Aŭstralia kontinento: Malsamoj inter versioj

La '''aŭstrala kontinento''', '''Sahulo''', aŭ la '''Aŭstrali-Nov-Gvinea kontinento''' estas ĝenerale konsiderata kiel la plej malgranda el la sep [[kontinento]]j. Ne estas ĝenerale akceptita difino de la vorto "kontinento." Baza difino povus esti "Unu el la ĉefaj konstantaj terkorpoj de la tera surfaco." ''(Oxford English Dictionary)''. Laŭ tiu difino, la aŭstrala kontinento de Aŭstralo inkludas nur la ĉefteroĉefteron de la ŝtato [[Aŭstralio]], kaj ne apudajn insulojn kiel [[Tasmanio]] aŭ [[Nov-Gvineo]]. El la vidpunkto de la [[geologio]] aŭ de la [[fizika geografio]], tamen, "kontinento" povas esti komprenata kiel inkludanta la [[kontinentbreto]]n (la merĝita apuda areo) kaj la [[insulo]]jn de la platformo, kiuj estas konsiderataj kiel struktura parto de la kontinento. Laŭ tiu difino [[Tasmanio]], [[Nov-Gvineo]] kaj aliaj apudaj insuloj estas parto de la Aŭstrala kontinento, ĉar ili sidas sur la sama kontinenta platformo (kuŝejo). Tiuj insuloj estas separatajapartigitaj de la maro ĉirkaŭ la kontinenta platformo — la [[Arafura Maro]] kaj la [[Toresa Markolo]] inter [[Aŭstralio]] kaj [[Nov-Gvineo]], kaj la [[Bass Markolo]] inter ĉeftera [[Aŭstralio]] kaj [[Tasmanio]].

Kiam la [[marnivelo]] estis pli malalte dum la [[Kvaternaro|kvaternara]] [[glaciepoko]], inkludante la [[lasta glacia maksimumo|lastan glacian maksimumon]] ĉirkaŭ 18,000{{nombro|18000}} a.K, la teroj formis ununuran, sekvan teramason. Dum la pasintaj dekmilo da jaroj, plialtiĝantaj marniveloj superfluis super la malaltaj teroj kaj separisapartigis la kontinentojn en la nunaj malalta duonseka ĉeftero kaj la du montaraj insuloj de [[Nov-Gvineo]] kaj [[Tasmanio]].

[[geologio|Geologie]], la kontinento etendiĝas al bordo de la kontinenta platformo, kaj tiele la nune separatajapartigitaj teroj povas ankoraŭ daŭre esti konsiderataj kontinento.<ref name="JohnsonPage12"> Johnson, David Peter, 2004, The Geology of Australia, Cambridge University Press, Port Melbourne, Victoria, paĝo 12</ref> Pro la disvastigo de [[flaŭro]] kaj [[faŭno]] tra la sola termaso de la [[Pleistoceno]], la separatajapartigitaj teroj havas rilatan [[bioto]]n.

[[Nov-Zelando]] ne estas en la sama kontinenta platformo kaj ne estas parto de la aŭstrala kontinento de Aŭstralo, sed ja estas parto de la merĝita kontinento [[Zelandio (kontinento)|Zelandio]] kaj la pli ampleksaj mondoregionoj konata kiel [[Oceanio]] aŭ [[Aŭstralazio]].

La Aŭstrala kontinento estas la plej malgranda kaj malalta homloĝata kontinento de la [[Tero]], havante totalan terareon de 8,560,000{{nombro|8560000}} km². Kvankam [[Aŭstralio|la ŝtato de Aŭstralio]] okupas multon de la kontinento kaj estas ofte misprenata kiel la enteratuta kontinento, Aŭstralio kaj la apudaj insuloj estas konektitaj de neprofunda [[kontinenta platformo]] kovranta ĉirkaŭ 2,500,000{{nombro|2500000}} km² inkludante la areojn de la [[Sahula Platformo]]<ref name="aims"> [http://www.aims.gov.au/pages/reflib/bigbank/pages/bb-04.html Big Bank Shoals of the Timor Sea: An environmental resource atlas, 2001, Australian Institute of Marine Science, 2006-08-28</ref><ref name="wirantaprawira"> Wirantaprawira, Dr Willy [http://www.wirantaprawira.net/indon/land.html 2003, 2006-08-28</ref> kaj de la [[Bass Markolo]] kaj duono de tio estas malpli deol 50 metrojn profunda.

Ĉar Aŭstralio la [[ŝtato]] estas ĉefe sur ununura ĉeftero, kaj enhavas plejon de AŭstraloAŭstrala kontinento, ĝi estas foje neformale aludita kiel "insula" kontinento, ĉirkaŭita de ĉiu flanko de oceanoj.<ref>Löffler, Ernst, A.J. Rose, Anneliese Löffler & Denis Warner, Australia:Portrait of a Continent, 1983, Hutchinson Group, Richmond, Victoria, paĝo 17, isbn=0091304601.</ref>

Antaŭ la [[1970-aj jaroj]], arkeologoj nomis la ununuran pleistocenan teramason per la nomo ''Aŭstralazio'',<ref name=ballard> Chris,Ballard, Stimulating minds to fantasy? A critical etymology for Sahul, ĉe Sahul in review: Pleistocene archaeology in Australia, New Guinea and island Melanesia, paĝoj 19-20, Australian National University, Canberra , 1993, ISBN 0-7315-1540-4 </ref> kvankam tiu vorto estas plej ofte uzata por pli ampleksa mondoregiono kiu inkludus terojn kiel NonzelandoNovzelando, kiu ne estas en la sama kontinenta platformo. En la fruaj [[1970-aj jaroj]] oni enkondukis la [[termino]]n ''Granda Aŭstralio'' por la pleistocena kontinento.<ref name=ballard/> Poste en 1975a prelego kaj sekva publikaĵcopublikaĵo,<ref>Allen, J., J. Golson kaj R. Jones (eldonistoj), Sunda and Sahul: Prehistoric studies in Southeast Asia, Melanesia and Australia, 1977, Academic Press, Londono, ISBN 0-12-051250-5.</ref> ili etendigis la nomon ''Sahul'' el ties ĝistiama uzo por la ĝusta signifo de [[Sahula platformo]] por kovri la tutan kontinenton.<ref name=ballard/> Biologo, nescia de tiuj terminoj uzitaj de arkeologoj, sugestis en 1984 la nomon ''Meganezio'', signife "granda insulo" aŭ "granda insulgrupo", aplikante ĝin al kaj la pleistocena kontinento kaj al la nuntempaj teroj,<ref>W. Filewood, The Torres connection: Zoogeography of New Guinea En Vertebrate zoogeography in Australasia, paĝoj 1124-1125, Hesperian Press, Carlisle, W.A., 1984, ISBN 0-85905-036-X.</ref> kaj tiu nomo estis uzota de biologoj.<ref> ekz. Flannery, Timothy Fridtjof, The future eaters: An ecological history of the Australasian lands and people, 1994, Reed, Chatswood, NSW, ISBN 0-7301-0422-2, paĝoj 42, 67</ref> Tamen, aliaj uzis ''Meganezion'' kun diferencaj signifoj: la vojaĝisto [[Paul Theroux]] inkludis [[Nov-Zelando]]n en sia difino<ref> TheroŭTheroux , Paul, The happy isles of Oceania: Paddling the Pacific, 1992, Penguin, Londono, ISBN 0-14-015976-2.</ref> kaj aliaj uzis ĝin por Aŭstralio, Nov-Zelando, kaj [[Havajo]].<ref> Wareham, Evelyn, 2002, From Explorers to Evangelists: Archivists, Recordkeeping, and Remembering in the Pacific Islands En ''Archival Science'', volumo 2, n 3-4, paĝoj 187–207, 10.1007/BF02435621.</ref> Alia biologo, [[Richard Dawkins]], malkontenta kun la terminoj ''Sahul'' kaj ''Meganezio'', formis la nomon ''AŭstralineaAustralinea'' en 2004.<ref> Richard Dawkins, The ancestor’s tale: A pilgrimage to the dawn of evolution, 2004, Houghton Mifflin, Boston, ISBN 0-618-00583-8, paĝo 224.</ref> Ankaŭ ''Aŭstralio-Nov-Gvineo'' estis uzata.<ref>e.g. Pre-LGM Sahul (Pleistocene Australia-New Guinea) and the Archaeology of Early Modern Humans, O'Connell, James F., Allen, Jim, Rethinking the Human Revolution, Mellars, 2007, paĝoj 395–410, Cambridge, McDonald Institute for Archaeological Research, http://www.anthro.utah.edu/PDFs/joc/32o_conn.pdf

La kontinento ĉefe sidas sur la [[Hindo-Aŭstralia Plato]]. Tiuj teroj estis unuece kun [[Antarkto]] kiel parto de la suda superkontinento [[Gondvano]] ĝis kiam la plato eknordiĝis antaŭ ĉirkaŭ 96 milionoj da jaroj ([[mja]]). Dum plej parto de la tempo ekde tiam, Aŭstraloaŭstrala kontinento restis ununura sinsekva teramaso.

Kiam la lasta [[glaciepoko]] finis ĉirkaŭ 10,000{{nombro|10000}} a.K., plialtiĝanta marnivelo formis la Bass Markolon, separante Tasmanion el la ĉeftero. Tiam inter ĉirkaŭ 8,000{{nombro|8000}} kaj 6,500{{nombro|6500}} a.K., la malaltaj teroj de la nordo estis inunditaj de la maro, kiu separisapartigis Nov-Gvineon el Aŭstralio.

Dum la kontinento nordeniĝis el [[Antarkto]], disvolviĝis unikaj [[flaŭro]] kaj [[faŭno]]. [[Marsupiulo]] kaj [[monotremoj]] ekzistis ankaŭ en aliaj kontinentoj, sed nur en Aŭstraloaŭstrala kontinento ili konkurencis kun la [[Placentuloj|placentajn]] [[mamulo]]jn kaj hegemoniiĝis. Ankaŭ [[birdoj]] prosperiĝisprosperis, ĉefe la prauloj de la granda ordo de [[paserino]]j kiuj poste eventuale etendiĝis tra ĉiu mondoparto kaj konsistigos pli daol duono de la vivantaj [[specio]]j de birdoj.

Animalaj grupoj kiel [[makropodoj]], [[monotremoj]] kaj [[kazuaro]]j estas [[endemismo]] de Aŭstraloaŭstrala kontinento. Estas tri ĉefaj kialoj por la enorma diverseco kiu disvolviĝis kaj en planta kaj en animala vivoj.

* Dum multo de la resto de la mondo suferis teruran glaciepokon kaj tiele perdis specidiversecon, Aŭstraloaŭstrala kontinento nordeniris je iu rapido ke la monda malvarmiĝo egaliĝis pro ties grada movo al [[ekvatoro]]. [[Temperaturo]]j en Aŭstralio-Nov-Gvineo, aliel dirate, restis konstantaj dumlonge kaj granda nombro de diferencaj plantaj kaj animalaj specioj kapablis evolui ĝis trafi taŭgajn partikularajn [[ekologia niĉo|ekologiajn niĉojn]].

* Fine, spite la fakton, ke la kontinento estis jam tre malnova kaj relative nefruktodona, estas disigitaj areoj de alta fruktodoneco. Dum aliaj kontinentoj havas [[Vulkano|vulkanan]] aktivecon aŭ amasajn [[Glaĉero|glaĉerojn]], nefiltritajn [[roko]]jn riĉajn en [[mineralo]]j, la rokoj kaj [[grundo]]j de AŭstraloAŭstralio restis dumlonge netuŝitaj escepte de grada [[erozio]] kaj profunda [[efloresko]]. Ĝenerale, fruktodonaj grundoj produktas multaonmulton da vivo, kaj relative grandan nombron de specioj, tio estas altan nivelon de [[biodiverseco]]. Tio ĉar kie [[nutrero]]j estas plenplenaj, la konkurenco ne estas ege granda inter rivalaj specioj, lasante grandan kampon por renoviga [[kunevoluo]], kiel okazas en tropikaj, fruktodonaj [[ekosistemo]]j. Kontraste, nefruktodonaj grundoj kaŭzas konkurencon ĉar individuoj devas alfronti konstantan medipremon, lasante malpli da kampo por diverĝa evoluo, ilala procezo kreonta novajn speciojn.

Dum ĉirkaŭ 40 milionoj da jaroj Aŭstraloaŭstrala kontinento estis preskaŭ komplete izolita. Dum tiu tempo, la kontinento spertis multajn ŝanĝojn laŭ klimato, sed la ĝenerala tendenco estis al pli granda sekeco. Kiam [[Sud-Ameriko]] eventuale separiĝisapartiĝis el [[Antarkto]], la disvolviĝo de la malvarma [[Antarkta Ĉirkaŭpolusa Marfluo]] ŝanĝis la vetertipojn en la tuta mondo. Ĉe AŭstraloAŭstralio, ĝi alportis markitan intensigon de la sekiga tendenco. La ampleksaj internaj maroj kaj lagoj sekiĝis. Multe de la longetabliĝitaj larĝfoliaj [[decidua]]j arbaroj eklasis la vojon al distingaj fortaj [[Sklerofila vegetaĵaro|sklerofilaj]] plantoj kiuj karakterigas la modernan aŭstralian pejzaĝon.

Eventuale, la aŭstrala [[tektona plato]] Aŭstralo frapiskoliziis kun la [[Eŭrazia plato]] norde. La frapadokolizio kaŭzis, ke la norda parto de la kontinento faldiĝis, formante la altajn kaj krutajn montarojn de [[Nov-Gvineo]] kaj, pro la reena faldiĝo, la [[Toresa Markolo|Toresan Markolon]] kiu nuntempe separasapartigas la du ĉefajn teramasojn. La frapadokolizio ankaŭ premis la insulojn de [[Wallacea]], kiu servesservis kiel 'ŝtupo-ŝtonoj' kiuj permesis plantojn el [[pluvarbaro]]j de [[Sudorienta Azio]] koloniigi [[Nov-Gvineo]]n, kaj kelkajn plantojn el AŭstraloAŭstralio translokiĝis al Sudorienta Azio. La oceanaj markoloj inter la insuloj estis sufiĉe mallarĝaj por permesi la plantodisigon, sed servis kiel efika baraĵo al interŝanĝo de teraj mamuloj inter AŭstraloAŭstralio kaj Azio.

Kvankam [[Nov-Gvineo]] estas la plej norda parto de la kontinento, kaj oni povus imagi, ke plej tropikaj laŭ klimato, la altitudo de la altaj teroj de [[Nov-Gvineo]] servis por ke multaj animaloj kaj plantoj kiu iam estis komunaj en la tuta AŭstraloAŭstrala kontinento nuntempe survivaspluvivas nur en la ties tropikaj altaj teroj (kie ili estas draste minacataj de la premo pro [[troloĝado]]).