afriko?|Kunaŭtoroj = B. Julius Lejju, Peter Robertshaw, David Taylor|Dato=2005-06-28|Gazeto = Journal of Archeological Science - Revuo de Arkaeologia Scienco| URL = http://www.inibap.org/pdf/phytoliths_en.pdf}}{{_Malviva ligi_|_dato_=Decembro de 2008}}</ref> Estas probable, tamen, ke bananoj estis alportitaj almenaŭ al [[Madagaskaro]] se ne al la Orienta afrika marbordo dum la fazo de [[Malagasia]] koloniigado de la insulo el Sudorienta Azio ĉ.400 K.E.<ref>Randrianja, Solofo abd Stephen Ellis: ''Madagaskaro: Mallonga Historio''. Universitato de Ĉikago Gazetaro, 2009.</ref>

La banano eble ekzistis en solajkelkaj lokoj de la [[Mezoriento]] dum la fruaj tagoj de [[islamo]]. Estas iom da tekstaj indikoj ke la profeto [[Mohamedo|Mahometo]] konis bananojn. La [[disvastigado de Islamo]] estis sekvita de disvastigegado de la banano. Estas multaj referencoj al ĝi en islamaj tekstoj (kiel poemoj kaj [[Hadito]]j) komencante en la 9-a jarcento. De la 10-a jarcento la banano aperas en tekstoj de [[Palestino]] kaj [[Egiptujo|Egiptio]]. De tie ĝi disvastiĝis en nordan afrikon kaj islaman [[Iberio]]n. Dum la mezepokajmezepoka aĝojperiodo, la bananoj de [[Granado (Hispanio)]] estis konsiderita kielkonsiderataj inter la plej bonabonaj en la araba mondo.<ref name=Watson>Watson, p. 54</ref> En 650, islamaj konkerintoj alportis la bananon al Palestino. Nuntempe, banana konsumado pliiĝas grave pliiĝas en islamaj landoj dum [[Ramadano]], la monato de tagluma fastado.

Bananoj estis enkondukitaenkondukitaj al la [[Ameriko]]j de [[portugalio|portugalaj]] maristoj kiu alportis la fruktojn de [[Okcidenta Afriko]] en la 16a jarcento.<ref>{{Cito|URL=http://www.botgard.ucla.edu/html/botanytextbooks/economicbotany/Musa/index.html |Titolo=Bananas and plantains - Bananoj kaj Amelaj Bananoj |Eldonejo=Botgard.ucla.edu - Botgard.Ucla.Edu |Dato= |Alirdato=2009-04-16}}</ref>

La vortavorto banano estas de Okcidenta afrikaokcidentafrika deveno, de la [[Volofa lingvo]] kaj pasitapasis en anglaanglan tra la hispana aŭ portugala.<ref>{{Cito |Titolo =

En la 15-a kaj 16-a jarcentojarcentoj, portugalaj kolonianoj fondis bananajn plantejojn en la Atlantikaj Insuloj, [[Brazilo]] kaj okcidenta Afriko.<ref name="history1">{{Cito|URL=http://www.phora-sotoby.com/history.html |Titolo=Phora Ltd. - History of Banana - Phora Ltd. - Historio de Bananobanano |Eldonejo=Phora-sotoby.com - Phora-sotoby.com |Dato= |Alirdato=2009-04-16}}</ref> Ankoraŭ dum la [[Viktoriana Epoko]], bananoj ne estis vaste konataj en Eŭropo, kvankam ili estis haveblaj.<ref name="history1"/> [[Jules Verne]] enkondukas bananojn al siaj legantoj kun detalaj priskriboj en ''[[Ĉirkaŭ la Mondonmondon en Okdekokdek Tagojtagoj]]'' (1872).

En la frua 20-a jarcento, bananoj formis la bazon de grandaj komercaj imperioj; pria ekzemplo estas la [[United Fruit Company|UnuecaUnuiĝinta Frukta Firmao]], kiu kreis grandegajn plantejojn precipe en Centra- kaj [[Sudameriko]]. Ĉi tiuj estis kutime komerce ekspluatadataj kaj la termino "[[Banana respubliko]]" estis elpensita por landoj kiel [[Honduro]] kaj [[Gvatemalo]], reprezentante tion, ke ĉi tiuj firmaoj kaj iliaj politikaj subtenantoj kreis kaj instigis "sklavecajn diktaturojn" kies ĉefa motiviteco estis protekti la firmaojn.